عاسىرلارمەن قاناتتاسىپ، زامانامەن جالعاسىپ، داۋىرلەرمەن داعدىلانىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدە ەر مەن ايەلدىڭ جىنىسىنا قاراي وزىندىك ورنىن ايشىقتاپ كورسەتكەن. سول ۇلتتىق داستۇرلەر مەن ءدىني نەگىزدەردە قازاق قوعامىنداعى ەر مەن ايەلدىڭ وزىندىك ءرولى بولدى.

راس، كوشپەندىلەر سالتىن ۇستانعان اتا-بابالارىمىزدىڭ مادەنيەتىندە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تىرشىلىگىنە ساي ءوزارا ەكى تاراپتىق مىندەتتەرگە بولىنگەن. بۇرىنعى سان عاسىرلىق تاريحىمىزعا زەردەلەي كوز جۇگىرتسەك كوشپەندىلەر قوعامىندا ايەلدەردىڭ ءرولى ەرلەرمەن تەڭ دەڭگەيدە بولماسا دا، ايەلدەر قاۋىمى مەملەكەت پەن ساياسي ىستەرگە ارالاسىپ، وتىرعانىنان حاباردار بولامىز. ءتىپتى قيىن-قىستاۋ زاماندار مەن قاتال عاسىرلاردىڭ قويناۋىنداعى جاۋگەرشگىلىك ۋاقىتتاردا كوشباسشىلىق پەن قولباسشىلىق ءىس-قيمىلدارعا جەتەكشىلىك، باسشىلىق جاساعان ايەلدەردى دە بىلەمىز. تۇمار، زارينا، بوپپاي، گاۋھار ودان تۋعان نازىم تاعى باسقالاردى اتاپ ايتساقتا جەتكىلىكتى.

ۇلى دالانىڭ قويناۋىندا يسلام مادەنيەتىنىڭ بەسىگى تەربەلگەن ۋاقىتتان باستاپ، ايەلدەردىڭ ءرولى بالا تاربيەلەۋمەن، ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋمەن قاتاڭ شەكتەلگەن. شاريعات قاعيدالارى بويىنشا قازاق قوعامىندا ايەلدەردىڭ مۇمكىندىكتەرى بارلىق جاعىنان شەكتەۋلى بولدى جانە ءارتۇرلى باعىتتاعى تىيىمدارعا مويىنۇسىنۋمەن عۇمىر كەشكەندەرىن بىزدەر جوققا شىعارا المايمىز. قازاق «قاتىن قايراتتانسا، قارا قازان قايناتۋدان ءارى اسپايدى» نەمەسە «بايتال شاۋىپ، بايگە المايدى» دەگەن ناقىلدى وسى كەزەڭدەردەن كەيىن دۇنيەگە اكەلسە كەرەك. ال يسلام ءدىنىنىڭ شاريعات نەگىزىندەگى ايەل ناسىلىنە قويىلعان تالاپتاردىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بىرتە-بىرتە السىرەۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتكەن قازاق زيالىلارى بولدى دەپ ايتا الامىز.

ءيا، كوشپەلى جانە يسلام مادەنيەتىنىڭ ايەلدەرگە قاتىستى مىندەتتەرىنىڭ قازاق قوعامىندا داعدارىسقا ۇشىراۋىنا ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا جاڭا قوعامدىق قوزعالىستىڭ پايدا بولۋى تىكەلەي اسەر ەتتى. ال، ول نە قىلعان قوعامدىق قوزعالىس؟

ول قازاقستانننىڭ قوعامدىق ومىرىندە وشپەستەي ءىز قالدىرعان، وتاندىق تاريحىمىزدىڭ اسقار تاۋ بەلەسى الاش قوزعالىسى بولاتىن.

1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن الاش وردانىڭ سەزىندە ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءومىرى تۋرالى شەشىم قابىلداپ، مىنانداي تۇجىرىمدارعا كەلگەن:

- ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ساياسي قۇقىق­تارى تەڭ بولۋى كەرەك;

- ايەلدەر وزدەرىنە سەرىگىن تاڭداۋعا ەرىكتى;

- نەكەگە تۇرۋ جاسى 16-عا دەيىن ۇزارتىلۋى;

- مولدانىڭ 16-عا تولماعان قىزدىڭ، 18-گە تولماعان جىگىتتىڭ نەكەسىن قيۋعا قۇقىعى جوق;

- نەكە ەكى جاقتىڭ كەلىسۋىمەن قيىلادى;

- جەسىر ايەلدەردى كۇيەۋىنىڭ تۋىسقاندارىنا زورلاپ قوسۋعا بولمايدى;

- ءبىرىنشى ايەلى كەلىسىم بەرمەسە، ەكىنشى ايەل الۋعا بولمايدى.

بۇل ەۋروپاداعى مادەنيەتتى ەلدەردەن حابارى بار، سول وركەنيەتتى دامىعان حالىقتاردىڭ بىلىمىمەن سۋسىنداعان، العاشقى قازاق وقىعاندارىنىڭ كوزقاراسى بولاتىن. وزدەرىڭىز اڭعارعانداي جوعارىداعى الاشوردالىق قايراتكەرلەردىڭ ايەلدەر قاۋىمىنا بايلانىستى تۇجىرىمدارى يسلام شاريعاتىنداعى قيسىنسىز ءارى اۋىر تالاپتاردى جوققا شىعارۋدىڭ باستاماسى بولاتىن.

راس، كوشپەندىلەر مادەنيەتىندە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ مىندەتتەرى ءبولىندى. اسىرەسە يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىنگى عاسىرلاردا ايەلدەردىڭ ءرولى بالا تاربيەلەۋمەن، ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋمەن قاتاڭ شەكتەلگەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. مىسالى، كوشپەندىلىك قوعام مەن شاريعات نەگىزدەرىندەگى نەكە داستۇرىندە ايەلدەردىڭ كۇيەۋ تاڭداۋعا مۇمكىندىگى بولماعان. كۇيەۋى ولسە، باسقا كۇيەۋگە شىعا الماعان، ول قازاقي امەگەرلىك داستۇرمەن مارقۇمنىڭ ىنىسىنە نەمەسە اعاسىنا قوسىلۋعا مىندەتتى بولعان.

مىنە وسىنداي كەلەڭسىز، ايەل قۇقىعى اياققا تاپتالىپ جاتقان كەزەڭدەردى كوزدەرىمىن كورىپ، وي تۇيگەن، ەۋروپا مادەنيەتىنەن حابارى بار قازاق وقىعاندارى بۇل ماسەلەنى شەشۋگە كوپ اتسالىسقان. قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «باقىتسىز جامالى» وسى تۇستا جازىلىپ، قاراڭعى قازاق قوعامىنا جول تارتقان.

مىسالى، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1921 جىلعى «اق جول» گازەتىنىڭ №27 سانىندا جارىق كورگەن «اۋليەاتا سيەزىندە قازاق قىزى» دەگەن ماقالاسى جاريالانعان. ماقالادا اۆتور 1921 جىلعى 20 قاڭتاردا تۇركىستانداعى جالپى قازاق-قىرعىزداردىڭ سەزى اۋليەاتادا وتكەنىن، سول جيىندا العاش رەت قازاق قىزدارى اراسىنان سارا ەسوۆانىڭ ءسوز سويلەگەنىن جەتكىزە وتىرىپ: «قازاق-قىرعىز ايەلى ماسەلەسىن دۇرىستاپ قاراپ، وسى سيەزدە ايەلدەرگە ەرىك بەرىلىپ، ەرلەرمەن تەڭ بولعاندىعىنا سەنىمدى بولۋ ءۇشىن سيەز باسقارۋشى ۇيىمدا ايەلدەردىڭ دە بولۋى كەرەك دەپ سارانىڭ اتىن اتاپ، ۋاكىلدەر ورتاسىنان ۇسىنىس بولدى. ەشكىم قارسى بولماي ءبىر داۋىسپەن سيەز باسقارۋشى توپقا سارا مۇشەلىككە سايلاندى. وسى ۋاقىتقا شەيىن ايەلدەردى كەم ساناپ، ادام قاتارىنا الماي كەلە جاتقان قازاق-قىرعىز ءبىرىنشى سيەزىندە ايەلدەرگە بۇل قىلعان قۇرمەتى كوزگە تۇسەرلىك وزگەرىس دەۋگە بولادى» دەپ جازادى الاش ارداقتىسى. ماقالانىڭ سوڭىنا «قىر بالاسى» دەپ قويعان. قىر بالاسى دەگەن ءاليحاننىڭ بۇركەنىشتى ەسىمى.

ارينە، قازاق قوعامىندا ايەل زاتىنىڭ جاعدايى ايانىشتى، كوپ جەردە قۇقىقتارى اياق استى بولىپ تاپتالىپ كەلگەنىن بىزدەر م.دۋلاتۇلىنىڭ «باقىتسىز جامال»، س.كوبەەۆتىڭ «قالىڭ مال»، س.تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋ»، ب.ءمايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى»، م.اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، ج.ايماۋىتوۆتىڭ «اق بىلەك» سىندى وتاندىق ادەبيەتىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى سانالاتىن وسى ومىرشەن شىعارمالاردان-اق اڭعارامىز.

نەگىزىندە قازاق حالقى ىقىلام زاماننان بەرى ايەل زاتىنا دەگەن، اناعا دەگەن قۇرمەتى شەكسىز بولعانىن دا بىزدەر ەشقاشان جوققا شىعارا المايمىز. قازاق تۋعان ەلى ءۇشىن كۇيىپ، كىندىك قانى تامعان جەرى ءۇشىن ەڭىرەگەن ەردىندە انادان شىققانىن استە ەستەن شىعارماعان. «الىپ انادان تۋادى» دەپ ارقاشان اناعا دەگەن قۇرمەتتى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن دالەلدەپ وتىرعان.

بۇرىنعى اۋىل ىشىندەگى قاريالاردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ وسكەندىكتەن ولاردىڭ ءار تاعىلىمدى اڭگىمەلەرى ەستەن شىققان ەمەس. قارتتاردىڭ سوزىنە سەنسەك قازاق حالقى ايەلدەر قاۋىمىن: «التىن ايەل، كۇمىس ايەل، كومىر ايەل، تەمىر ايەل جانە جەز ايەل»،- دەپ بەس تۇرگە ءبولىپ قاراعان ەكەن.

ءبىرىنشى، كۇيەۋىنىڭ اماندىعىن، ول قۋانسا بىرگە قۋاناتىن، قايعىرسا بىرگە قايعىراتىن، كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىنە ۇنەمى قاراپ، ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن ايەلدى «التىن ايەل» دەپ ايتقان.

ەكىنشى، كۇيەۋى ورعا تۇسسە دە، ورگە كوتەرىلسە دە بىرگە بولاتىن، كۇيەۋىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ءاردايىم جاقسىلىعىن اسىرىپ، جاماندىعىن جاسىراتىن ايەلدى «كۇمىس ايەل» دەپ اتاعان.

ءۇشىنشى، كومىردەي قاپ-قارا، ءۇستى باسى ايباق-سايباق سالاق، ءۇيى شاشىلىپ جاتاتىن ايەلدى «كومىر ايەل» دەپ قاراعان.

ءتورتىنشى، ايتقانىنان قايتپايتىن، كوك بەتتەنىپ مەنىڭكى زاڭ دەپ تابانداپ تۇرىپ الاتىن ايەلدى قازاق «تەمىر ايەلگە» تەڭەگەن.

بەسىنشى، تۇرىنە كۇلىپ قاراساڭ جىرتىعىن جاماپ الۋعا تىرىساتىن، ءار نارسەنى الىپ بەرۋدى قالايتىن، بۇگىن سەندە جوق بولسا، ەرتەڭ وزگەگە كەتىپ قالاتىن ايەلدى «جەز ايەل» دەپ باعالاعان.

قالاي دەسەكتە قازاق حالقى ايەل زاتىن اسا ىجداقاتپەن قۇرمەتتەگەن. «ەردىڭ قوسى وڭالماي، ءىسى وڭالمايدى دەپ قازاق جاقسى ايتقان». بۇل جەردە قوسى دەپ وتىرعانى قوسا اعاراتىن العانى. ويتكەنى قوس دەگەن ءۇي دەسەڭىز، اق جاۋلىقتىسى بولماعان ءۇيدىڭ ءىسى وڭالۋى قيىن. ال ءبىر سالداقىنىڭ كەسىر-كەساپاتىنان سالى سۋعا كەتىپ، ىڭىرشاعى اينالىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، تابانىنان تايىرىلعان ەر-ازامات قانشا!؟

حالقىمىزدا جەز بەن كومىردەي جانە تەمىردەي ايەل زاتى جوق بولسىن. التىننىڭ ارقاۋىنداي، كۇمىستىڭ جالعاۋىنداي بولعان اجەلەرىمىز، انالارىمىز، اپالارىمىز، قارىنداستارىمىز كوپ بولسىن.

«باق قوناتىن ەلدىڭ قىزى ەستى، ۇلى سەستى بولادى» دەگەن. ەستى قىزدارىمىز بەن سەستى ۇلدارىمىز كوپ بولسىن اعايىن!

ماديار ەرالىۇلى،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى. ش.مۇرتازا اتىنداعى رۋحانيات جانە تاريحتانۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz