قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى سوڭعى مالىمەتتەرگە كوز سالساڭىز، كوڭىل كونشىمەيدى. ءار ادامنىڭ الاڭداۋىنا نەگىز بولارلىق قىلمىستىق وقيعالاردىڭ ءجيى قايتالانۋى وعان ناقتى دالەل. الايدا سول قىلمىستىق وقيعالارمەن كۇرەستە ناقتى بەتپە-بەت كەلەتىن پوليتسيا  قاۋقارى تومەن دەي المايسىز. ولاردىڭ سانى دا كوپ، قۋاتى دا زور، سوعان وراي قولى دا ۇزىن. بىراق ءتۇرلى سالادا بولىپ جاتقان قىلمىس تا از ەمەس. سول نەبىر قىلمىستار ءبىر جاعىنان تۇزاقتالىپ جاتسا، ءبىر جاعىنان جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي جاڭارا تۇسەدى. نەلىكتەن؟

ارينە بۇگىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ حالىقپەن ءوزارا بايلانىستى ەتەنە دامىتىپ، سوعان وراي قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى تالاپقا ساي قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇعان حالىقپەن تىعىز بايلانىستا قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ 2024-2028 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى دا ناقتى دالەل. الايدا قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتىڭ حالىق كۇتكەن دەڭگەيدە ساقتالۋى مەن ءار ادامنىڭ جەكە قۇقىنىڭ تالاپقا ساي قورعالۋى تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ عانا مىندەتى دەۋ قانشالىقتى ناتيجە بەرە الماق.

بۇل ورايدا ءارتۇرلى پىكىرتالاس كوپ-اق. ءتىپتى كەيبىر مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءوز مىندەتىنە سالعىرتتىق قاراۋ ناتيجەسى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، اسىرەسە پوليتسيانىڭ بەدەلىنە سىن ەكەنى انىق دەيدى. ويتكەنى قانداي دا ءبىر سالانىڭ سولقىلداق ىسىنە نارازى بولعان جاندار سول نارازىلىقتارىن اشىق تۇردە بىلدىرۋگە كوشەدى. باسپانا جىرى، جۇمىستىڭ جوقتىعى، تۇرمىستىڭ اۋىر احۋالى ت.ب. ءوز شەشىمىن تولىقاندى تابۋى قيىن وزەكتى ماسەلەلەر قازانداي قاينايدى. اقىرى مۇنداي شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر اشىنعان جانداردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزادى. الايدا كۇردەلى تۇرمىستىق ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ زاڭ جۇزىندە ناقتى جولدارى مەن ءوز ۋاقىتى جانە ورنى بار ەكەنى ەسكەرىلمەيدى. سوندىقتان ولاردىڭ قالايدا ءوز ءۇنىن ەستىرتۋ جانە تالاپ ەتۋگە قۇقىلى ەكەنىن ايقىنداۋ ماقساتىن كوزدەگەن ءىس-ارەكەتتە زاڭسىزدىققا دا جول بەرىلەدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قانداي بولماسىن زاڭسىز ءىس-ارەكەتتىڭ الدى الىنۋى ءتيىس. پوليتسيانىڭ مىندەتى ونى بولدىرماۋ.

بىراق قوعامدا ورىن الاتىن وسىنداي زاڭسىز ارەكەتتەر سول قوعامنىڭ نازارىن بەتپەردەمەن كولەگەيلەگەندەي كۇيگە جەتكىزەدى. سەبەبى قوعامنىڭ نازارى تۇمشالانا باستاعاندا ونىڭ كولەڭكەسىندە نەبىر ۇساق تەرىس قىلىقتار دا باس كوتەرەدى. اسىرەسە ۇرلىق، توناۋ، قاراقشىلىق، الاياقتىق، زورلىق، زومبىلىق ت.ب. اۋىر قىلمىستار ەتەك الادى. مۇنىڭ ءبارى ەل بولىپ كۇرەسەتىن كەلەڭسىز جايلار ەكەنى ءسوزسىز. جانە ونى قوعام قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستا، سەرىكتەستىكتە عانا جۇزەگە اسىرا الادى. بۇل وسى وزەكتى ماسەلە ءىىم كولىكتەگى پوليتسيا دەپارتامەنتتنىڭ كەڭەسشى ورگان وتىرىسىندا دا ايتىلدى. «قازاقستان پوليتسياسى بۇگىنگى كۇنى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتى اياسىندا قوعاممەن تىعىز بايلانىسقا قۇرىلعان مودەلگە كوشۋدە. بۇعان ازاماتتىق قوعام مەن پوليتسيا اراسىندا تۇراقتى ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋ ارقىلى عانا قول جەتكىزەمىز. ونسىز پوليتسيا قىزمەتى ءتيىمدى بولمايدى» دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى.  مىنە، كەز كەلگەن قىلمىسقا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋدىڭ زاڭدى ءمانى بار. تەك ونى ءار ادام بىلۋگە ءتيىس. دەسەك تە وسى ورايدا ناقتى ايتارىمىز، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ تومەندىگىنەن زاڭنىڭ  تولىققاندى ورىندالۋ دەڭگەيى شەت قالادى. ال زاڭ قايتكەندە ورىندالادى؟

زاڭ ادامدى جازاعا تارتۋ ءۇشىن ەمەس، سول جازادان الدىن-الا ادا ەتۋ ءۇشىن كەرەك. مۇنىڭ ءمانى مەن ءمانىسى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا تۇبەگەيلى بايان ەتىلگەن. اتا زاڭىمىزدان باستاۋ الاتىن وزگە دە سالالىق زاڭدارىمىزدىڭ كوزدەگەنى جەكە ادامنىڭ قۇقىنا ساي مەملەكەت مۇددەسى.  الايدا ونى ءتۇسىنىپ جاتقاندار از. سونىڭ سالدارىنان زاڭ سولقىلداق دەگەن جالعان سەنىم بوي الىپ وتىر. ال ونداي جالعان سەنىمنىڭ پايدا بولاتىنى زاڭنىڭ سولقىلداقتىعىندا ەمەس، ونىڭ ورىندالۋ جانە ورىندالماۋىنا بايلانىستى. بىراق وسى زاڭنىڭ ورىندالۋى مەن ورىندالماۋى دەگەندى دە كوپشىلىك ەكىۇداي ۇعادى.

البەتتە كوپشىلىك زاڭ بولسا، ونى ورىندايتىن قۇقىق ورگاندارى بار دەپ ەسەپتەيدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، اسىرەسە پوليتسيانىڭ زاڭدى ورىنداۋ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى. وعان داۋ جوق. بىراق زاڭدارىمىزدىڭ ءبارى تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءۇشىن عانا جازىلمايدى. ماقالا باسىندا ايتقانىمىزداي، زاڭ ءار ادام ءۇشىن جازىلادى. ادامنىڭ ءبارى بىردەي. سول زاڭ بويىنشا بىرەۋدى ۇرۋعا، توناۋعا، ازاپتاۋعا ت.ب. بولمايدى. ال ناقتى ايتقاندا بىرەۋدى ەمەس، ءوزىڭدى بىرەۋدىڭ كەنەتتەن كەلىپ ۇرۋىنا، توناۋىنا، ازاپتاۋىنا بولمايدى. بۇل – زاڭ بويىنشا قىلمىس. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، ءسىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىڭىزدى تاپتاۋ. ول ءۇشىن قاتاڭ جازا بار. ەندەشە ءار ادام بۇل قاتاڭ جازاعا تارتىلىپ، تۇرمەگە توعىتىلماۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ قۇقىن ەشكىمنىڭ بۇزۋىنا زاڭ جول بەرمەيتىندىگىن، جول بەرىلسە جاۋاپقا تارتىلاتىندىعىن بىلگەن ءجون. ال سول بىلگەنىن ۇنەمى جادىندا ۇستاۋى جانە سوعان سايكەس الا جىپتەن اتتاماۋى – زاڭدى ورىنداۋى بولىپ تابىلادى. دەمەك، ءار ادام ءوزىنىڭ قۇقىن قورعاۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزى زاڭ تالاپتارىن بىلگەنى ءجون. ال وزگەنىڭ قۇقىن بۇزۋى - وزىنە جازا تاعايىنداۋى ەكەنىن ەسكەرگەنى ءجون.

ەگەر ءار ادام وسى قاعيداتتان اياعىن قيا باسپايتىن بولسا، ءوزىنىڭ عانا ەمەس، وزگەلەردىڭ بەيبىت تىرلىگىن قامتاماسىز ەتكەنى. دەمەك بۇل جاعدايدا زاڭنىڭ ورىندالۋى جۇزەگە اسادى. مۇنداي جاندار كوبەيگەن سايىن سالاۋاتتى قوعامنىڭ دا كوزدەگەنى سىندارلى، ءىسى ءتارتىپتى بولا تۇسەدى. ءتارتىپ بار جەردە تاربيە باستالادى. كىرەبەرىس الدىنا قوقىس تاستاپ كەتەتىن جانداردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن باستاپ، اۋلا ىشىندەگى كەلەڭسىزدىكتەر تەزگە سالىنىپ، زاڭنىڭ سالتانات قۇرۋىن كوزدەگەن قوعامنىڭ كوزىمەن ۇرى، قارالارعا جۇگەن تاعىلادى. بۇل ورايدا البەتتە كوپشىلىك ءۇشىن زاڭنىڭ ساقتالۋى عانا الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ ايعاعى ەكەنى ەتەنە كىرىگە تۇسەدى. ارينە، ون ساۋساق بىردەي ەمەس دەگەندەي،  جۇرت ىشىندە الا دا، قۇلا دا كەزدەسەتىنى انىق. جازادان قۇتىلىپ كەتەم دەيتىندەر بارشىلىق. ونداي زاڭ بۇزۋشىنىڭ جانىندا ۇنەمى ءبىر پوليتسيا قىزمەتكەرى ەرىپ جۇرمەيتىنى تاعى بەلگىلى. مىنە وسىندايدا زاڭ بۇزۋعا بەيىم جانداردىڭ تەرىس ارەكەتى مەن قىلمىستى جاساماۋىنا قوعام عانا تۇزاق قۇرا الادى.

ال قوعامنىڭ ويانىپ قاۋىپسىزدىكتىڭ وڭالۋىنا، زاڭدىلىقتى ساقتاۋعا مۇددەلى بولا الۋى تەك كوپشىلىكتىڭ ءىس-ارەكەتىنە عانا بايلانىستى ەمەس. بۇل ماسەلەگە تەرەڭىرەك جانە جان-جاقتى قاراعان ءجون. ءىر ادامنىڭ زاڭدى ورىنداۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن پروبلەمانى مەملەكەتتىڭ بار سالاسى بىرىگىپ شەشۋگە ءتيىس. ءتارتىپتى، تىنىشتىقتى ءبىر عانا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنان تالاپ ەتۋ - وزگە ماسەلەلەردىڭ ۋشىعۋىن باسادى دەۋ قاتەلىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇرمىستىق احۋالدىڭ تۇزەلۋى عانا قوعامنىڭ بەيبىت ءوزارا كەلىسىم بىرلىگىنەن ايرىلماۋىنا ناقتى كەپىل. تۇرمىس كۇيى جاقسارعان سالاۋاتتى جان سالتاناتى جاراسقان كۇيىنىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن ءتارتىپتىڭ دە قاتاڭ كۇيدە ساقتالعانىن قالايدى.

سارسەنباي تاسبولاتوۆ

Abai.kz