قازاقتىڭ كوزى اشىق ازاماتتارىن “حالىق جاۋى” دەپ جاپپاي قاماۋعا العان 1937 جىلدىڭ زوبالاڭىندا 116 مىڭ 685 كوممۋنيست اتىلىپ كەتكەن ەكەن. ال  ۇزاق جىلدارعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، سىبىرگە جەر ايدالىپ كەتكەندەردىڭ كوبىنىڭ سۇيەگى جات جەردە قالعانى بەلگىلى. اباقتىنىڭ ازابىنان امان ورالعاندار نەكەن-ساياق. سولاردىڭ ءبىرى – قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىندە جۇرگەندە “حالىق جاۋى” دەپ ۇستالعان حالەل نۇرعاليەۆ. 1935 جىلى قاراعاندى وبلىسىنا اۋىسقانعا دەيىن شالقار كولى جاعاسىندا بالىق اۋلاۋمەن كۇن كورگەن كەدەي بالىقشىنىڭ بالاسى حالەل نۇرعاليەۆ ءوز ەتى تىرىلىگىمەن وقىپ، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ پروكۋراتۋرا، سوت سالاسىندا قىزمەت ىستەدى. حالەل نۇرعاليۇلىنىڭ جازىقسىز جالاعا ۇشىراپ، قالاي ۇستالعانىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن كەلىنى فاتيما اپايدىڭ ايتۋىنشا: “1937 جىلدىڭ 21 شىلدەسى. ءتۇن ورتاسىندا حالەلدىڭ ەسىگىن بىرەۋلەر سىندىرىپ جىبەرەردەي ۇرادى. ۇستىنە حالات كويلەگىن ىلە سالا ەسىككە جۇگىرگەن ايەلى حانزيانىڭ ارتىنان بارعان حالەل ءبىر سويقاننىڭ بولعانىن تۇسىنە قويادى. ۇيگە باسا كوكتەپ كىرگەن ءۇش كىسى حالەلگە جىلدام كيىنىپ، وزدەرىمەن بىرگە ىلەسىپ ءجۇرۋىن بۇيىرادى. جينالۋعا ءۇش-اق مينۋت ۋاقىت بەرگەن ولار حالەلدەن كوز ايىرماي، ىزىنەن ىلەسىپ ءجۇرىپ كيىندىرىپ، ۇيدەن الىپ شىعادى. نكۆد-نىڭ تەرگەۋشىسى حالەلدەن “تروتسكي ۇيىمىندا قاشاننان بەرى قىزمەت ىستەيسىڭ، قاي بارلاۋداسىڭ، ۇكىمەتكە نەگە قارسى شىعاسىڭ؟” دەگەن سۇراقتاردىڭ استىنا الادى.

قازاقتىڭ كوزى اشىق ازاماتتارىن “حالىق جاۋى” دەپ جاپپاي قاماۋعا العان 1937 جىلدىڭ زوبالاڭىندا 116 مىڭ 685 كوممۋنيست اتىلىپ كەتكەن ەكەن. ال  ۇزاق جىلدارعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، سىبىرگە جەر ايدالىپ كەتكەندەردىڭ كوبىنىڭ سۇيەگى جات جەردە قالعانى بەلگىلى. اباقتىنىڭ ازابىنان امان ورالعاندار نەكەن-ساياق. سولاردىڭ ءبىرى – قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىندە جۇرگەندە “حالىق جاۋى” دەپ ۇستالعان حالەل نۇرعاليەۆ. 1935 جىلى قاراعاندى وبلىسىنا اۋىسقانعا دەيىن شالقار كولى جاعاسىندا بالىق اۋلاۋمەن كۇن كورگەن كەدەي بالىقشىنىڭ بالاسى حالەل نۇرعاليەۆ ءوز ەتى تىرىلىگىمەن وقىپ، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ پروكۋراتۋرا، سوت سالاسىندا قىزمەت ىستەدى. حالەل نۇرعاليۇلىنىڭ جازىقسىز جالاعا ۇشىراپ، قالاي ۇستالعانىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن كەلىنى فاتيما اپايدىڭ ايتۋىنشا: “1937 جىلدىڭ 21 شىلدەسى. ءتۇن ورتاسىندا حالەلدىڭ ەسىگىن بىرەۋلەر سىندىرىپ جىبەرەردەي ۇرادى. ۇستىنە حالات كويلەگىن ىلە سالا ەسىككە جۇگىرگەن ايەلى حانزيانىڭ ارتىنان بارعان حالەل ءبىر سويقاننىڭ بولعانىن تۇسىنە قويادى. ۇيگە باسا كوكتەپ كىرگەن ءۇش كىسى حالەلگە جىلدام كيىنىپ، وزدەرىمەن بىرگە ىلەسىپ ءجۇرۋىن بۇيىرادى. جينالۋعا ءۇش-اق مينۋت ۋاقىت بەرگەن ولار حالەلدەن كوز ايىرماي، ىزىنەن ىلەسىپ ءجۇرىپ كيىندىرىپ، ۇيدەن الىپ شىعادى. نكۆد-نىڭ تەرگەۋشىسى حالەلدەن “تروتسكي ۇيىمىندا قاشاننان بەرى قىزمەت ىستەيسىڭ، قاي بارلاۋداسىڭ، ۇكىمەتكە نەگە قارسى شىعاسىڭ؟” دەگەن سۇراقتاردىڭ استىنا الادى. كۇش قولدانىلعان وسىنداي جاۋاپ الۋ بىرنەشە ايعا سوزىلادى. قاراعاندى وبلىستىق سوتى  1938 جىلدىڭ 4 اقپانىندا حالەلدى كىنالى دەپ تاۋىپ، 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىپ، ماگادان ولكەسىنە جەر اۋدارادى. 1941 جىلى سوعىس باستالماسا، حالەل امان ورالار ما ەدى، ورالماس پا ەدى؟! ەل باسىنا كۇن تۋعان سول ءسات جازىقسىز تۇرمەگە قامالعان ازاماتقا ءوز وتانىن قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تىكەنەكتى سىمنىڭ ار جاعىندا “حالىق جاۋى” اتانىپ وتىرعاننان گورى كەۋدەسىن وققا توسەپ ولگەندى ارتىق كورگەن ول مايدان دالاسىندا جاراقات الادى. ونىڭ ۇستىنە كاتورگاداعى ادام توزگىسىز ءومىر ونىڭ دەنساۋلىعىن جويعان ەدى. 1943 جىلدىڭ ساۋىرىندە حالەل نۇرعاليۇلى ەلگە ورالدى. 1943-1948 جىلدار اراسىندا ۇزاق ۋاقىت العان ەم-دوم حالەلدى قالىپتى ومىرگە ورالتتى. ول ورال ەت كومبيناتىنا جۇمىسقا تۇرادى.  ءبىر جابىسقان “حالىق جاۋى” دەگەن اتاقتان قۇتىلۋ وڭاي بولمادى… قوعامنىڭ ونى شەتتەتكەن كەزەڭدەرى دە بولدى. قالانىڭ تاماق سالاسىنداعى مەكەمەلەرىندە كەڭەسشى زاڭگەر بولىپ قىزمەت ىستەگەن ونىڭ ەڭبەك جىلدارىنىڭ كوبى ورال تەرى كومبيناتىندا ءوتتى. 1961 جىلى وسى مەكەمەدەن زەينەتكە شىعادى. بىراق ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن كورۋ حالەل نۇرعاليۇلىنا جازبادى. ول كەلەسى جىلى دۇنيەدەن وزدى. حالەل نۇرعاليۇلى ءوزىنىڭ ومىرلىك جارى حانزيامەن گۋرەۆ ۋەزىندە تانىسىپ، 1931 جىلى باس قوسادى. قاراعاندى وبلىسىنا اۋىسپاس بۇرىن حالەل جىمپيتى اۋدانى پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسى، ال حانزيا اۋداندىق سوت قىزمەتىن اتقارادى. ماگادان ولكەسىندەگى ازاپتى تۇرمەدەن قۇتىلىپ، سوعىستىڭ وتتى جالىنىنان امان ورالعان ازاماتتىڭ كورگەن پەرزەنتتەرى جاستاي شەتىنەي بەرەدى. 1944 جىلى تۋعان ۇلى عابدولكەمالدان عانا ۇرپاق ءوربيدى. بۇگىندە اتاسى حالەل تۋرالى  شارشاماي اڭگىمەلەۋگە بار كەلىنى فاتيما مەن سول جالعىز ۇلدان تۋعان كارىم، ايناگۇل، ارارات ەسىمدى ۇل-قىزى ءوسىپ-ءونىپ وتىر. ەلدەگى باس كوتەرگەن وقىعان ازاماتتاردى جاپپاي قىرىپ جىبەرگەن ستاليندىك جۇيەنىڭ قۇربانى بولعان حالەل نۇرعاليۇلى 1957 جىلى قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ شەشىمىمەن اقتالىپ، ەڭسەسىن كوتەردى. حانزيا شەشەي 1988 جىلى ومىردەن وزعان. جاڭا عاسىردىڭ باسىندا كارىمنىڭ شاڭىراعىندا ۇل بالا دۇنيەگە كەلدى. ءسابيدى اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە حالەل دەپ اتادى. ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان مىڭداعان قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبىرى حالەل نۇرعاليەۆتىڭ ارتىندا وزىمەن اتتاس ۇرپاعى ءوسىپ كەلەدى. ال فاتيما اپاي بولسا، جازىقسىز جاپا شەككەن اتاسىنىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا وعان ورال قالاسىنداعى ءبىر كوشەنى بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن ارقالاپ جۇرگەلى تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى… سارعايعان قۇجاتتاردى پاراقتاپ كورگەن ءبىز ومىردە حالەل نۇرعاليەۆ ەسىمدى كوممۋنيستىڭ بولعانىن، ونىڭ وتانىن جان-تانىمەن سۇيگەنىن، ءسىبىردىڭ شۇناق ايازىندا يتكە تالانىپ، تىزەدەن ومبىلاپ قار كەشىپ، تەپكى كورگەنىن، جاۋدىڭ وعىنا كەۋدەسىن اياۋسىز توسقانىن، تاعدىر جازىپ ەلگە امان ورالسا دا، ومىردەن ەرتە كەتكەنىن وسى فاتيما اپاي ارقىلى بىلدىك.

ۇلداي ساريەۆا،
«ورال ءوڭىرى» گازەتى، 2009, مامىر