تاريحشىلار 626 جىلى ء(VIى عاسىردا) تبيليسي قالاسىن جاۋلاپ العان ازياتتاردى باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى دەپ تانيدى. ياعني، ولاردىڭ قازىرگى قازاقستاننان بارعانىن مويىندايدى (جالپاق بەت، قىسىق كوز ادامدار ەكەنى دە ولاردىڭ قازاق دالاسىنان بارعانىنا كۋا).

يبن ءال اسير سول تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ ءVIى عاسىردا زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العانىن بىلاي باياندايدى: «كوگدا جە ۆوتساريلسيا حوسروي، ون پوسترويل ۆ وكرۋگە سۋلا ي دجوراجانا منوگو پوستروەك ي ۋكرەپلەننىە زامكي، كوتورىمي ون ۋكرەپيل ۆسيۋ سترانۋ. ي ناپراۆيلسيا حاكان سيندجيبۋر ۆ ەگو سترانۋ. ەتو بىل ۆەليچايشي يز تيۋروك ي ون پريۆلەك نا سۆويۋ ستورونۋ حازار, ابحازتسەۆ ي بالاندجارا ي وني پودچينيليس ەمۋ. ي ۆىستۋپيل ون ۆو گلاۆە بولشوگو چيسلا ي ناپيسال حوسرويۋ، ترەبۋيا س نەگو پودات ي ۋگروجايا ەمۋ، ەسلي ون نە سدەلاەت. نو حوسروي نە ۋدوۆلەتۆوريل ني ودنوي يز ەگو پروسب، تاك كاك ون ۋكرەپيل سۆويۋ سترانۋ ي ۋكرەپيل وبلاست ارميني تاك، چتو ونا موگلا دوۆولستۆوۆاتسيا (دليا سۆوەي زاششيتى) نەبولشيم چيسلوم (ۆوينوۆ). ي پوۆەرنۋل حاكان ۆ سۆويۋ سترانۋ، نە دوستيگشي سۆوەي تسەلي، تاك كاك ون نە موگ نيچەگو سدەلات...»

وسى دەرەكتەگى حوسروي دەگەن پاتشا – حوسروي انۋشيرۆاننىڭ نەمەرەسى. ول – 570-628 جىلدار اراسىندا بيلىك ەتكەن حوسروي پارۆيز دەگەن پاتشا. رەسەي عالىمدارى بولسا، حوسروي انۋشيرۆان مەن ونىڭ نەمەرەسى حوسروي ءپارۆيزدىڭ ەسىمدەرى بىردەي ەكەنىن پايدالانىپ، ەكەۋىن ءبىر ادامداي كورسەتەدى. وسىلايشا تۇركى حانى سيندجيبۋر جورىعىن حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا بولعانداي بۇرمالايدى. ولار ەش دالەلسىز «سيندجيبۋر حان مەن يستەمي قاعان – ­بىر ادام» دەپ تۇجىرىمداپ، يستەمي قاعاننىڭ ەفتاليد ەلىن (قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىن) جاۋلاپ الۋى مەن سيندجيبۋر حاننىڭ زاكاۆكازەنى جاۋلاپ الۋىن ءبىر وقيعا دەپ بۇرمالايدى. الايدا، يبن ءال اسير جازباسى شىندىقتىڭ ءتىپتى باسقا ەكەنىن دالەلدەيدى.

جوعارىداعى دەرەكتە تۇركى حانى سيندجيبۋردىڭ اۋەلى حازار، ابحاز، بالاندجارلاردى باعىندىرعانى، سوسىن يرانعا جاساعان جورىعى ىسكە اسپاعانى، ويتكەنى حوسرويدىڭ الدىن الا ارمەنيا ايماعىنداعى شەكاراسىن قورعاندارمەن كۇشەيتىپ قويعانى جازىلعان. ونداعى ابحاز، حازار، بالاندجارلار مەن يران شەكاراسى رەتىندە ارمەنيا ايماعى كورسەتىلۋى وقيعانىڭ زاكاۆكازەدە بولعانىن ايقىن راستايدى. سيندجيبۋر – تۇركى قاعاناتىنىڭ وكىلى، ال تۇركى قاعاناتى اسكەرى زاكاۆكازەگە ءVIى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا عانا، ناقتىراق ايتساق 626 جىلى بارعانىن تاريحشىلار مويىندايدى. حوسروي انۋشيرۆان ول زاماندا ومىردە بولعان جوق، 579 جىلى قايتىس بولعان. دەمەك، سيندجيبۋر شابۋىلى زامانىنداعى يران بيلەۋشىسى حوسروي پارۆيز ەكەنى انىق. يبن ءال اسير سيندجيبۋر حاننىڭ زاكاۆكازەنى باسىپ العانىن، سودان سوڭ ارمەنيا ايماعى ارقىلى يرانعا جورىق جاساۋعا تىرىسقانىن انىق كورسەتەدى. وسى دەرەكتەر قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىن جاۋلاپ العان يستەمي قاعاننىڭ سيندجيبۋر حان ەمەستىگىن دالەلدەيدى.

يبن ءال اسير حازارلاردى سيندجيبۋر حاننىڭ اسكەرى دەمەيدى، كەرىسىنشە سيندجيبۋردىڭ ابحاز، بالاندجارلارمەن بىرگە، حازارلاردى دا باعىندىرعانىن ايتادى. وسى دەرەك سيندجيبۋر ءبىزدىڭ دالادان بارىپ زاكاۆكازەنى باسىپ العاندا حازارلار سول ايماقتا وتىرعان جەرگىلىكتى حالىق ەكەنىن ايعاقتايدى. حوسروي ءپارۆيزدىڭ ارمەنيا ايماعىنىڭ قورعانىسىن كۇشەيتكەنى يران مەن حازار قاعاناتى شەكاراسى ارمەنيا ايماعىندا ەكەنىن تاعى بايقاتادى.

ول زاماندا (620 جىلدارى) تۇركى قاعاناتى ەكىگە ىدىراپ، اشينا ديناستياسى قازىرگى قازاقستان ايماعىنداعى بيلىگىنەن ايرىلعانىن، ءبىزدىڭ ايماقتا جۋجاندىق ءسۇربوراس-ءشيبوراش ديناستياسى ون اق ءتۇتىن قاعاناتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) ورناتقانىن الدىڭعى ماقالامىزدا جازعانبىز. سيندجيبۋر حان – سول تۇركى اشينا ديناستياسىنىڭ وكىلى، قازاق دالاسىنداعى بيلىكتەن ايرىلعان سوڭ حالىقتىڭ وزىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ كاۆكازعا كەتكەن. دەمەك، ءVIى عاسىردا قازاقتاردى زاكاۆكازەگە باستاپ بارعان – سيندجيبۋر حان. ول سول جەردەگى حازار، ابحاز، قۇمىق، الان ءتارىزدى جەرگىلىكتى حالىقتاردى باعىندىرىپ، ءوز مەملەكەتىن ورناتقان. زاكاۆكازەدە حازارلار باسىم بولعاندىقتان جانە پارسىلار VI عاسىردان ول جەردى «حازارلار يەلىگى» دەپ تانىعاندىقتان، سيندجيبۋر حان ورناتقان مەملەكەت حازار قاعاناتى بولىپ تاريحقا ەنگەن.

بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz