شوقان - 190

دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
 تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق»، -
شوقان ءۋاليحانوۆ.

شوقان كىمگە كەرەك

(23 (10) ءساۋىر قايتىس بولعان كۇنىنە وراي)

كىرىسپە

2025 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولادى. كەزىندە شوقاننىڭ كوپشىلىككە بەلگىسىز عىلىمي مۇرالارى مەن اشىلماعان قۇپيالارىن، ءومىر دەرەكتەرىن ودان ءارى مۇقيات زەرتتەۋ قاجەتتىگى تۋرالى ە. بەكماحانوۆ، م. اۋەزوۆ، ق. ساتپاەۆ، ءا. مارعۇلان، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، س. بەگالين، ح. ايداروۆا، شوتا ءۋاليحانوۆ، د. قوناەۆ، س. زيمانوۆ، ءا. بيسەنوۆا، س. مۇحتارۇلى، ب. كومەكوۆ سياقتى قازاق زيالىلارى ايتىپ كەتكەن.

الايدا، ءالى كۇنگە دەيىن «شوقانتانۋ» عىلىمى كوڭىلدى تولىق قاناعاتتاندىراتىنداي دەڭگەيگە جەتتى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتەرەك! وكىنىشكە وراي، تەك مەرەيتوي قارساڭىنداعى عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا شوقان جايلى بىرەر باياندامالار جاسالىپ، عۇلاما عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن ەسكى سارىنمەن، ازداعان عانا وزگەرىستەرمەن قايتالاپ شىعارۋمەن شەكتەلىپ كەلەمىز. وسى ورايدا «الاش ايناسى» گازەتىندە «شوقان ءولدى دەگەننەن كەيىن دە 10 جىل ءتىرى بولعان...» دەگەن تاقىرىپقا تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆ مىناداي پىكىر ايتقان ەكەن: «نەگىزى، شوقان – وتە كۇردەلى تۇلعا. وعان نۇكتە قويۋ ءالى ەرتە. وكىنىشكە قاراي، بىزدە «شوقانتانۋدىڭ» تىكەلەي سوڭىندا جۇرگەن ادام جوق. دەگەنمەن شىعىستانۋ ينستيتۋتى الداعى 180 جىلدىعىنا وراي شوقاننىڭ تۇپنۇسقا ەڭبەكتەرىن شىعارۋ جونىندە ءتيىستى مەكەمەلەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىر. ال سوڭعى شىققان 6 تومدىق 1985 جىلعى نۇسقادان اۋدارىلعان. بىراق ول نۇسقانىڭ ءوزى كەزىندە كۇلدىبادامداۋ بولىپ شىققان بولاتىن».

مۇنداي جاعداي كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ۇلتجاندى ازاماتتارىمىزدى تولعاندىرماي قويمايتىنى ءسوزسىز. مىسالى، اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى ەلىمىزدىڭ باق-دا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ينتەرنەتتە ءتۇرلى ماقالالار (كەيبىرى سەنساتسيا-داقپىرت قۋعانى كورىنىپ تۇرادى) جارىق كورۋدە. ولاردىڭ ىشىنەن تەك  2010 جىلدان بەرى عانا جاريالانعان بىرقاتارىنا عانا توقتالا كەتسەك:

- «شوقان قازاسى كىسىدەن بولعان با؟» - جۋرناليست سەرىكباي الپىسۇلى، «انا ءتىلى» گازەتى، 2010. 7 قاڭتار;

- «شوقاندى زەرتتەپ بولدىق پا؟» - پروفەسسور ساعىندىق وردابەكوۆ، TYRKYSTAN.KZ, 2013. 3 مامىر;

- «شوقان ءولدى دەگەننەن كەيىن دە 10 جىل ءتىرى بولعان...» - alashainasy.kz, 2014. 2 جەلتوقسان;

-  «ءبىرتۋار شوقان ءۋاليحانوۆتى شىنداپ تاني بىلدىك پە؟» - جۋرناليست جانىبەك عالىم،  tukeystan.kz, 2015. 15 ءساۋىر;

-  «شوقاننىڭ جانىنا كىمدەر جەرلەنگەن» - جۋرناليست سەرىكبول حاسان، aikyn.kz, 2016. 18 مامىر;

- «شوقان تۋرالى بىرەر ءسوز» - جەتىسۋلىق اقىن، جازۋشى، پۋبليتسيست ازامات اقىلبەكوۆتىڭ (باق-عى پسەۆدونيمى ازكەن التاي) «شوقان - 185» عىلىمي كونفەرەنتسياسىندا جاساعان بايانداماسى، 2020. 4 جەلتوقسان;

- «شوقان ءۋاليحانوۆ عىلىمي مۇراسىنىڭ تاعدىرى جانە وعان جاسالعان قياناتتار تاريحى» - مادريد جانە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى سامات وتەنيازوۆ،  «اNA TILI» گازەتى، 2021. 5 مامىر.

بۇل ماقالالاردىڭ اتاۋلارىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ءالى كۇنگە دەيىن «شوقانتانۋ» سالاسىندا اتقارىلار ءىستىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ال ولاردى وقي وتىرىپ، جاۋاپسىز سۇراقتاردىڭ لەگىنە كەزىگەسىز.

ءبىر جاعىنان، شوقان از زەرتتەلمەگەن سياقتى. شوقان تۋرالى تاقىرىپقا قالام تارتپاعان تاريحشى، جازۋشى، اقىن، قايراتكەرلەر از ەمەس. ولاردىڭ ىشىنەن ءوز دوستارى مەن زامانداستارى گ.ن.پوتانين، ف.م.دوستوەۆسكي، پ.پ.سەمەنوۆ، ا.ك.گەينس، ك.ك.گۋتكوۆسكي، ن.م.يادرينتسەۆ، ي.ن.بەرەزين، ن.ي.ناۋموۆ، گ.ح.گاسفورت، ل.س.بەرگ، ن.ي.ۆەسەلوۆسكي، ە.جونۆو، ف.ر.وستەن-ساكەن، گ.پ.كلەمەنتس سياقتى تۇلعالاردى اتاساق تا جەتكىلىكتى شىعار.

ال كەڭەس زامانىنان بەرى قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىندە شوقان تۋرالى ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، س.بەگالين، شوتا ءۋاليحانوۆ، د.قوناەۆ، س.زيمانوۆ، ءا.بيسەنوۆا، س.مۇحتارۇلى، ب.كومەكوۆتەن باستاپ كىتاپ، پەسا، ماقالا جازباعان عالىم، تاريحشى، جازۋشى، اقىن، قايراتكەرلەر كەمدە كەم. بىراق، بارىنەن دە «شوقانتانۋ» سالاسىنا اتاقتى عالىم الكەي مارعۇلاننان ارتىق ەشكىم زەرتتەپ، ەڭبەك سىڭىرمەگەنى بەلگىلى.

وسىنشاما عۇلامالار مەن زاڭعار جازۋشىلاردان كەيىن شوقان تۋرالى ەشقانداي بەيمالىم جايتتار نەمەسە جاۋاپسىز سۇراقتار قالۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىنەدى. بىراق، ناقتى جاعداي مۇلدەم كوڭىل كونشىتەتىندەي ەمەس.

ءوزىمىز كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا تالدىقورعان وبلىسى كەربۇلاق اۋدانى شوقان كولحوزىندا ەرجەتىپ، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى 1982 جىلى بىتىرگەن ەدىك، سوندىقتان ۇلى عالىم تۋرالى بىرەر وي-تولعامدار ايتۋعا قۇقىلىمىز دەگەن ويدامىز. بۇل اۋىل ماڭىندا قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عالىمى، تۇڭعىش سۋرەتشىسى، تۇڭعىش ەۆروپالىق ءبىلىم العان شىعىستانۋشىسى، فولكلورشى، ادەبيەتشى، پۋبليتسيست، اۋدارماشى، گۋمانيست، دەموكرات، فيلوسوف شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ جەرلەنگەن (اتاپ وتىرعان سەبەبىمىز، قازىرگى كۇندە باسقا پىكىرلەردى دە كەزدەستىرەمىز).

قازىرگى ۋاقىتتا بۇل اۋىل  جەكەشەلەندىرۋگە ۇشىراپ، كولحوز تاراتىلعاننان بەرى رەسمي تۇردە شانحاناي دەپ اتالادى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىندار بولسا، اۋىل اتاۋىنىڭ بۇلاي وزگەرتىلۋ سەبەبىن ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەي كەلەدى، بىراق ءبارى وسى كۇنگە دەيىن ءبىر اۋىزدان شوقان اۋىلى دەپ اتايدى. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەرگىلىكتى بيلىك باسىنداعىلار تۇرعىنداردىڭ اۋىلعا شوقان اتىن قايتارۋ تۋرالى تالابىمەن ساناسپاي كەلەدى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ءحىح عاسىرداعى ش.ءۋاليحانوۆ، ا.گەينس، ك.گۋتكوۆسكي، گ.پوتانين، گ.كولپاكوۆسكي، ك.كاۋفمان ەڭبەكتەرىندە بۇل وڭىردە تەزەك اۋىلى وتىردى دەپ جازىلعان.

بالا كۇنىمىزدەن اۋلەتىمىزدىڭ ۇلكەندەرى مەن اتالارىمىزدان، اۋىل اقساقالدارى مەن ۇزدىكسىز كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن عالىم، جازۋشىلاردان تەزەك تورە مەن شوقان تۋرالى كوپتەگەن اڭگىمە-حيكايالاردى ەستىپ وستىك.

سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدى حيكايالار شوقاننىڭ 1864 جىلى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا سوڭعى رەت كەلۋى جانە سول جەردە تۇراقتاۋى. ونداعى وقيعالار تەزەك تورەنىڭ شوقاندى قارىنداسى ايساراعا ۇيلەندىرىپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ، بولەك وتاۋ قۇرىپ بەرگەنى، 1865 جىلعى ءساۋىر ايىندا شوقاننىڭ قايتىس بولۋى، تەزەكتىڭ قايعىدان قان جۇتىپ، قايعىرۋى، شوقاندى جەرلەۋى، باسىنا كۇمبەز تۇرعىزۋى جانە كوكشەتاۋداعى اكەسى شىڭعىسقا قارالى حاباردى ەستىرتۋ ءۇشىن حات جازىپ، ەلدىڭ جاقسىلارىنان حابارشىلار جىبەرۋى توڭىرەگىندە ءوربيتىن.

سونىمەن قاتار، جاستايىمىزدان شوقان تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردى وقۋدان جالىققان ەمەسپىز. ول زامانداعى مەكتەپ پەن اۋىلدىق بيبليوتەكالاردىڭ كىتاپ قورىن كوزىمەن كورسە، قازىرگى جاستار تاڭ قالار ەدى. ودان قالسا، كولحوزدىڭ كوزى اشىق ادامدارىنىڭ ۇيلەرىندە، سول ۋاقىتتا ميلليونداعان تيراجبەن شىعاتىن الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى، كەڭەس زامانى كلاسسيكتەرىنىڭ توم-توم تاڭدامالى شىعارمالارى، ورىس جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى مىندەتتى تۇردە ارنايى سورەدە جينالىپ تۇراتىن. سوندىقتان ءبىلىم-عىلىمعا تالاپتانعان وقۋشىلار ىزدەگەن كىتابىن وڭاي تاۋىپ الىپ، قۇمارتا وقۋعا كىرىسەتىن.

ءبىز دە كوپ وقۋعا تىرىستىق. اسىرەسە، شوقان تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردى شۇقشيا وقىپ، كەرەك ماعلۇماتتاردى جازىپ الاتىنبىز. ەسەيە كەلە، شوقانعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمىز ارتا تۇسپەسە كەمىگەن جوق. ارمان قۋىپ الماتىدا وقىعان جىلدارىمىزدا دا شوقانعا بايلانىستى باسىلىمداردى قالت جىبەرمەۋگە تىرىستىق. ستۋدەنتتىك كەزەڭنەن باستاپ، شوقاننىڭ سان قىرلى ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى بەيمالىم جايتتار دا قىلاڭ بەرە باستادى. شوقانتانۋشى عالىم بولماساق تا، شامامىز كەلگەنشە ونى زەرتتەۋ جۇمىسىمەن ۇزبەي اينالىسىپ كەلەمىز.

جالپى ماعلۇماتتار

ءوزىمىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، شوقانعا بايلانىستى جانە «شوقانتانۋ» سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەردى ماتەريالدىق جانە عىلىمي، رۋحاني جاعىنان قاراستىرىپ، سايكەسىنشە ەكى توپقا بولۋگە بولادى.

ءبىرىنشى ماتەريالدىق دۇنيەلەرگە بايلانىستى.

شوقان جەرلەنگەن جەردىڭ كەڭەس زامانىنان بەرى اسا ءبىر ۇقىپتى كۇتۋسىز كۇي كەشۋى. شوقان جاتقان جەردى، ەسكەرتكىشىن، مۋزەيىن كورۋ ءۇشىن كەلەتىن قاراپايىم حالىقتان باستاپ، تولاسسىز اعىلعان تۋريستەر، عالىم-جازۋشىلار، مەكتەپ وقۋشىلارى سياقتى ءتۇرلى توپتاردىڭ سانى جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسۋدە. الايدا، شوقان زيراتىنا كەلگەن ادامعا قاجەت قاراپايىم بولسا دا دارەتحانا، قول جۋاتىن ورىن، اۋىز سۋ، ءدامحانا، اۆتوتۇراق، دۇكەن سياقتى ەشبىر نىسان قاراستىرىلماعان. اباتتاندىرۋ جۇمىسى تولىق جۇرگىزىلمەگەن دەۋگە بولادى.

بۇل ماسەلەنى وسى ولكەنىڭ تۋماسى، اقىن، پۋبليتسيست ازامات اقىلبەكوۆ 2000 جىلداردان بەرى ۇزدىكسىز كوتەرىپ كەلەدى. ءتىپتى 2010 جىلدان بەرى عانا الساق، وسى ماسەلەنى ازەكەڭ «ۇلت پەن رۋح»، «بولمىس»، «تاريح تالقى» تەلەباعدارلامالاردا باسا ايتىپ، باق-دا ونداعان ماقالا جاريالادى جانە بۇرىنعى الماتى وبلىسى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اكىمىنە، وبلىس اكىمىنە، وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا، شوقان اتىنداعى عىلىمي ينستيتۋت باسشىلىعىنا، قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە، ت.ب. قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مۇددەلى مەكەمەلەرگە حاتتار جولدادى. اسىرەسە،       2020 جىلعى 4 جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا وتكەن قر عىلىم اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان «شوقان - 185» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا جاساعان بايانداماسى وتە اسەرلى بولىپ، قوعامنىڭ بەلگىلى توبىندا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى.

سول سياقتى شانحاناي اۋىلىندا ورنالاسقان،  1985 جىلى ىسكە قوسىلعان شوقاننىڭ «التىنەمەل» اتتى مەموريالدىق مۋزەي عيماراتى دا قايتادان كۇردەلى جوندەۋدى جانە ىشىندەگى قوردى جاڭعىرتىپ، جاڭا ەكسپوزيتسيا جاساقتاۋدى قاجەت ەتەدى. مۋزەيدىڭ جانىنداعى جوتا ۇستىندە 1979 جىلى بوي كوتەرگەن شوقاننىڭ ەسكەرتكىشى مەن ماڭايىنا توسەلگەن پليتكالاردىڭ كەيبىرىنىڭ توزىعى جەتىپ تە قالدى.

اللاعا شۇكىر، مۇمكىن ازكەن التاي سياقتى ازاماتتاردىڭ جان ايقايى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن»  ۇكىمەتتىڭ نازارىنا ىلىنگەن شىعار، قاراۋسىز قالعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جاتقان جەرىن رەتكە كەلتىرۋ، مەموريالدىق مۋزەيىن جوندەۋ ماسەلەسى 2023 جىلدان باستاپ شەشىلەتىن بولدى.

بۇلاي دەپ نىق سەنىممەن ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى، 2022 جىلعى 20 قازاندا مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ جاڭادان قۇرىلعان جەتىسۋ وبلىسىنا جۇمىس ساپارىمەن كەلىپ، تالدىقورعان قالاسىندا ءوڭىر جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسكەن ەدى.

وسى جيىن بارىسىندا وبلىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ ءۇردىسىن سارالاي كەلە، رۋحانيات، مادەنيەت سالاسىنىڭ دا ماڭىزدىلىعىن ەسكەرتىپ، تالدىقورعان قالاسىنداعى جۋرناليستەر ۇيىنە بەيسەن قۇرانبەكتىڭ ەسىمىن بەرۋ، وبلىس ورتالىعىندا اباي قۇنانباەۆتىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋ، كەربۇلاق اۋدانى شانحاناي اۋىلىندا ورنالاسقان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مەموريالدىق مۋزەيىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ، وعان باراتىن جولدى جوندەپ، شوقان جەرلەنگەن جەردى رەتكە كەلتىرىپ، اباتتاندىرۋ سياقتى ماسەلەلەردى قىسقا مەرزىمدە شەشۋ تۋرالى، وعان قاراجات ءبولۋ تۋرالى ناقتى تاپسىرمالار بەردى.

جىلدار بويى قوردالانىپ، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ بىراق ساتتە وڭدى شەشىلگەنى ءدۇيىم جۇرتتىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، پرەزيدەنتىمىزگە دەگەن ريزاشىلىق سەزىمىن تۋدىردى.

ناتيجەسىندە، 2022 جىلعى 23 جەلتوقساندا جۋرناليستەر ۇيىنە بەيسەن قۇرانبەكتىڭ ەسىمى رەسمي تۇردە بەرىلدى جانە 2023 جىلعى 21 ناۋرىزدا اباي قۇنانباەۆتىڭ ەسكەرتكىشى سالتاناتتى تۇردە اشىلدى.

سونىمەن، حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا، اتالعان ءۇش ماسەلەنىڭ ەكەۋى تولىق ورىندالدى.

ال شوقان مۋزەيى مەن جولىن جوندەۋ جانە شوقان جەرلەنگەن جەردى اباتتاندىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 300 ميلليون تەڭگەدەن استام قاراجات ءبولىنىپ، بيىلعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ ءتيىستى جۇمىس قولعا الىندى. ناتيجەسىندە، تۋريستەردەن الدى بوسامايتىن نىساننىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالاتىنىنا سەنىمىمىز مول.

ەگەر الدىمىزدا كەلە جاتقان 2025 جىلى شوقاننىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولاتىنىن ەسكەرسەك، بۇل شەشىمدى پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆ تەرەڭنەن ويلاستىرىپ، قابىلداعانىن تۇسىنۋگە بولادى.

سونىمەن، شوقانعا قاتىستى ماتەريالدىق دۇنيەلەر ماسەلەسى وڭدى شەشىمىن تاپتى.

ال ەكىنشى ماسەلە – عىلىمي ەڭبەكتەرىنە، رۋحاني دۇنيەلەرگە بايلانىستى دەپ ايتىپ وتتىك. شوقانعا قاتىستى قۇپيالاردىڭ شەشىمىن كاسىبي تاريحشىلار مەن مۇمكىن بولاشاقتا سۋىرىلىپ شىعار شوقانتانۋشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرا وتىرىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن شامامىز كەلگەنشە ءوزىمىز جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرگە، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، شوقاندى كىم جەرلەگەن، ناقتى جەرلەنگەن جەرى، باسىنا ورناتىلعان كۇمبەزدەر مەن بەلگىتاسى،  زيراتىنىڭ قايتا اشىلۋى جانە باسقا جەرگە اۋىستىرىلۋى سياقتى ماسەلەلەردى عانا تارقاتىپ كورۋدى ءجون سانادىق.

ول ءۇشىن ءسال تاريحي شەگىنىس جاساپ، شوقان ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنە ورالۋ قاجەت. قىسقاشا ايتساق، شوقان 1864 جىلدىڭ كۇزىندە اتالاس تۋىسى،  جەتىسۋدىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا كەلەدى.

بۇل جەردە شوقان مەن  تەزەك تورەنىڭ العاش رەت بەتپە-بەت كەزدەسىپ، تانىسۋلارى 1854 جىلى ورىن العان دەپ پايىمدايتىنىمىزدى ايتا كەتۋ قاجەت. سەبەبى، سول جىلى شوقان پولكوۆنيك ك.ك.گۋتكوۆسكيدىڭ ومبىدان شىققان شاعىن اسكەري ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا العاش رەت قاپال بەكىنىسىنە كەلگەن. (ۆاليحانوۆ چوكان سوبرانيە سوچينەني. توم1. – يزد. – الماتى: يزداتەلستۆو «الاتاۋ»، 2014, 69 بەت), (چوكان ۆاليحانوۆ ي سوۆرەمەننوست: سبورنيك ماتەريالوۆ ۆسەسويۋزنوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي، پوسۆياششەننوي 150-لەتيۋ سو دنيا روجدەنيا چ.چ.ۆاليحانوۆا – الما-اتا: ناۋكا، 1988, 224 بەت).

ال اعا سۇلتان تەزەك تورە دە قىزمەت بابىمەن قاپالعا ءجيى بارىپ تۇرعان. تومەندەگى تەزەك تورەنىڭ بەلگىلى سۋرەتىن شوقان سول جولى، ياعني 1854 جىلى نەمەسە كەلەسى جىلى جەتىسۋعا گ.گاسفورتپەن بىرگە كەلگەندە سالعان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى 1821 جىلى دۇنيەگە كەلگەن تەزەك تورە 1854-1855 جىلدارى سايكەسىنشە 33-34 جاستا دەسەك، سۋرەتتەگى ءتۇرى دە سوعان ساي كەلەدى.

بىراق، شوقاننىڭ 2018 جىلعى الماتى قالاسىندا «الاتاۋ» باسپا-پوليگرافيالىق كورپوراتسياسى شىعارعان شىعارمالار جيناعىنىڭ 4 تومىنىڭ 133 بەتىندە تۇرعان ءدال وسى سۋرەتتىڭ استىندا «پورترەت تەزەكا. كارانداش.    1865 گ. ريس. چ.ۆاليحانوۆا» دەگەن جازۋ بار ەكەنىن دە ايتا كەتەمىز جانە بۇل جىلى تەزەك تورە 44 جاستا ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل داتانى قاتە دەپ ەسەپتەيمىز.

شوقان ءۋاليحانوۆ سالعان تەزەك تورەنىڭ سۋرەتى.

نەگىزى شوقان تەزەك تورە تۋرالى بالا كۇنىندە اكەسى شىڭعىستان ەستىپ، كەيىن ومسكىدە ك.گۋتكوۆسكيدەن (1815-1867) سۇراپ، ءبىلۋى دە ابدەن مۇمكىن. ءوز كەزەگىندە ك.گۋتكوۆسكي شوقاندى وتە جاقسى كورگەنى، ومسكىدەگى ۇيىنە ءجيى شاقىرىپ تۇرعانى جانە 1850 جىلدارى ۇلى ءجۇز قازاقتارىن باسقارۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولىپ، قاپالدا قىزمەت اتقارعانى بەلگىلى.

ك. گۋتكوۆسكيدىڭ 1850 جىلعى 11 مايدا تەزەك تورەنى البان-سۋان رۋلارىنىڭ اعا سۇلتانى (كەي دەرەكتەردە ۇلى ءجۇزدىڭ اعا سۇلتانى) لاۋازىما تاعايىنداۋ جايلى باتىس  ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى  كنياز  گ.گورچاكوۆقا جازعان تومەندەگى  راپورتى ساقتالعان:

«اعا سۇلتان حاكىمبەك قايتىس بولعاننان كەيىن، البان بولىستارىنا باسشىلىق جاساۋ حاكىمنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا-اق بارلىق ىستەرىمەن  اينالىسا باستاعان تەزەك سۇلتاننىڭ قولىنا كوشتى. قايتىس بولعان سۇلتاننىڭ بالالارى، ولاردىڭ ەڭ ۇلكەنى ءدۇرالى 16 جاستا، ونىڭ  باۋىرلارى مەن تۋىسقاندارى  تەزەككە باعىنادى. ەگەر ونى ومبىعا شاقىرىپ، جەكە كەزدەسەتىن بولساڭىز، جوعارى مارتەبەلىم، ونىڭ اقىلى مەن قىزمەتىنە ءوزىڭىزدىڭ  كوزىڭىز جەتەدى. البانداردىڭ بيلەرى ماعان تەزەكتى اعا سۇلتان ەتىپ تاعايىنداۋ جونىندە ءوتىنىش بىلدىرەدى. حاكىمبەككە الباندار جانە سۋاندار باعىنىشتى بولاتىن، بىراق مەن قاپالعا كەلگەننەن كەيىن، قىتاي شەكاراسىندا كوشىپ-قوناتىن سۋانداردىڭ سۇلتانى ادامسات يباقوۆ مەنەن ءوزىنىڭ بولىستارىنا البانداردان بولەك جەكە باسشىلىق جاساۋعا رۇقسات ەتۋىمدى جازباشا تۇردە سۇرادى. جالپى  جاعداي بەلگىسىز بولعاندىقتان جانە مۇنداي رۇقسات بەرۋگە ءوزىمدى قۇقىلى ساناماعاندىقتان مەن ادامساتتىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋدان باس تارتتىم. سۋاندار مەن الباندار اراسىنداعى وسى كيكىلجىڭ حاكىمبەكتىڭ ورنىنا اعا سۇلتاندى تاعايىنداۋدا قيىندىق تۋعىزادى، بىراق ولاردىڭ ءبىرىنشىسى قىتايدىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان، ال ەكىنشىلەرىنىڭ تەزەكتەن جانە حاكىمنىڭ تۋىسقانىنان اقىلى مەن جاسى حالىقتى باسقارۋعا جەتەتىن باسقا سۇلتاندارى جوق. جوعارى مارتەبەلىم، البانداردىڭ اعا سۇلتاندىعىنا تەزەك نۇراليەۆتى تاعايىنداساق، سۇلتاندارعا ءبىزدىڭ اتىمىزدان ىقپال ەتۋگە ونىڭ اقىلى مەن ىقپالى جەتەتىندىگى پايدالى بولار ەدى. قىتايلىقتاردا تەزەك سۇلتانعا ءوز ىستەرى بويىنشا قاتىناسادى جانە ەكسپەديتسيا ۋاقىتىندا جولسەرىك بولعان بۇل سۇلتان ەشقانداي كۇدىك تۋعىزعان جوق (رف وومم. 366 قور، 1-تىزبە، 236-ءىس)».

1850 جىلى تەزەك تورە باتىس -ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى  گ.گورچاكوۆتىڭ بۇيرىعىمەن  ۇلى ءجۇزدىڭ اعا سۇلتانى بولىپ تاعايىندالعان جانە «ىنتالىلىعى ءۇشىن» دەگەن التىن مەدالمەن ماراپاتتالعان (ا. اقىلبەكوۆ، «تەزەك تورە» - تالدىقورعان، «وفسەت» باسپاحاناسى، 2013 جىل، 77 بەت). بۇل شەشىم ك.گۋتكوۆسكيدىڭ راپورتىنىڭ نەگىزىندە قابىلدانعان بولۋى دا مۇمكىن. وسى راپورتقا سايكەس، تەزەك تورە ومبىعا شاقىرتىلىپ، باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى  گ.گورچاكوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولۋى جانە سول ساپارىندا شوقانعا جولىعۋى دا ابدەن مۇمكىن! ەگەر ولاي بولسا، شوقان مەن تەزەك تورەنىڭ كەزدەسىپ، جەكە تانىسۋلارى 1850 جىلى ورىن العان دەپ ايتۋعا بولادى (بۇل بولجام ارحيۆ دوكۋمەنتەرىن قوسىمشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى).

تەزەك تورە ءوز كەزەگىندە اۋىلىنا ابدەن شارشاپ، شالدىعىپ، قاجىپ، اۋىرىپ كەلگەن شوقانعا بارلىق جاعداي جاساپ، دەمالۋىن قاداعالايدى. كەيىنىرەك، ءوزىنىڭ قولىندا وسكەن، بىراق اعاسى كوشەن تورەنىڭ قىزى - ايساراعا ۇيلەندىرىپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ، جاستارعا بولەك وتاۋ تىگىپ بەرەدى. بىراق شوقاننىڭ عۇمىرى قىسقا بولىپ، ەسكى ستيل بويىنشا 1865 ج. ءساۋىردىڭ   10-ى، جاڭا ستيل بويىنشا 23-دە قايتىس بولادى (بۇل داتا بىرقاتار دەرەكتەردە كەزدەسەدى، مىسالى ازاتتىق گازەتىنىڭ ءتىلشىسى الەكسەي نازاروۆ شوقان مۋزەيىن بارىپ كورگەننەن كەيىن، 2016. 23 ساۋىردە جاريالاعان ماقالاسىندا جازعان). سونىمەن قاتار، شوقان 1865 جىلى 4 ساۋىردە قايتىس بولدى دەگەن جازبالار دا كەزدەسەدى.

ءبىز ەستىگەن ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردە تەزەك تورە جانىنداي جاقسى كورگەن شوقاندى ءوز قولىمەن جەرلەگەن. ەگەر ولاردىڭ ونداعان جىل بويى تۋىستىق، ءوزارا سىيلاسىمدىق قارىم-قاتىناستا بولعانىن ەسكەرسەك، وسى اۋىزشا دەرەك دۇرىس شىعار دەپ ويلايمىز. ال كولپاكوۆسكي كەلىپ جەرلەدى دەگەن قازىرگىلەردىڭ كەي پىكىرلەرىن جالعان، سەنساتسياقۋشىلىق دەپ ەسەپتەيمىز (گەنەرال، نەمەسە باسقا ورىس چينوۆنيك-اسكەريلەرى كەلگەن بولسا، ونداي وقيعا ەل اۋزىندا ساقتالىپ، ءتيىستى راپورتتار بولار ەدى!). تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، ول ۋاقىتتا كولپاكوۆسكي ۆەرنىيدان سەميپالاتينسك وبلىسى قۇرىلىپ، سوعان گۋبەرناتورلىققا تاعايىندالىپ جاتقان، شوقاندى دا سوندا شاقىرعان. شوقاننىڭ كولپاكوۆسكيگە 1865 جىلعى 19 اقپاندا جانە اكەسى شىڭعىسقا جازعان سوڭعى حاتتارى ارحيۆتە بار.

سونىمەن، تەزەك تورەنىڭ شوقاندى قالاي جەرلەگەنى تۋرالى اقساقالدار ايتقان ەسىمىزدە قالعان مىناداي اڭگىمەلەردى كەلتىرۋىمىزگە بولادى.

شوقان قايتىس بولعاننان كەيىن، ونى قايدا، قالاي جەرلەۋ تۋرالى ماسەلە تالقىلانادى. سول جيىندى تەزەك تورە قورىتىندىلاي كەلە بىلاي دەگەن ەكەن: «تۇبىندە، ءتىرى جان يەسىنىڭ ءولىمنىڭ اششى ءدامىن تاتاتىنى حاق. ءدام-تۇزىمىز تاۋسىلعان شاقتا ءبارىمىز دە كەتەرمىز. قازىر مىنە 15 جىلدان استام ەل باسقارىپ، حان اتانعان مەن دە، باسقا دا سۇلتاندار مەن باتىرلار، بايلار مەن بيلەر، بارشامىز دا  كومىلەرمىز. بىراق ءبىزدىڭ ارتىمىزدان ىزدەۋشىلەر بولا ما، بولماي ما بىلمەيمىن. ال مىنا جاتقان شوقان، بۇل جالعىز قازاقتىڭ عانا ەرەكشە جاراتىلعان، اسا دارىندى، عۇلاما بالاسى ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ ۇلى تۇلعاسى. مۇنىڭ ارتىنان ىزدەۋشىلەرى مىندەتتى تۇردە بولادى. الدىمىزدا قيۋى كەتكەن، قيىن زامان كەلە جاتىر. ودان امان قالعان كەيىنگى ۇرپاق ۋاقىت وتە كەلە شوقاننىڭ مولاسىن جوعالتىپ الماي، ءدال تاۋىپ الۋى قاجەت.

سوندىقتان، بولاشاقتا كەلەر ۇرپاق شوقاننىڭ زيراتىن جوعالتىپ الماس ءۇشىن، ونىڭ ءۇش بەلگىسىن ويلاستىردىم. ءبىرىنشى، شوقاننىڭ بەيىتىن «كوشەن توعانداعى» تورەقورىمدا، ەرالى سۇلتاننىڭ مازارىنىڭ تۋرا تۇبىنەن قازۋدى بۇيىردىم. سەبەبى، ۇلى بابامىز ابىلايدىڭ قاراقالپاق بەگىنىڭ قىزى سايمان دەگەن ايەلىنەن ءۋالي، شىڭعىس، ءادىل جانە ەسىم دەگەن ءتورت ۇلى تۋعان. سول ءۋالي شوقاننىڭ اتاسى بولسا، ەرالى مەن مەنىڭ اكەم نۇرالى ءادىلدىڭ بالالارى. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، اكەم نۇرالى بۇل جەردەن اسا الىس ەمەس، التىنەمەل تاۋىنىڭ باۋرايىندا جەرلەنگەن. شوقاندى وسىندا، ەرالى اتاسىنىڭ جانىنا جەرلەيمىز. ەرالىنىڭ كۇمبەزى قىش كىرپىشتەن سوعىلعان، بيىك، ەڭسەلى، ەگەر بىرەۋلەر قاستاندىقپەن قاساقانا قيراتپاسا، تالاي زامان قۇلاماي تۇرار. سونىڭ تۇبىنەن شوقاننىڭ بەيىتىن تابۋعا بولادى. مىنە بۇل ءبىرىنشى بەلگىسى.

ەكىنشى, شوقاننىڭ دەنەسىن جەر قويناۋىنا تاپسىرعان كەيىن، اقىمىن كۇيدىرىلگەن قىش كىرپىشتەرمەن قالاپ شىعامىز. بۇل كىرپىشتەر توپىراقتىڭ استىندا بۇزىلماي جاتادى. ەگەر، شوقاننىڭ بەيىتىن ىزدەگەن ادامدار، كۇمانداناتىن بولسا، وسى كىرپىشتەرگە دەيىن اشىپ، كوز جەتكىزۋلەرىنە بولادى.

ءۇشىنشى بەلگىسى, تاۋدان جاسىل ارشا بۇتاقتارىن ارنايى الدىرىپ قويدىم، استىنا سونى توسەيمىز. ول دا جەر استىندا بۇزىلمايدى. جانە شوقاننىڭ اسكەري كيىمىن دە بىرگە كومەرمىز. ۋاقىت وتە كەلە شوقاننىڭ وسىندا جەرلەنگەنىن ناقتى دالەلدەۋ قاجەت بولاتىن بولسا، وسى بەلگىلەر ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. بارشا جۇرتقا وسىلاي حابارلاڭدار. اتادان بالاعا ايتىپ ءجۇرسىن، ەستە ساقتاسىن»...

ەل اۋزىنداعى بۇل اڭگىمە ناقتى قالپىندا جەتكەن بولسا، تەزەكتىڭ اقىلدىلىعى مەن كورەگەندىگىن كورسەتەدى ەمەس پە؟ ول كىسى بولجاعانداي، كەيىنگى كەڭەس داۋىرىندە ءجۇز جىلعا جەتپەس ۋاقىتتا، جەرلەنگەن ورىن تۋرالى كۇمان، تەرىس پىكىرلەر شىققان! 1945-1949 جىلدارى ءبىر توپ عالىمدار كەلىپ، شوقاننىڭ زيراتىن اشىپ، زەرتتەگەن دەگەن مالىمەت كەزدەسەدى. وعان سەبەپ، 1945 جىلى بىرەۋلەر شوقاننىڭ باسىنا قويىلعان ءمارمار تاستى تاۋىپ الىپ، ەل-جۇرتقا حابارلاعان دەگەن اڭگىمە بار.  مۇمكىن، كەلگەن توپ  ا.مارعۇلاننىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى بولار؟ بىزگە بۇل جاعى ازىرشە بەلگىسىز.

ودان كەيىن، كەڭەس ۇكىمەتى زامانىندا، شامامەن 1956-58 جىلدارى ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان مەملەكەتتىك كوميسسيا كەلىپ، شوقاننىڭ زيراتىن ىزدەگەن ەكەن. ءوز بەتتەرىمەن تابا الماعان سوڭ، اۋىل اقساقالدارىنا جۇگىنىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن تاپقان دەيدى. بۇل ءىستىڭ باسى قاسىندا ءبىزدىڭ تۋعان اتامىز التاي اقىلبەكۇلى (1910 - 1988) دا بولىپ، اتسالىسقان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، اتامىزدىڭ اتاسى ساعىندىق سول قورىمدا، تۋرا شوقانمەن قاتار جەرلەنگەن.

شوقان زيراتى تۋرالى

قولدا بار دەرەكتەردى سارالاي كەلە جانە ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردى دە ەسكەرە وتىرىپ، شوقاننىڭ مازارى كەم دەگەندە التى مارتە كوتەرىلىپ، زيراتى جاڭعىرتىلعان دەپ بولجاۋعا بولادى (ەل ءوز ۇلىن ۇمىتپايدى دەگەن وسىندايدان شىققان بولار).

ءبىرىنشىسى، 1865 جىلعى ءساۋىر ايىندا شوقان قايتىس بولعاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي تەزەك تورە ونىڭ باسىن قىش كىرپىشپەن ءتورتبۇرىشتاپ قالاتىپ قويادى.

ەكىنشىسى، 1865 جىلى قازان ايىندا تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا كوكشەتاۋدان ءسان-سالتاناتى جاراسقان كەرۋەنمەن كەلگەن شوقاننىڭ ءىنىسى جاقىپ، «...كەيىن تىڭعىلىقتى دايىندالىپ كەلىپ ۇلكەن كۇمبەز تۇرعىزارمىز...» دەپ، جەرگىلىكتى ۇستالاردى جالداپ، تەزەك تورەنىڭ شىمنان قالاتقان زيراتتىڭ توبەسىن اعاشپەن جاۋىپ، ىشىنە كىرەتىن اعاش ەسىك ورناتادى. اعاش ەسىكتىڭ سىرتىنا شوقاننىڭ اتى-ءجونىن جازدىرىپ قويادى. ودان كەيىن، شوقاننىڭ جەسىرى ايسارانى وزىمەن بىرگە الىپ، قايتىپ كەتەدى. ول كەرۋەندى، جەتىسۋعا كەلگەندەردى ورىستىڭ عالىمى ا.گەينس كوزىمەن كورگەنى، جاقىپپەن سويلەسكەنى تۋرالى ءوزى جازىپ كەتكەنى بەلگىلى.

بۇل اعاش مازار تۋرالى ن.پوتانين «بيوگرافيچەسكيە سۆەدەنيا و چوكانە ۆاليحانوۆە» دەگەن ەڭبەگىندە «ناد ەگو موگيلوي بىل پوستروەن دەرەۆياننىي پامياتنيك ۆرودە مەچەتي» دەپ جازعان ء((ۋاليحانوۆ شوقان. سوبرانيە سوچينەني. توم 5. – 3-ە يزد./ سوستاۆيتەلي: ب.ە.كۋمەكوۆ، ۆ.ن.ناستيچ، ۆ.ك.شۋحوۆتسەۆ. – الماتى: يزداتەلستۆو «الاتاۋ»، 2018, 530, 434 بەتتەر).

سونىمەن قاتار، بۇل اعاش مازار تۋرالى «تۋركەستانسكايا تۋزەمنايا گازەتا» دەگەن گازەتتە ماقالا جاريالانعان. وندا شوقاننىڭ زيراتى وتە ناشار ەكەنى، قىش كىرپىشتەن سالىنعانى، وعان اعاش ەسىك ورناتىلعانى، ارى كەتسە 5-6 جىلدا قۇلاپ قالۋى مۇمكىن ەكەنى، ونى 1867 جىلى كويانكوز بەكەتىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان تۇركىستاننىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كاۋفماننىڭ ءوز كوزىمەن كورىپ، قاتتى رەنجىگەنى جانە شوقاننىڭ باسىنا تەز ارادا دارەجەسىنە ساي بيىك كۇمبەز ورناتىپ، ءمارماردان قاشالعان قۇلپىتاس قويۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەنى جازىلعان ء(ۋاليحانوۆ شوقان. سوبرانيە سوچينەني. توم 5. – 3-ە يزد./ سوستاۆيتەلي: ب.ە.كۋمەكوۆ، ۆ.ن.ناستيچ، ۆ.ك.شۋحوۆتسەۆ. – الماتى: يزداتەلستۆو «الاتاۋ»، 2018, 530, 531 بەتتەر).

ءۇشىنشىسى، جوعارىدا باياندالعان وقيعادان كەيىن گەنەرال-گۋبەرناتور ك.كاۋفماننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازىنادان قاجەتتى قاراجات بولىنەدى دە، كوپشىلىگى ورىس قۇرىلىسشىلار دەرەۋ ىسكە كىرىسىپ، قىسقا مەرزىم ىشىندە شوقاننىڭ باسىنا سىرتقى ءپىشىنى حريستيانداردىڭ شىركەۋىنە ۇقساس، جاڭا كۇمبەز تۇرعىزادى. بۇل كۇمبەزدىڭ سۋرەتىن گ.پوتانين 1867 جىلى قارىنداشپەن سالىپ، استىنا «موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا» دەپ جازىپ قويعان (ۆاليحانوۆ چوكان. سوبرانيە سوچينەني. توم 1. – 3-ە يزد. – الماتى: يزداتەلستۆو «الاتاۋ»، 2014,  62, 65 بەتتەر).

ەڭ قىزىعى، وسى كۇمبەز جونىندە س.مۇقانوۆتا بىلاي جازىلادى: «شوقاننىڭ تامى: ەسىگى، تەرەزەسى، توبەسى، باتىس جاق توبەسىندەگى مۇناراسى، ونىڭ باسىندا ايى بار، ۋاقىتىندا كوركەم كۇمبەز بولعان. جىلدار وتە كىرپىشىن جاۋىن-شاشىن شايعان، كۇمبەزى كەتىلىپ، قابىرعالارى وپىرىلىپ، ءبىراز قۇلاعان. بەرتىن، اۋىل شارۋاسى كولحوزدانعان كەزدە، كوشەنتۋعاندا وتىرعان اۋىلدار، شوقان كومىلگەن زيراتقا جاقىن تۇسقا قونىس ساپ، كولحوزدىڭ اتىن «شوقان» قويعان، قابىر توڭىرەگىنە شيكى كىرپىشتەن ءتورت قابىرعالى، توبەسى اشىق جاي ورناتقان». (مۇقانوۆ ءسابيت. جارقىن جۇلدىزدار. تاڭدامالى شىعارمالار; ون التىنشى توم، - الماتى. «جازۋشى»، 1980, 89 بەت).

ءوز تاراپىمىزدان قوسارىمىز، س.مۇقانوۆ بۇل جەردە ەكى قاتەگە بوي الدىرعان. ءبىرىنشى، كوشەنتۋعان دەپ قاتە جازادى، دۇرىسى كوشەنتوعان. ول جەردە كوشەن تورەنىڭ باسشىلىعىمەن توعان تۇرعىزىلىپ، ەگىن سۋارۋعا ارنالعان ارىقتار قازىلعان بولاتىن. ارىقتاردىڭ سۇلباسى وسى كۇنگە دەيىن انىق كورىنىپ جاتىر (ا. اقىلبەكوۆ، «تەزەك تورە» - تالدىقورعان، «وفسەت» باسپاحاناسى، 2013 جىل، 84 بەت). سونداي اق، ول ارىقتاردى كەزىندە ن.پانتۋسوۆ تا كورىپ، تومەندەگى ماقالاسىندا جازىپ كەتكەن. ەكىنشى، بۇل كوركەم كۇمبەز قۇلاعاننان كەيىن، «شوقان» كولحوزى قۇرىلعان جىلدارى ءتورت قابىرعالى، توبەسى اشىق جاي ورناتىلعان دەگەن قاتە جازبا، سەبەبى، س.مۇقانوۆ ءوزى سۋرەتتەگەن كوركەم كۇمبەز دە، ساپاسىز سالىنعاندىقتان كوپ ۇزاماي قيراپ قالعان. ونىڭ سەبەبى، كۇمبەزدى سالعان قۇرىلىسشىلار قازىنادان بولىنگەن قارجىنىڭ باسىم بولىگىن ۇرلاپ الادى دا، ەشكىم بىلمەي قالادى دەگەن ويمەن، ساپاسىز كىرپىشتەردەن تۇرعىزىپ، سىرتىن بالشىقپەن سىلاپ تاستايدى. بىراق، بۇل جاعداي گ.كولپاكوۆسكيگە بەلگىلى بولىپ قالادى. ول كوپ ويلانباي، كۇمبەزدى سالعان قۇرىلىسشىلارعا وڭدىرماي دۇرە سوقتىرادى دا، شارا قولدانۋ ءۇشىن تاشكەنت قالاسىنا، ك.كاۋفمانعا ايداتىپ جىبەرەدى. ءوز كەزەگىندە، ك.كاۋفمان ولاردى سىبىرگە جەر اۋدارىپ جىبەرەدى دە جاڭا ەسكەرتكىش (مازار) تۇرعىزىلسىن دەگەن تاپسىرما بەرەدى.

سوندىقتان، س.مۇقانوۆ جازعانداي، كوركەم كۇمبەز قۇلاپ قالعاننان كەيىن، تەك «شوقان» كولحوزى قۇرىلعان تۇستا، ياعني 1930 جىلدارى شوقاننىڭ زيراتى شيكى كىرپىشتەرمەن قورشالىپ، توبەسى اشىق جاي تۇرعىزىلدى دەگەنى شىندىققا ساي كەلمەيدى ء(بىزدىڭ ويىمىزشا اۋىل ادامدارى شامالارى كەلگەنشە كىرپىشتەرىن جيناستىرىپ، رەتتەپ قويعان بولار). سەبەبى، بۇل ەكى قۇرىلىستىڭ اراسىندا تومەندەگى سۋرەتتەگىدەي، تاعى ءبىر مازار كاۋفماننىڭ سوڭعى تاپسىرماسى بويىنشا سالىنعان. مۇمكىن سول كەزدە س.مۇقانوۆتا بۇل ماعلۇمات بولماعان شىعار دەپ ويلايمىز.

ال ك.كاۋفمان تاپسىرعان قۇلپىتاس قاجەتتى اق ءتۇستى ءمارمار تاستىڭ جاقىن ماڭايدان تابىلماۋى سەبەپتى، وتە ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن، ياعني 10 جىلدان استام مەرزىمدە ارەڭ دايىن بولادى دا، شوقاننىڭ باسىنا تەك 1881 جىلى عانا ورناتىلادى (ا. ح. مارگۋلان. وچەرك جيزني ي دەياتەلنوستي چ. چ. ۆاليحانوۆا. وپۋبليكوۆانو ۆ «چ. چ. ۆاليحانوۆ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح» (1984-1985 گگ.، گلاۆنايا رەداكتسيا كازاحسكوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي، ت. I).

قۇلپىتاستاعى جازۋدى پولشاداعى كوتەرىلىسكە قاتىسقانى ءۇشىن ۆەرنىي بەكىنىسىنە جەر اۋدارىلعان پولياك اقسۇيەگى لەوپولد لاستوۆسكي قاشاپ جازعان. 1989 جىلى قۇلپىتاس شوقاننىڭ «التىنەمەل» اتتى مەموريالدىق مۋزەيىنە ورنالاستىرىلدى، ال زيرات باسىنا ونىڭ كوشىرمەسى قويىلدى.

ءتورتىنشىسى. جوعارىدا سىرتقى ءتۇرى شىركەۋگە ۇقساعان مازاردىڭ ساپاسىز سالىنعانى، كوپ ۇزاماي قۇلاپ قالعانى، قۇرىلىسشىلاردىڭ جازالانعاندارى جانە ك.كاۋفماننىڭ قايتادان جاڭا مازار سالۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەنىن ايتىپ وتتىك.

سونىمەن، شوقاننىڭ باسىنا كەزەكتى تاعى ءبىر مازار تۇرعىزۋ ءىسى قولعا الىنادى. بۇل  مازار شامامەن 1868 - 1870 جىلدارى تۇرعىزىلعان دەپ بولجاۋعا بولادى. ونىڭ قۇرىلىسىنا ك.كاۋفماننىڭ قالاۋىمەن اتاقتى ارحيتەكتور پاۆەل ماتۆەەۆيچ زەنكوۆ اتسالىسقان دەگەن دەرەك بار.

سونىمەن قاتار، وسى مازاردىڭ قۇرىلىسىنا 1868-1869 جىلدارى تەزەك تورە، مۇسا شورمانوۆ جانە شىڭعىس ارنايى جىبەرگەن ادامدار دا اتسالىسۋى مۇمكىن دەپ جورامالدايمىز. (س.مۇحتارۇلى، «شوقان جانە ونەر»، الماتى، ونەر – 1985, 136 بەت).

قالاي بولعاندا دا، بۇل شوقان زيراتىنىڭ باسىنا كوتەرىلگەن سوڭعى مازار ەدى. مۇمكىن اتالمىش تۇلعالاردىڭ اتسالىسقانى سەبەپتى، وتە ەڭسەلى، ساۋلەتتى، توبەسىندەگى دومالاق كۇمبەزى جاراسىمدى، ارحيتەكتۋراسى كەلىسكەن مازار بولعان. بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە وسى مازاردى 1871 جىلى ارنايى كەلىپ كورىپ كەتكەن ك.كاۋفماننىڭ وتە ريزا بولعانىن ايتۋعا بولادى.

كەيىننەن، بۇل مازار فوتوسۋرەتكە دە تۇسىرىلگەن. ونى تۇسىرگەن جەتىسۋ ولكەسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى شەنەۋنىگى، عالىم، شىعىستانۋشى، ەتنوگراف نيكولاي نيكولاەۆيچ پانتۋسوۆ. ول 1898 جىلعى 1 تامىزدا مازاردى ەكى رەت سۋرەتكە باسىپ العان. ول ۋاقىتتا مازار تۇرعىزىلعاننان بەرى 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەن ەدى. تومەندەگى سول ەكى سۋرەتتەن مازاردىڭ كۇن مەن جەلدىڭ، جاۋىن-شاشىننىڭ اسەرىنەن ابدەن ءمۇجىلىپ، كۇمبەزى وپىرىلىپ قالعانىن بايقاۋعا بولادى.

مازاردىڭ ناشار جاعدايى تۋرالى ن.پانتۋسوۆ «موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا، بليز ستانتسي كۋيانكۋزسكوي، كوپالسكوگو ۋەزدا» اتتى مىنا ماقالاسىندا جازعان.

بۇل ماقالا 1899 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن ەكەن. ونىڭ قازاقشا مازمۇنىن (ا.ا. «شوقان تۋرالى بىرەر ءسوز»; جۋرناليست سەرىكبول حاسان) كەلتىرەيىك.

«موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا» ماقالاسىندا نيكولاي پانتۋسوۆ: «بۇل مازارعا مەن 1898 جىلدىڭ 1 تامىزىندا باردىم. مازار پوشتا جولىنىڭ سول جاعىندا ورنالاسقان (قويانكوز ستانتسياسىنان التىن-ەمەل ستانتسياسىنا قاراي جۇرگەندە), قويانكوزدىڭ 5-ءىنشى ستانتسياسىنان وتكەن كەزدە جولدان كورىنەدى. مازار بيىك توبەدە ورنالاسقان، اينالاسىندا قازاقتاردىڭ ەگىندىك جەرلەرى بار، ارىقتار اعىپ جاتىر. سوندىقتان ول جەرگە اتپەن عانا جەتۋگە بولادى. شوقاننىڭ مازارى كوپتەگەن قازاق سۇلتاندارىنىڭ مولالارىنىڭ ورتاسىندا تۇر. مازارلاردىڭ ءبارى دە ەسكى، قۇلاعالى تۇر، ەشقانداي جوندەۋ كورمەگەن. شوقاننىڭ مازارىنىڭ ءتورت باعانى بار، سامان كىرپىشتەن سوعىلعان. وسى ءتورت باعاننىڭ ۇستىنە كۇمبەز قويىپتى. وكىنىشتىسى، قازىر كۇمبەزدىڭ جۇرناعى دا جوق. ابدەن ءمۇجىلىپ، قۇلاپ قالعان.

مازاردىڭ ۇزىندىعى - 7 ارشىن (10 مەترگە جۋىق), ەنى - 6 ارشىن (8,5 مەتر), بيىكتىگى - 4 ارشىن (5,5 مەتر).
شوقاننىڭ مازارىنىڭ ىشىنە ءمارماردان قاشالعان ءتورتبۇرىشتى پليتا قويىلعان، بەتىندە مىناداي جازۋ بار: «بۇل جەردە 1865 جىلى دۇنيەدەن وتكەن شتابس-روتميستر شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ جەرلەنگەن. تۇركىستان گەنارال-گۋبەرناتورى فون كاۋفماننىڭ تاپسىرۋىمەن ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ گەنەرال-لەيتەنانت كولپاكوۆسكي 1881 جىلى ەسكەرتكىش ورناتقان. بۇل جايلى تاقتاعا جازىلعان، قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى بەرىلگەن», – دەپ جازادى.

سونىمەن قاتار، پانتۋسوۆ وسى ماقالاسىندا شوقاننىڭ مازارىنىڭ قاسىنداعى بەيىت تۋرالى دا مالىمەت بەرگەن ەكەن. بۇل سۇلتان-مايور ەرالى ءادىلوۆتىڭ مازارى بولىپ شىقتى. سونداي-اق، شوقاننىڭ جانىندا ەرالى سۇلتاننىڭ ۇلدارى قوجا-احمەت، قاسىم، ءابىش جانە مۇحامەديار ابىشەۆ، سىرعاباي جارمۇحامەدوۆ، بەكتەمىس قىرعىزباەۆ، (سوڭعى ەكەۋى تولەڭگىتتەر), سۇلتان ابباس مۇرتازين، ءجۇنىس ءابدىمۇمينوۆ، جابين-حان قوجا-احمەتوۆ سەكىلدى ادامداردىڭ جەرلەگەنى جازىلعان.

ن.پانتۋسوۆتىڭ وسى سۋرەتتەرى مەن بايانداماسى كەيىنىرەك پاتشا ۇكىمەتى شەنەۋنىكتەرىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ولار ءوز كەزەگىندە تەزەك تورەنىڭ بالاسى باتىرحانعا حابارلاسىپ، شوقاننىڭ مازارىن جوندەۋىن سۇرايدى. بىراق، اتاقتى اكەسىنە تارتپاعان، ىنجىق، بوسبەلبەۋ باتىرحان ولارعا «مازاردى جوندەۋگە قاجەتتى قارجىم جوق» دەپ جاۋاپ بەرىپ، بۇل ىستەن باس تارتادى.

بۇل جەردە ءوز تاراپىمىزدان قوسارىمىز، شوقان مازارىنىڭ قاسىندا كورىنىپ تۇرعان ەرالى ءادىلوۆ سۇلتاننىڭ مازارىنىڭ سالىنعانىنا فوتوسۋرەت تۇسىرىلگەن 1898 جىلى شامامەن 60 جىلعا جۋىق مەرزىم وتكەنىنە قاراماستان، ءالى دە قۇلاماي تۇرۋى. مۇنىڭ سەبەبى، قازاق حالقى كۇمبەز، مازار تۇرعىزۋدىڭ وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان تەحنولوگياسىن ءجىتى بىلگەندىگىنەن دەپ ويلايمىز. ولار مازار قۇرىلىسىنا قاجەتتى كىرپىشتى ەشكىنىڭ مايىن، قىلىن جانە جىلقىنىڭ قىلىن ارالاستىرا وتىرىپ، سارى توپىراقتان اعاش قالىپتارعا سالىپ، ابدەن ءيىن قاندىرىپ نىعىزداپ ازىرلەگەن. ودان كەيىن شالا كەپكەن كىرپىشتەردى شۇڭقىرعا جيناپ، توپىراقپەن جاۋىپ، ۇسىنە وت جاعىپ، كۇيدىرەتىن بولعان. وسىنداي تەحنولوگيامەن دايىندالعان كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان مازارلاردىڭ ساپاسى وتە جوعارى بولعانى بەلگىلى. وعان دالەل رەتىندە وسى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاماي تۇرعان، جوباسى اتالمىش سۋرەتتەگىگە ۇقساس بولىپ كەلەتىن مازارلاردىڭ بار ەكەنى. مىسالى، كەربۇلاق اۋدانى باسشي اۋىلىنىڭ ماڭىندا قازىرگى ۋاقىتتا تۇرعان ساتەمىر، مامىرحان سۇلتانداردىڭ جانە بەردىقوجا (تەزەك تورەنىڭ حاتشىسى بولعان دەگەن مالىمەت بار) دەگەن شامامەن 1915 جىلى قايتىس بولعان كىسىنىڭ، مازارىنىڭ (سۋرەتتەگى) وسى ۋاقىتتا قۇلاماي تۇرعانىن ايتا كەتەمىز.

بەسىنشىسى، شوقاننىڭ باسىنا شوقان كولحوزى قۇرىلعان  1930 جىلدارى جىلى شيكى كىرپىشتەن سالىنعان ءتورت قابىرعالى، توبەسى اشىق جاي. بۇل قاراپايىم جۇمىستار جونىندە س.مۇقانوۆ جازعانى تۋرالى جوعارىدا باياندالدى.

التىنشىسى، قازىرگى ۋاقىتتا تۇرعان، 1958 جىلى د.قوناەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن تۇرعىزىلعان تومەندەگى سۋرەتتەردەگى وبەليسك.

د.قوناەۆ ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازعان: «پانفيلوۆتان كەلە جاتىپ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ زيراتىنا سوقتىق. ونى قاراپ شىققان سوڭ التىنەمەل شاتقالىندا جەرلەنگەن شوقان بەيىتىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك دەپ شەشتىك. قىسقا مەرزىمدە جوبا ءازىر بولدى. ەسكەتكىش تۇرعىزۋعا 240 مىڭ رۋبل ءبولىندى. ەسكەرتكىش 1858 جىلى تۇرعىزىلدى».

ءوز تاراپىمىزدان قوسارىمىز، وبەليسك ساياحاتتى بىلدىرەتىن گلوبۋس جارتىشارى تۇرىندە جاسالعان. ونىڭ بەتىنە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قولادان قۇيىلعان كەلبەتى ورنالاستىرىلىپ، تومەنگى جاعىنا كەزىندە ك.كاۋفماننىڭ بۇيرىعىمەن ازىرلەنگەن ءمارمار تاس قويىلعان (بۇل تاستى پەرەسەلەن ورىستىڭ ديىرمەن جاساماق بولىپ شاۋىپ وتىرعاندا كوزىنە ۇشقىن ءتيىپ، سودان ولگەنى تۋرالى ءسوزدى تۇگەلدەي دەرلىك ەل بىلەدى، ال ونىڭ ناقتى جاعدايى بويىنشا ادام ءولىمىن تەرگەۋگە كەلگەن ارنايى پريستاۆتىڭ جۇرگىزگەن «قىلمىستىق ءىس» بار ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى ەستىمەگەن دە). قازىرگى كۇندە ول ەسكەرتكىش تاس شوقان مۋزەيىندە، ەسكەرتكىش باسىنداعى سونىڭ كوشىرمەسى.

سۋرەتتە كورىنىپ تۇرعان اق ءمارمار تاستا جوعارىدا ايتىلعانداي، «زدەس پوكويتسيا پراح شتابس-روتميسترا چوكانا چينگيسوۆيچا ۆاليحانوۆا, سكونچاۆشەگوسيا ۆ 1865 گودۋ.
پو جەلانيۋ تۋركەستانسكوگو گەنەرال-گۋبەرناتورا كاۋفمانا، ي ۆو ۆنيمانيە ۋچەنىح زاسلۋگ ۆاليحانوۆا، پولوجەن سەي پامياتنيك گەنەرال-لەيتەنانتوم كولپاكوۆسكيم ۆ 1881 گودۋ» دەگەن جازۋ بار. ەسكەرتكىشتىڭ قاسىندا قارا تاس قويىلعان تومپەشىك تۇر.

بۇل جازۋدى وقىعان كەز كەلگەن ادام شوقاننىڭ دەنەسى ءدال وسى جەردە جاتىر دەپ ويلايدى، مۇسىلمان اعايىندار قۇران باعىشتاپ جاتادى، مۇمكىن دەلىك.

الايدا، اقيقاتىن ايتاتىن بولساق، جوعارىدا باياندالعانداي، شوقاننىڭ دەنەسى قايتىس بولعاننان كەيىن تەزەك تورەنىڭ ۇيعارىمىمەن، ەرالى سۇلتاننىڭ مازارىنىڭ تۇبىنە، ياعني قازىرگى وبەليسك تۇرعان جەردەن كۇنشىعىسقا قاراي 40-50 قادام جەردە جەرلەنگەن بولاتىن. بۇل دەرەك پانتۋسوۆتىڭ ماقالاسىمەن جانە ەكى فوتوسۋرەتىمەن دالەلدەنىپ تۇر. قازىرگى ۋاقىتتا، قاشان قۇلاعانى نەمەسە قاساقانا قيراتىلعانى بەلگىسىز،  سۋرەتتە كورىنىپ تۇرعان ەرالى سۇلتان مازارىنىڭ ءوزى جوق بولسا دا، دومالاق كەلگەن ءۇيىندىسى كولەمىمەن ەرەكشەلەنىپ، انىق كورىنىپ تۇر. سونداي اق، ن.پانتۋسوۆ جازعانداي، شوقاننىڭ زيراتى ەرالى سۇلتاننىڭ مازارىنىڭ الدىندا، باسقا تورەلەردىڭ زيراتتارىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان بولسا، ولار قازىرگى ۋاقىتتا دا سول العاشقى ورىندارىندا بولەك-بولەك تومپەشىك بولىپ جاتىر. سۋرەتتە انىق كورىنىپ تۇرعان قىش كىرپىشتەن قالانعان قورشاۋدىڭ دا قازىرگى ۋاقىتتا ابدەن ءمۇجىلىپ، ۇيىندىگە اينالعان سۇلباسىن، سۋرەت تۇسىرىلگەننەن بەرى بەرى 125 جىل وتسە دە، انىق بايقاۋعا بولادى.

ال قازىرگى شوقان زيراتى دەپ جۇرگەن، باسىنا وبەليسك ورناتىلعان جەردىڭ ماڭايىنداعى تومپەشىكتەن باسقا ەشقانداي زيراتتار جوق، ماڭايى تەگىس.

بالا كۇنىمىزدە اۋىل اقساقالدارىنان ەستىگەنىمىز، شىنىندا 1858 جىلى شوقانعا ارنالعان ەسكەرتكىش-وبەليسكىنى تورەبەيىتتەن ءسال اۋلاعىراق، ياعني قازىرگى ورنىنا ورناتقان (نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، ءسىرا، يدەولوگيا بايلانىستى تورەلەردەن بولەكتەگەندەرى بولار). ال ەرالى سۇلتاننان باستاپ، ءبىراز تورەسى بار قالىڭ قازاقتىڭ جەرلەنگەن جەرىن قالقالاپ، سىرتىنان بيىك بەتون (پروموگرادا) پليتالارمەن قورشاپ تاستاعان. مۇنىڭ سەبەبىن سول ۋاقىتتاعى كەڭەس ۇكىمەتى جۇرگىزگەن «قىزىل» ساياساتتان ىزدەگەن ءجون بولار. ەگەر وبەليسكتى شوقاننىڭ العاشقى زيراتىنىڭ باسىنا تۇرعىزسا، كەلگەن ادامدار ونىڭ ماڭايىنداعى جاتقان باسقا زيراتتاردى، قيراعان كۇمبەزدەردىڭ ورنىن كورىپ، وندا كىمدەر جەرلەنگەن دەگەن سۇراق قويار ەدى. ودان بارىپ تورەلەردىڭ اتى-ءجونى، ءومىرباياندارى، اتقارعان قىزمەتتەرى تۋرالى سۇراقتار قويىپ، ماعلۇمات ىزدەيتىن  ەدى. ال ىرىمشىل قازاق بالا-شاعالارىن ءجيى اكەلىپ، ءتۇرلى ءدىني جورالعىلار اتقارا باستايتىنى ءسوزسىز. سودان قايمىققان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ يدەولوگيا سالاسى باسشىلارى شوقاننىڭ زيراتىن وقشاۋلاعان جانە تورەبەيىتتى جاياۋ ادام كورە المايتىنداي، بيىك بەتون پليتالارمەن ادەيى قورشاتىپ تاستاعان.

ول قورشاۋ بەرتىنگە دەيىن، ياعني 2020 جىلدارعا دەيىن تۇردى. ناقتى ايتساق، ولاردى تەزەكتورەتانۋشى، اقىن، جازۋشى، پۋبليتسيست ازامات اقىلبەكوۆ سول ۋاقىتتاعى كەربۇلاق اۋدانى اكىمى م.بيگەلديەۆ مىرزاعا، باسقا ورىندارعا ارىزدانىپ ءجۇرىپ، 2019 جىلى الدىرىپ تاستادى. قالىڭ بەيىت تور شارباقپەن قورشالىپ، كوزگە اشىق كورىنىپ تۇر. ەندى سول اراعا قوسىمشا اباتتاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، وڭىن تابادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

سول بەتون قورشاۋدىڭ ءوزى شوقان زيراتىنىڭ قاساقانا كوشىرىلگەنىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟

شوقان جۇمباقتارى

مىنە، وزدەرىڭىز دە وقىپ وتىرعانداي، شوقان تۋرالى كوپتەگەن باسقا دا سۇراقتار، شەشىلمەگەن تۇيىندەر تۋىنداي باستايدى (ونىڭ ۇستىنە ءبىر نارسەنىڭ پارقىنا بارماستان قازىرگى الەم-جالەم ەتىپ جازعىشتار دا جەتكىلىكتى). ولاردىڭ بىرقاتارىن اتاپ ايتساق، جالپى سارىنى تومەندەگىدەي بولىپ كەلەدى:

• شوقان تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا 1864 جىلى رەسەيدىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن، شىعىس تۇركىستانداعى جاعدايدى باقىلاۋ ءۇشىن ادەيى جىبەرىلگەن دەگەن بولجام راس پا؟
• شوقاننىڭ كىسى قولىنان قازا تاپقانى راس پا؟ چەرنياەۆ ىشىنەن اتقان با؟ قىتاي نەمەسە ورىس تىڭشىلارى ۋلاپ ولتىرگەن دەگەن سياقتى اڭگىمەلەردىڭ قانداي دالەلدەرى بار؟
• «ناۋكا ي رەليگيا» جۋرنالىنىڭ 1979 جىلعى 4 نومىرىندە جاريالانعان ل.چەزگانوۆ دەگەننىڭ «كامەن چوكانا» دەگەن ماقالاسىندا شوقاننىڭ كىسى قولىنان قازا تاۋىپ، وفيتسەرلىك مۋنديرىمەن جەرلەنگەنى ايتىلعان. بۇل دەرەك شىندىققا جاناسا ما؟
• شوقان 1865 جىلى قايتىس بولماعان، ورنىنا باسقا ادام جەرلەنگەن، ال ءوزى امەريكاعا قۇپيا تاپسىرمامەن كەتكەن دەگەن بولجامنىڭ قانداي قيسىنى بار;
• شوقاندى جەرلەگەن كىم، تەزەك تورە مە الدە كولپاكوۆسكي مە؟
• شوقاننىڭ زيراتى بىرنەشە رەت اشىلعان، دەنەسىن ورىستار الىپ كەتكەن، زيراتىنىڭ ورنى اۋىستىرىلعان دەگەن اڭگىمەلەر قايدان شىققان؟ شىندىعىن كىم دالەلدەي الادى؟
• ل. ك. گەينس ۆ 1865 گ. پريامو پيسال، چتو بەسكونەچنىە «وسكوربلەنيا ي پريديركي ۋلوجيلي چوكانا ۆ ناستوياششەم گودۋ ۆ گروب» دەگەن سوزدەردىڭ استارىندا نە بار؟
• 1947 جىلى قازاق سسر استاناسىنان كەلگەن ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا زەرتتەگەن شوقاننىڭ زيراتى «ەكىنشى رەت اشىلدى»، - دەگەن ماعلۇمات راس پا؟ راس بولسا، ول جۇمىستىڭ ماتەريالدارى قايدا؟  ءبىرىنشى رەت كىمدەر، قانداي ماقساتپەن، قاشان اشقان؟
• 1956 - 1958 جىلدارى س.مۇقانوۆ باستاعان مەملەكەتتىك كوميسسيا شوقاننىڭ زيراتىن اشقان با، زەرتتەۋ ماتەريالدارى قايدا؟
• شوقاننىڭ سۇيەگى قايدا؟ سۇيەگى ۇرلانعان، باسى جوق دەگەن اڭگىمەلەر شىندىققا جاناسا ما؟ (ازامات اقىلبەكوۆ، «تەزەك تورە» - تالدىقورعان، «وفسەت» باسپاحاناسى، 2013 جىل، 131 بەت).)
• شوقاننىڭ دەنەسىنە ەكسگۋماتسيا جاسالعان با، ەگەر جاسالسا قاشان، كىمدەر جاساعان، قانداي ماقساتپەن، ماتەريالدارى قايدا؟
• حالىق جازۋشىسى تولەن ابدىكوۆتىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، قازاقستان عالىمدارى كسرو زامانىندا شوقان دەنەسىنە ەكسگۋماتسيا جاساۋ جونىندە رۇقسات سۇراپ، ماسكەۋگە حات جولداعان. بىراق ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىققا تاپ بولعانى راس پا؟ سەبەبى نەدە؟
• ءا.مارعۇلان 1940 جىلدارى شاماسىندا شوقاننىڭ بەيىتىن اشىپ، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى راس پا؟
• ءا.مارعۇلاننىڭ شوقاندى زەرتتەۋىنە تىيىم سالىنعانى راس پا؟
• شوقان پاريجگە بارعان با، ەگەر بارسا قانداي ماقساتپەن؟
• شوقاننىڭ قاشقارداعى ۋاقىتشا ايەلىنەن، جارى ايسارادان نەمەسە باسقا ايەلدەردەن ۇرپاق قالعان با؟ قالسا ولار كىمدەر؟
• «ابلاي» اتتى اتىشۋلى، ەرتەگى تەكتەس ماقالانى شوقاننىڭ جازۋى مۇمكىن بە؟ بۇل ماقالانى ورىس شوۆينيستەرىنىڭ وزدەرى لەۆشينگە جازدىرىپ، شوقاننىڭ ەڭبەگى رەتىندە قازاق حالقىن شوقانعا قارسى قويۋ، ارانداتۋ ماقساتىندا 1904 جىلى پەتەربوردا پروفەسسور ن.ي.ۆەسەلوۆسكي شىعارعان شوقاننىڭ 1 تومدىق كىتابىنا ادەيى قوسقاندارى شىندىق پا؟ ولاي بولسا، شوقاننىڭ سول ۋاقىتتاعى جاۋلارى كوزدەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزدى دەۋگە بولادى، سەبەبى وسى كىتاپتاعى «ابلاي» اتتى ماقالانى وقىعان الاش ارداقتىلارى شوقان تۋرالى ەشبىر وڭدى پىكىر قالدىرماعان دەگەن كوزقاراس بار;
• شوقاننىڭ رەسەي مەملەكەتىنىڭ اسكەري مەكەمەلەرىنە قاراستى ارحيۆتەرىندەگى جازباشا ماتەريالدارى وسى ۋاقىتقا دەيىن نە سەبەپتەن قولجەتىمسىز بولىپ، جاريالانباي كەلەدى؟ مۇندا قانداي سىر بار؟ سول قۇپيا ماتەريالداردىڭ ىشىندە شوقاننىڭ كەنەسارى حان باستاعان كوتەرىلىس تۋرالى، قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ 2000 مىڭعا جۋىق ساربازدارىمەن بىرگە قالاي قازا بولعاندارى جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەرى بار ما؟ بۇل تۋرالى ءا.مارعۇلان جازىپ كەتكەن، ودان بەرى ەشبىر عالىمنىڭ بۇل ماسەلە بويىنشا عىلىمي تالپىنىسى بولعان ەمەس;
• - رەسەي عالىمدارى تاراپىنان سول ۋاقىتتاعى ارنايى اسكەري قىزمەتى باسشىلىعىنىڭ نۇسقاۋىمەن شوقاننىڭ اتىنان جالعان قۇجاتتار ازىرلەنگەنى راس پا؟ شوقاننىڭ جازبالارىنا ناقتى شوقاننىڭ قولىمەن جازىلعاندىعىن دالەلدەۋ ماقساتىندا ارنايى (پوچەركوۆەدچەسكي) ەكسپەرتيزا جاسالعان با؟ مىسالى، شوقاننىڭ اكەسىنە جازعان سوڭعى حاتى نەمەسە شوقاننىڭ اتىمەن جاريالانعان «ابلاي» اتتى ماقالاسى.
• شوقانتانۋ بويىنشا كەشەندى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسى نەگە قولعا الىنبايدى، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى عىلىمي ينستيتۋت باسشىلىعى بۇل ىستە نەگە قۇلىقسىز؟

قىسقاسى، شوقان تۋرالى جاۋاپسىز سۇراقتىڭ كوپ ەكەنى كورىنىپ تۇر. عالىمداردىڭ بۇل ءىستى قاشان قولعا الاتىنى ءبىر اللاعا عانا ايان.

قورىتىندى جانە ۇسىنىستار

قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، ەرەكشە جاراتىلعان عۇلاما شوقاندى شىنجار بالاق، شۇبار ءتوس اكەسى شىڭعىس، سول ۋاقىتتا اۋزىنان ءسوزى جەرگە تۇسپەگەن، اتاقتى تەزەك تورە نەمەسە تۋعان ناعاشىسى بەلگىلى شونجار مۇسا شورمانوۆتار نەگە باسىنا ساۋلەتى كەلىسكەن مازار تۇرعىزا الماعان دەگەن ويعا قالاسىڭ. ءتىپتى، شىڭعىس بالاسىن كوكشەتاۋعا الىپ كەتىپ، تۋعان جەرىنە نەگە جەرلەمەگەن دەگەن دە سۇراق كەزىندە تۋىنداعان. ماسەلە شوقاننىڭ اسكەري، بارلاۋشىلىق قىزمەتىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شوقان رەسەي يمپەرياسىنداعى ورتا ازيا، شىعىس تۇركىستان حالىقتارىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىلىن، تاريحىن، اسكەري-ساياسي احۋالىن جەتە بىلەتىن بىردەن-ءبىر ادام بولعانى بەلگىلى. سوندىقتان، رەسەي پاتشالىعى ونى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاعانى دا بەلگىلى جايت. سونىڭ سالدارىنان، شوقان قايتىس بولعاننان كەيىن دە ونىڭ زيراتىنا دا، عىلىمي مۇراسىنا دا رەسەي يەلىك ەتكەن دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.

ال ماقالامىزدىڭ تاقىرىبى «شوقان كىمگە كەرەك» دەگەن سۇراققا جاۋاپ جازۋ ۇزاق، ءارى كۇردەلى بولىپ شىقتى.

سوندىقتان، بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن شوقاننىڭ وزىنەن ىزدەدىك.

«تاريحتىق ەڭبەكتەرىندە شوقاننىڭ ەڭ كوپ زەرتتەگەنى – قازاقتىڭ ءومىرى. «شوقان تۋعان حالقىن وتە سۇيەتىن ەدى، - دەيدى پوتانين، - قازاقتان شاعىممەن كەلگەندەرگە ول ۇنەمى كىسىلىك كوزىمەن قارايتىن... وعان جاقسىلىق قانا تىلەپ، بولاشاعىنا قىزمەت ەتۋ ارمانى بولاتىن. ول: «اۋەلى قازاق حالقىن، ودان كەيىن ءسىبىردى، روسسيانى، بارلىق ادامزاتتى سۇيەم، - دەيتىن». (مۇقانوۆ ءسابيت. جارقىن جۇلدىزدار. تاڭدامالى شىعارمالار; ون التىنشى توم، - الماتى. «جازۋشى»، 1980, 89 بەت).

سوندىقتان، شوقان ەڭ ءبىرىنشى قازاق حالقىنا كەرەك. ولاي بولسا، شوقانتانۋ سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەرمەن ارنايى اينالىسۋ ماقساتىندا الماتىداعى شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى عىلىمي ينستيتۋتتىڭ ىشىنەن «شوقانتانۋ» ءبولىمىن اشۋدى، وعان قاجەتتى قاراجات قاراستىرىپ، ەڭ بىلىكتى مامانداردى بىرىكتىرۋدى، بارلىق وقۋ ورىندارىندا «شوقانتانۋ» ساباقتارىن ەنگىزۋدى، قۇزىرلى مەكەمەلەر ارقىلى رەسەي ارحيۆتەرىنەن شوقان تۋرالى بارلىق قۇجاتتاردى الدىرىپ قايتا زەرتتەۋدى، شوقاننىڭ شىعارمالار جيناعىن قايتا باسىپ شىعارۋدى، قىسقاسى، كەشەندى ءىس-شارالار جوسپارىن قۇرىپ، ىسكە اسىرۋدى ۇسىنامىز.

الدىمىزدا كەلە جاتقان 2025 جىلى شوقاننىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولۋىنا وراي، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي عىلىمي جۇمىس اتقارىلادى دەپ سەنەمىز. سوندا قازىرگى ۋاقىتتا ءورشىپ تۇرعان داقپىرت، وسەك، دالەلسىز سوزدەرگە توسقاۋىل قويىلار ەدى...

وسى ماقالامىزدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇزىرلى مەكەمەلەرى، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، وقۋ اعارتۋ مينيسترلىگى، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى، اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى، سەنات جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا رەسمي ءوتىنىش رەتىندە قابىلداۋىن سۇرايمىز.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ

الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، تەزەك تورەتانۋشى، بوس ۋاقىتىندا شىعارماشىلىق-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن دە اينالىسادى.

Abai.kz