پروتويەرەي ي. ۆوستورگوۆتىڭ «تۇركىستان، جەتىسۋ جانە سەمەي وبلىسىنداعى قونىستانۋشىلار» اتتى ماقالاسىنداعى ورىس يمپەرياليزمىنىڭ رۋحى

ورىس يمپەرياليزمى ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءبىرشاما ايماقتارىنا، ونىڭ ىشىندە قازاق جەرىنە ورىس وتارلىق ساياساتىنىڭ قامىتىن كيگىزگەنىنەن بەرى بىرنەشە عاسىر ءوتىپ، بۇرىنعى وتارلاردىڭ كەيبىرى ءوز بوستاندىعىنا قول جەتكىزگەن قازىرگى زاماندا دا تاريحىمىزدا وتكەن وسى قاراڭعى كەزدى قايتا ەلەكتەن وتكىزىپ وتىرۋىمىز كەرەك.

اسىرەسە، ءححى عاسىرداعى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان رەسەي ساياساتكەرلەرى مەن ەلىمىزدەگى شوۆينيستىك-يمپەريالىق كوڭىل-كۇيدەگى سەپاراتيستەردىڭ وتكەن، ورىس-كەڭەستىك كەزەڭدى اڭساپ، ەلىمىزگە اۋىق-اۋىق اقپاراتتىق شابۋىل جاساپ وتىرعان كەزەڭىندە ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ساياساتىن ءتۇسىنىپ، تالداپ، كوپشىلىككە جەتكىزە وتىرىپ، قوعامدى ساقتاندىرۋ، جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ اسا ماڭىزدى.

وتكەن عاسىرلارداعى ورىس يمپەرياليزمىنىڭ كورشى ايماقتار مەن حالىقتاردى وتارلىققا تۇسىرۋدە تابىسقا جەتۋىندە ەڭ الدىمەن ورىس مەملەكەتىنىڭ جوعارعى بيلىگىنىڭ، اسكەردىڭ، شىركەۋ مەن حالىقتىڭ ۇندەسە، بىرىگە جۇمىس جاساۋى بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە، ورىس يمپەرياليزمى مەن وتارشىلدىق ساياساتىن جانىن سالا قولداپ، وسى ساياساتتى جانتالاسا ىسكە اسىرعان شىركەۋدىڭ سول كەزدەگى شوۆينيست، يمپەرياشىل كوپ وكىلدەرىنىڭ ءبىرى پروتويەرەي يوانن ۆوستورگوۆتىڭ قازاق ەلىن وتارلاۋدى جاقتاعان وي-پىكىرلەرى مەن ارەكەتتەرىن تالداۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز.

پروتويەرەي يوانن ۆوستورگوۆ 1887 جىلى ستاۆروپول تەولوگيالىق سەمينارياسىن بىتىرگەننەن كەيىن ستاۆروپول تەولوگيالىق مەكتەبىنىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ باقىلاۋشىسى، سودان كەيىن ورىس جانە شىركەۋ سلاۆيان ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى.

1894 جىلى يوانن اكەي ەليساۆەتپول گيمنازياسىنا (قازىرگى ءازىربايجاننىڭ گياندجا قالاسى) زاڭ مۇعالىمى بولىپ تاعايىندالدى.

1897 جىلى 17 شىلدەدە ۇلى كنياز ولگا فەدوروۆنا ونى تيفليس 1-ءشى ايەلدەر گيمنازياسىنىڭ مۇعالىمى ەتىپ اۋىستىردى جانە كوپ ۇزاماي وسى گيمنازيانىڭ ءۇي شىركەۋىنىڭ رەكتورى بولىپ تاعايىندالدى.

1900 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قاسيەتتى سينود ونى گرۋزين ەپارحياسىنىڭ پريحودتىق جانە ساۋات اشۋ مەكتەپتەرىنىڭ ەپارحيالىق جەتەكشىسى قىزمەتىنە تاعايىندادى.

قاسيەتتى سينودتىڭ باس پروكۋرورى پروتويەرەيدى بىرنەشە مارتە شەتەلدىك ماڭىزدى ىسساپارلارعا جىبەردى. 1906 جىلى 25 قاڭتاردا يوانن ماسكەۋ ەپارحياسىنىڭ ۋاعىزشى-ميسسيونەرى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. ونىڭ تاسىعان كۇش-قۋاتى مەن يمپەريالىق پيعىلى، ورىس مەملەكەتىنە بەرىلگەندىگى مەن شەشەندىگى جالپى شىركەۋ جۇمىسىنىڭ تالاپتارىنا تولىعىمەن سايكەس كەلدى.

1909 جىلى ناۋرىزدا پروتويەرەي يوانن ۆوستورگوۆ باسشىلىق شەشىمىمەن ءسىبىر مەن قيىر شىعىس ەلدەرىنە تەولوگيالىق مەكتەپتەر مەن ميسسيالاردى تەكسەرۋ جانە قونىس اۋدارۋ ورتالىقتارىن جابدىقتاۋ ءۇشىن قايتادان جىبەرىلدى. ول جاپونيادا، قىتايدا، كورەيادا بولىپ، ۆلاديۆوستوك، حاباروۆسك جانە باسقا ءسىبىر قالالارى ارقىلى ماسكەۋگە ورالدى.

كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن 1918 جىلى 31 مامىردا پروتويەرەي يوانن ۆوستورگوۆ ءوز پاتەرىندە تۇتقىندالدى. 1918 جىلى 4 قىركۇيەكتە بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنالدىڭ تەرگەۋ كوميسسياسى پروتويەرەي يوانندى ءولىم جازاسىنا كەستى.

2000 جىلدىڭ تامىزىندا ەپيسكوپتاردىڭ مەرەيتويلىق كەڭەسىندە يوانن  حح عاسىرداعى رەسەيدىڭ قاسيەتتى اۋليەسى اتاعى بەرىلىپ، دارىپتەلدى.

يوانن ۆوستورگوۆتىڭ «ستاتي پو ۆوپروسام ميسسيونەرسكيم، پەداگوگيچەسكيم ي پۋبليتسيستيچەسكيم” (ميسسيونەرلىك، پەداگوگيكالىق جانە پۋبليتسيستيكالىق ماسەلەلەرگە ارنالعان ماقالالار، 1887–1912 جج.) اتتى ەڭبەگىنە ونىڭ 1887–1912 جىلدارداعى شىركەۋ-پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى، سونداي-اق ونىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتىنە قاتىستى ەڭبەكتەرى كىرەدى. وسى جيناقتاعى رەسەيدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وتارلانۋ تاريحىنا قاتىستىسى «تۇركىستان، جەتىسۋ جانە سەمەي وبلىسىنداعى قونىستانۋشىلار (1910 جىلى جول بويىنان جولدانعان جەدەلحاتتار)» اتتى ماقالاسى.

نازارلارىڭىزعا وسى ماقالانى سول كەزدەگى ورىس وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ تابيعاتىن، قازىرگى يمپەرياشىل-شوۆينيستەردىڭ پيعىلدارىن جانە ولاردىڭ   بۇرىنعى، ءداستۇرلى ورىس وتارشىلدىق يدەيالارىمەن تاريحي-رۋحاني ساباقتاستىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تولىعىمەن اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

تۇركىستان، جەتىسۋ جانە سەمەي وبلىسىنداعى قونىستانۋشىلار

 (1910 جىلى جول بويىنان جولدانعان جەدەلحاتتار)

 تۇركىستاندى پارسى ەلىنىڭ شەكاراسىنان سىرداريا وبلىسىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنا دەيىن تولىق ارالاپ شىقتىم. مۇندا قونىستاندىرۋ جۇمىستارى رەسمي تۇردە توقتاتىلعانمەن، ورىس حالقىنىڭ ينستينكتيۆتى تۇردە ەركىن ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىن ىزدەيتىن جانە وزدەرىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ايماقتارعا كوشى-قون تولقىنىنىڭ ستيحيالىق قوزعالىسىن ەشقانداي دا تىيىمدار تەجەي المايدى. “ورىس شارۋاسى جەردى پايدالانۋ مەن ەگىن ءوسىرۋدىڭ جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرىنەن حابارسىز، جاڭا جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتسىز” دەگەن اڭگىمە بوس ءسوز. مەن شارۋالاردىڭ سۋارۋعا ارنالعان ارىقتاردى پايدالانىپ، ماقتا ءوسىرۋدى مەڭگەرىپ العاندىقتارىن ءوز كوزىممەن كوردىم. مىسالى، ماقتامەن اينالىساتىن شارۋالار  وتكەن جىلى قۇنى وننان بەس ءجۇز سومعا دەيىنگى ءونىم الدى. وسى جەردە اسكەري قىزمەت ەتىپ، اسكەري قىزمەتى بىتكەن سوڭ سۋارمالى ەگىستىكتەر مەن جاڭبىرلى (سۋارىلمايتىن) ەگىستىكتەردى مۇقيات وڭدەپ، وسى جەرلەرگە ىقىلاسپەن يەلىك ەتىپ وتىرعان كەيبىر اسكەري قىزمەتكەرلەر  ستراتەگيالىق تۇرعىدا وتارلاۋ ءىسىن اتقارۋشىلار. زاكاسپي وبلىسىنداعى گرودكوۆسكي اۋىلىندا وسىنداي 80 وتباسى ءبىر جىل بۇرىن عانا قونىستانعان بولاتىن. ولار قازىر جەرگىلىكتى ەكونوميكانى جاقسى بىلەدى جانە ماقتا پلانتاتسيالارىني يەلىك ەتىپ وتىر.

مۇندا مىڭداعان رۇقسات ەتىلمەگەن ميگرانتتار  وتباسىلارى اعىلىپ كەلىپ جاتىر. ولاردى ەشقانداي قولدان جاسالعان كەدەرگىلەر مەن ماجبۇرلەۋ شارالارى ارقىلى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ايماققا ءبىر قاراعاننان-اق، كەم دەگەندە ون ميلليون اكر جەردى قۇرايتىن  ونىڭ وراسان زور وتارلاۋ مۇمكىندىگىن كورۋ الاسىز. جانە بۇل ورىس شارۋاسىنىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن قىرعىزدار مەن سارتتار سياقتى بۇراتانالاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاپ، ولاردى جەرمەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان جاعدايدىڭ وزىندە قالىپ وتىرعان جەرلەر. مۇنداعى كونە زاڭدار مەن ادەت-عۇرىپ بويىنشا جەردىڭ يەسى بولىپ، وسى جەردى وڭدەپ، سۋارىپ، پايدالانىپ وتىرعان ادام سانالادى. سوندىقتان، بوس جاتقان، مول ءونىم بەرەتىن قۇنارلى بولسىن، سۋارمالى بولسىن جەرلەردى ورىس قونىستانۋشىسىنا كەلىسىمدى باعامەن ەمەس، ازداعان اقىعا  بەرۋ كەرەك. بۇل كوممەرتسيالىق ماقساتتى ەمەس، ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى مۇددەنى قورعايتىن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە. بۇل تۇرعىدا زاڭداردى تەز ارادا قايتا قاراۋ قاجەت. وبلىسقا، قونىستاندىرۋ ۇيىمىنا تولىق ۇلەس قوسۋ كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن زاڭسىز كوشىپ كەلگەن جاڭا قونىستانۋشىلاردىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋ ءۇشىن شىركەۋ سالۋدى شەكتەيتىن ەرەجەلەر ساقتالىپ قالۋدا. بۇل ەرەجە شىركەۋدىڭ ءوز بالالارىنا دەگەن قامقورلىعىنىڭ ءمانىن دۇرىس تۇسىنبەۋدەن تۋىنداعان تۇبىرىمەن قاتە كوزقاراس. شىركەۋدىڭ دۇعاسى مەن جۇبانىش، كۇنادان پاكتەيتىن عيباداتتارى زاڭسىز قونىس اۋدارۋشىلار تۇگىلى تۇرمەلەر مەن جازالاۋ ورىندارىنداعىلار ءۇشىن دە اسا قاجەت. قازىر وڭتۇستىك تۇركىستاندا 12 جاڭا پريحود سالۋ جوسپارلانۋدا. ولاردىڭ ءبىرازىندا زاڭسىز قونىستانعاندار تۇراقتانعان. ءساۋىر ايىندا وسىنداي 4 پريحود اشىلىپ، ماسكەۋ پاستورلىق كۋرستارىنىڭ ءدىني قىزمەتكەرلەرى قازىردىڭ وزىندە لاگەردەگى شىركەۋلەرىندە قىزمەت ەتۋدە. ولار بەس جاسار بالالاردى شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكىزىپ، سەنىم مەن دۇعانىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن ورىنداۋ ءۇشىن  مولوكانيزمگە كەتكەندەردى شىركەۋدىڭ قۇشاعىنا تارتۋعا ءماجبۇر بولدى. ءوز باسىم ءوزىم بارعان اۋىلداردىڭ بىرىندە ەكى ءسابيدىڭ شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتپەي جاتىپ شەتىنەپ كەتكەنى تۋرالى قايعىلى وقيعالاردىڭ كۋاسى بولۋعا تۋرا كەلدى. ءوڭىردىڭ جوعارى باسشىلىعى قازىر ەرىكتى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ قونىسىنا  دىن قىزمەتكەرلەرىن تاعايىنداۋعا كەدەرگى جاسامايدى. ەگەر جەر جاعدايىنا سايكەس تۇراقتى شىركەۋ سالۋ مۇمكىن بولماسا، وندا ءسىز لاگەر شىركەۋلەرىنىڭ قىزمەتىن پايدالاۋىڭىزعا بولادى. مۇنداي شىركەۋ بار بولعانى ءۇش ءجۇز رۋبل تۇرادى. سالىمشىلار مۇنداي سومانى سينودتىڭ شارۋاشىلىق بولىمىنە باعىتتاۋ ارقىلى قونىستانۋشىلارعا شىن مانىندە ۇلكەن قىزمەت كورسەتەدى.

وسى جەردەن ورىستىڭ جاڭا قونىس اۋدارۋشىلار ءۇشىن ەسىگى ايقارا اشىق تۇرعان جەتىسۋعا باردىم. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ەسەبىنەن ۇلكەن ەلدى مەكەنگە اينالعان «ارىس» تەمىر جول ۆوكزالىنان 25 مىڭعا دەيىن رۇقساتى بار قونىس اۋدارۋشىلار مەن 30 مىڭعا دەيىن ەرىكتى قونىس اۋدارۋشىلار وتەدى.

تاياۋدا، تۇركىستاندى جاۋلاپ الۋدىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىندا ورىس حالقىنىڭ بۇل جەردى كوسموپوليتيزمنىڭ ابستراكتىلى يدەيالارى مەن بۇراتانالاردىڭ پراكتيكالىق يدەالدارىنا ەمەس، رەسەي مەن ورىس ماقساتتارى ءۇشىن يەمدەنگەنىن كورەمىز. ورىس حالقى وسىندا مىقتاپ قونىستانبايىنشا، جەرگىلىكتى حالىق وتىرىقشى ءومىر سالتىنا كوشپەيدى. بۇل شارۋانىڭ قوعامدىق جانە قاۋىپسىزدىك جاعى دا بار. ويتكەنى، قۇلجاعا تەمىر جول سالىپ جاتقان قىتايلاردىڭ نازارى باتىس ايماقتارعا اۋسا، مۇندا كەنەتتەن “بۇلت ءۇيىرىلىپ، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداۋى مۇمكىن». ءبىزدىڭ مۇنداعى جاعدايىمىز قيىر شىعىستاعىدان ءبىر دە كەم ەمەس.

جەتىسۋ وبلىسىنا قونىستاندىرۋ ءىسى مۇلدەم جاڭا شارۋا بولعاندىقتان، ۇكىمەت پەن قوعامنىڭ ەرەكشە نازار اۋدارۋىن تالاپ ەتەدى. جەتىسۋدا قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋ جەدەلدەتىلگەن قارقىنمەن جۇرگىزىلۋدە. بارلىق التى ۋەزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن جەرگىلىكتى قونىستاندىرۋ ۇيىمى 40 جاڭا ەلدى مەكەندى قۇرىپ، ولاردا 25 000-عا جۋىق قونىس اۋدارۋشىلاردى قونىستاندىردى. سونىمەن قاتار، جالپى الاڭى جارتى ميلليون اكردان اساتىن جاڭا وتارلاۋ قورى دايىندالدى. سونىمەن قاتار، ەۋروپالىق رەسەيدەن، سونداي-اق ءسىبىر گۋبەرنيالارى مەن وبلىستارىنان رۇقسات ەتىلمەگەن قونىس اۋدارۋشىلار دا كەلىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا جەتپىس بەس مىڭنان استام وسىنداي جەر باسىپ الۋشىلار تىركەلگەن. كەلگەندەردىڭ بارلىعى تىركەلمەي، رەسمي رۇقساتتى كۇتپەي-اق جاڭا جەرلەرگە وزدىگىنەن قونىستانۋدا جانە ەرىكتىلەر (ساموۆولچكا) اتتى جاڭا ەلدى مەكەندەر قۇرۋدا.

ىشكى ەۋروپالىق پروۆينتسيالاردان كەلگەن قونىستانۋشىلار، نەگىزىنەن وڭتۇستىك تۇرعىندارى، كۇشتى جانە  سەنىمدى ەلەمەنت بولىپ تابىلادى. ولار جاڭا جەرلەردە ءساتتى قونىستانىپ، ايماقتىڭ گۇلدەنۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋدە. ال، ءسىبىر گۋبەرنيالارىنان كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلار كەزىندە وزدەرىنە بەرىلگەن مەملەكەتتىك جەرلەردىڭ 30 پايىزىن يەمدەنىپ، كەيىن قايتا تاستاپ كەتكەندەر بولاتىن. ولار بارلىق جاعىنان الىپ قاراعاندا اسا سەنىمسىز، ىلاجى بولسا قاجەت ەمەس ادامدار. ولاردىڭ قولىنان تەك تىم جاقسى ەلدى مەكەندەردى قوقىسپەن لاستاپ كەتۋ عانا كەلەدى.

التى ۋەزدىڭ ۇشەۋى: قاپال، جاركەنت جانە پرجەۆالسكي ايماقتارى ەۋروپالىق رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان كەلەتىن 12000 ەر ادامدى ۇيىمداسقان تۇردە قونىستاندىرۋعا دايىن. بۇل ۋەزدەرگە، نەگىزىنەن، قاپال  جانە پرجەۆالسكي ۋەزدەرىنە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ءبىر بولىگى جەتىپ ۇلگەرگەنىمەن، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ كوميسسيالارىنىڭ ءساتسىز جۇمىسىنان، شارۋاشىلىقتىڭ قولايسىز، قيىن جاعدايلارىنا جانە  تەمىر جول، جاقسى قارا جولداردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى جاڭا  ۋچاسكەلەرگە جازىلماي كەتىپ قالدى.

قونىستاندىرۋعا دايىندالىپ، كۇتىپ وتىرعان ۋچاسكەلەر ساپا جاعىنان ءمىنسىز. اتاپ ايتقاندا، قاپال ۋەزىندە، التىن-ەمەل بولىسىندا ەگىنشىلىك ءۇشىن سۋارۋدى قاجەت ەتپەيتىن بوس جەرلەر مول جانە قونىستاندىرۋعا ارنالعان كەرەمەت جاڭبىرلى جەرلەر دە دايىن. ءوز باسىم وسى جەرلەردەن ءوتىپ بارا جاتىپ، قونىس اۋدارۋشىلارعا دايىندالىپ وتىرعان جەرلەردىڭ وسىنشالىقتى اسەمدىگىنە تاڭ قالدىم. ءبىر قىزىعى، ولاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قىرعىزداردىڭ يەلىگىندە بولسا دا قىرعىزداردىڭ وسى كەرەمەت جەرلەردى قولدانىپ، پايدالانباۋى. قىرعىزدار بۇل جەرلەردى تەك تۇككە تۇرعىسىز  مال شارۋاشىلىعى مەن تاۋدان ارى-بەرى مالدارىن ايداپ وتكەندە عانا پايدالانادى. سوعان قاراماستان، قىرعىزداردا وسىنداي جەرلەر ءالى دە كوپ.

قونىس اۋدارۋ ۇيىمى شىعىس حالىقتارىنىڭ ءبىر كەزدەرى ۇلى كوشى-قون داۋىرىندەگىدەي شىعىستان باتىسقا قاراي ستيحيالى اعىلعانى سياقتى، ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىن شۋ، ىلە اڭعارلارى مەن  قىتايمەن شەكتەسەتىن نارىم ايماعىنا تەزىرەك قونىستاندىرۋعا ۇمتىلىپ جاتىر. بۇل ارينە، ەلدى كورشى قىتايدان قورعاۋدىڭ قۋاتتى جانە سەنىمدى قۇرالى رەتىندە جاسالىپ جاتقان شارا. ءدال وسى جولدار حالىقتاردىڭ ءبىر كەزدەرى شىعىستان باتىسقا قاراي ءجۇرىپ وتكەن جولدارى، سوندىقتان وسى تاريح بىزگە وسى ايماققا  رەسەيدىڭ ەرەكشە نازار اۋدارۋىن تالاپ ەتەدى. ويتكەنى مادەني جاعىنان الدەقايدا دامىعان،  كۇشتى ورىس ەلەمەنتتەرىنىڭ قونىستانۋى عانا شىعىستاعى زاماناۋي وزگەرىستەر مەن شابۋىلداردىڭ الدىن الادى. شىعىس حالىقتارىنىڭ قايتادان سول جولدارمەن قوزعالىسى بولا قالعان جاعدايدا وسى جول قازىر مۇلدەم قورعاۋسىز جاتىر.

وتارلاۋ تۇرعىسىنان العاندا، ەۋروپالىق رەسەيدەن الىستا ورنالاسقان بۇل تاڭعاجايىپ قولايلى  تابيعي جاعدايعا يە ايماق كەڭ-بايتاق رەسەي مەملەكەتىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ورىس حالقىن وزىنە تارتاتىن شەكسىز ولكە. تەمىرجول جەلىسىنىڭ تارتىلۋىمەن وتارلاۋ جۇمىسىنىڭ العا باسۋىنا بايلانىستى بۇل ايماق بولاشاقتا ەڭ باي جانە ەڭ گۇلدەنگەن ايماق بولادى دەپ كۇتىلۋدە. كەلەشەكتە جۇزدەگەن مىڭ رەسەيلىكتەر وسىندا قونىستانىپ، وسى جەردەن ءوز باقىتتارىن تابا الادى.

جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردەن قۇرالعان قونىستاندىرۋ ۇيىمى ولكەنى ورىس حالقىمەن تولتىرۋدا وراسان زور جۇمىس اتقارىپ جاتىرعانىمەن، كەڭ-بايتاق اۋماقتار مەن نيەتتەلگەن جوسپارلاردى ىسكە اسىرۋ جولىندا جاسالىپ جاتقان شارۋالار مۇلدە جەتكىلىكسىز. اسىرەسە، شەكارالىق جانە جەر تەلىمدەرى بويىنشا شەنەۋنىكتەردىڭ جوقتىعى سەزىلەدى، ولاردىڭ سانىن ايتارلىقتاي ارتتىرۋ قاجەت.

وبلىستىڭ باس قولباسشىسى تاراپىنان گەنەرال-لەيتەنانت سامسونوۆ پەن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال-مايور فولباۋمنىڭ قونىس اۋدارۋ ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنا جان-جاقتى، جاناشىرلىقپەن كومەكتەسىپ وتىر. دەگەنمەن، ەلدى مەكەندەردەگى، ۋەزدىك اكىمدىكتەگى كەيبىر قىزمەتكەرلەر قىرعىزوفيلدىك تەندەنتسيالاردان ءالى تولىق ارىلا الماعان جانە وسىلار كوبىنەسە وتارلاۋ ۇدەرىسىنىڭ باسەڭدەۋىنە سەبەپكەر بولىپ وتىر.

ال، قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) كوڭىل-كۇيى توق، مۇلدەم تىنىش. ەگەر ولاردىڭ اراسىندا وتارلاۋ قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن جەر بولۋگە قارسى وپپوزيتسيالىق كوڭىل-كۇيدەگى ادامدار  بولسا، ول بىرىنشىدەن، تۇككە تۇرمايتىندار جانە زياندى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ ىقپالىندا بولعان ادامدار. قىرعىزداردىڭ تۇككە تۇرعىسىز  قۇقىعى، ۇلى ورىس مەملەكەتىندەگى بيلەۋشى ​​حالىقتىڭ وكىلدەرى رەتىندە ورىستاردىڭ ناقتى قۇقىقتارىنىڭ جانىندا  ەشتەڭە ەمەس! ءبىر قىزىعى، وسى انتيرەسەيلىك يدەيالاردى ءجيى قولداۋشىلاردىڭ اراسىنان سەن كۇتپەگەن ادامداردىڭ تابىلىپ قالۋى دا ءبىر قىزىق ەكەن.

قىرعىزدار اراسىندا وتىرىقشى ومىرگە كوشۋگە دەگەن ۇمتىلىس بارعان سايىن ءجيى بايقالادى. قىرعىزدار پەتيتسيا جازىپ، ءوز اۋىلدارىنا قونىستاندىرۋدى، ورىس شارۋالارىمەن تەڭ دارەجەدە جەر ءبولۋدى، ورىس دەرەۆنيالارىنا تىركەۋدى سۇراپ ءوتىنىش ايتۋدا.

ورىس قونىستانۋشىلارىنا بەرىلگەننەن جەرلەردەن ءۇش، ءتىپتى ءتورت ەسە ارتىق جەر قالعان كوشپەلى قىرعىزدارعا كوپ مولشەردە جەر بەرىلگەنىمەن، جەتىسۋدا ءالى دە بولسا وتارلاۋعا ابدەن قولايلى جاڭبىرلى دا، سۋارمالى دا وراسان ارتىق جەرلەر بار. بارلىق جەردە سۋارۋدى قاجەت ەتپەيتىن، تەك جاساندى سۋارۋدى قاجەت ەتەتىن بوس جەرلەر ءالى دە كوپ. ولاردى ءبولىپ-جارماي، ءبىر مەزگىلدە كەڭ مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتە وتىرىپ، سۋارۋ جۇيەسىن جاساپ، وتارلاۋ قورىن قۇرۋ قاجەت.

جاڭا قونىستانۋشىلار ورنالاسقان ەلدى مەكەندەرىنىڭ سانىنىڭ تەز ءوسۋى، ارينە، شىركەۋلەر مەن شىركەۋ مەكتەپتەرىن تەزىرەك سالۋ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى. وڭىردە ءبىر-بىرىنەن الشاق ورنالاسقان جيىرمادان استام قونىس اۋدارۋشىلار ەلدى مەكەندەرگە قىزمەت كورسەتەتىن ەكى-اق شىركەۋ بار. ونىڭ ءبىرى پىشپەك ۋەزىندە، ەكىنشىسى نارىم وڭىرىندە. بارلىق جەردە رۋحاني جۇتاڭدىققا ۇشىراعان جاڭا قونىستانۋشىلار ولارعا تەز ارادا مورالدىق-رۋحاني كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتىپ جاتىر. ۆەرنىيدا جەرگىلىكتى ەپيسكوپ ءديميتريدىڭ توراعالىعىمەن، مەنىڭ، گۋبەرناتوردىڭ جانە قونىستاندىرۋ باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ماجىلىستە تۇركىستاننىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە اشىلعان پريحودتاردان باسقا، 8 كوشپەلى ءدىني قىزمەتتەرىن قۇرۋ جانە 12 جاڭا تۇراقتى پريحود اشۋ جوسپارلاندى. سونىمەن قاتار، سول ماجىلىستە وسى ايماقتاردا موناستىر اشۋ ءۇشىن التى ەلدى مەكەن، بولاشاقتا ايماقتى كەڭىرەك وتارلاۋ ءۇشىن مادەني-رۋحاني ورتالىقتار سالۋ بەلگىلەندى.

وسى جاعداي جەتىسۋدى وتارلاۋ ءىسى دۇرىس جولعا ءتۇسىپ جاتىر دەگەن سەنىم ۇيالاتىپ، بولاشاقتا ايتارلىقتاي ناقتى جانە ەڭ پايدالى ناتيجەلەر بەرە الادى دەگەن ءۇمىت وياتادى.

سەمەي وبلىسىندا وتكەن جىلى بارا الماعان قونىس اۋدارۋ ورىندارىن ارالاپ شىقتىم. بۇل وڭىردەگى قونىس اۋدارۋعا ارنالعان جەر - 45 ميلليون اكرعا دەيىن ۇلكەن كەڭىستىك. وكىنىشكە وراي، ۇلان-عايىر ولكەنىڭ اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋلەرىنە بار بولعانى 13 مىڭ رۋبل عانا بولىنگەن بولسا، ونىڭ جارتىسى قىزمەتكەرلەردى ۇستاۋعا كەتەدى ەكەن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ايانىشتى جاعدايلار ورىن الدى: جىلتاۋداعى 12 ەلدى مەكەندەردىڭ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن 4000 فۋت بيىكتىككە ءساتسىز قونىستانعاندىقتان، قازىر ولار ءارتۇرلى باعىتتارعا شاشىراپ كەتتى. ماعان، ءتىپتى، مارقاكول كولىندەگى سياقتى، كوشىپ كەلۋشىلەر ءۇشىن ارنايى كەڭسەلەر اشۋىما تۋرا كەلدى.

اۋماعى 12 ميلليون اكر بولاتىن قارقارالى ۋەزى مۇلدە زەرتتەلمەگەن: تەك بيىل عانا ول جەرگە توپىراق-بوتانيكالىق ەكسپەديتسيا جىبەرىلدى.

سەمەي ۋەزىندە يگەرىلمەگەن بەس ميلليون گەكتار جەر بار. ەرتىستىڭ بۇكىل جاعالاۋىنداعى  شاعىن اۋداندار عانا بەلگىلى. ەڭ باستىسى، قونىس اۋدارۋشىلار پاۆلودار ۋەزىنە، وڭ جاعالاۋعا قونىستانادى. وكرۋگتە 10 ميلليون گەكتار جەر بار. مىنە، ارادا 4 جىل وتسە دە جاڭا قونىستار كوركەيىپ تۇرعانداي كورىنەدى.

اۋىلدارى مۇلدە باي دەۋگە بولاتىن وسكەمەن ۋەزى تۋرالى دا وسىنى ايتۋ كەرەك.

1909 جىلعى قىرعىزداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن رەتتەۋ تۋرالى ەرەجەگە سايكەس قىرعىزدارداعى جايىلىمدىق جەرلەردىڭ مولدىعىنا قاراماستان، ورىس قونىستانۋشىلارىنا تيەسىلى ەگىستىك جەرلەردى قىرعىزدارعا بەرۋدى تالاپ ەتكەنى قانداي وكىنىشتى؟! قىرعىزداردىڭ كەلەشەكتە وتىرىقشى ومىرگە كوشۋى مۇمكىن دەگەن پايىمداۋ اينالىپ كەلگەندە ورىستاردىڭ قونىس اۋدارۋ ۇدەرىسىن تەجەپ وتىر. ەرەجەنىڭ اكادەميالىق ءمانى بار ەكەنى راس شىعار، بىراق، قىرعىزداردىڭ احۋالىنىڭ بولاشاقتا قالاي بولاتىنى مۇلدە بەلگىسىز. سونىمەن قاتار، ونىڭ پراكتيكالىق سالدارى قولايلى ەمەس. وسكەمەن، سونداي-اق زايسان ۋەزدەرى قىتايمەن شەكارالاس جانە ستراتەگيالىق ماڭىزدى ايماققا ورنالاسقاندىقتان، ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ايماققا ورىس حالقىن قونىستاندىرۋ كەرەك.

زايسان ۋەزىندە ەڭ وزەكتى ماسەلە – گيدروتەحنيكالىق شارالار. مۇندا سۋارۋ جۇمىستارى دۇرىس جۇرگىزىلسە، ماقتا، باۋ-باقشا، ءجۇزىم ءوسىرۋ ابدەن مۇمكىن سياقتى. بۇل ماسەلەنى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي ەكسپەريمەنت جۇرگىزىلگەن جوق. وسى ارادا، كورسەتىلگەن، وتە ىقتيمال بولجامدار اقتالعان جاعدايدا، ءبىز سوزبە-ءسوز ەكونوميكالىق توڭكەرىس پەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ءسىبىر ارمياسىنىڭ كازاكتارىن عانا تارتىپ، جەردى توزىپ كەتكەن ۇلكەن تاستاندى ايماقتى اباتتاندىرۋ قارساڭىندا تۇرمىز. زايسان مەن ەرتىستەگى بالىقتاردىڭ ۋىلدىرىق شاشۋ كەزىندە جىرتقىشتىق، تىپتەن ايۋاندىق ادىستەردى قولدانىپ، وسىنداي جىرتقىشتىقتىڭ ناتيجەسىندە بالىق اۋلاۋ سوڭعى كەزگە دەيىن تابىستى بولعان بۇل كولدە بالىق اۋلاۋ ازايىپ كەتتى.

وكرۋگتە سۋارۋ ماسەلەسىن شەشۋ تەك بولىنگەن قاراجاتتىڭ تاپشىلىعىمەن عانا ەمەس، ءىستى بىلەتىن ادامداردىڭ ازدىعىمەن دە قيىنداۋدا. ولاردى وقىتاتىن وقۋ ورىندارى جوق: كوپ قاتەلىكتەر ارقىلى كوپ تاجىريبەدەن ۇيرەنۋ كەرەك. ەۋروپالىق رەسەيدەگى پىكىرلەرگە قاراماستان، قىرعىزدار ناشار ەگىنشى بولىپ شىقتى: ولار ەگىستى سۋارۋعا ەرتەدە جوڭعارلاردان قالعان ەسكى ارىقتاردى پايدالانادى. بىراق، بۇل سۋارۋ جۇمىستارى دا اسا جەتىلمەگەن جۇيە. مىڭ گەكتار جەردى جاقسى سۋارۋمەن پايدالانۋعا بولاتىن اۋماقتا قارابايىر سۋارۋعا ەلۋ گەكتارىن عانا پايدالانۋدا. قالعانىنىڭ ءبارى پايداعا اسپاي بوسقا تۇر.

سۋعا قۇقىقتى رەتتەيتىن، سۋدى پايدالانۋ بويىنشا نۇسقاۋلار بەرەتىن جانە سۋارمالى جەرلەردە سۋارۋ جۇمىستارىن كەڭەيتۋگە قۇقىق بەرەتىن، جالپى سۋ پايدالانۋ تۋرالى زاڭدى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك قابىلداۋ قاجەت. سەمەي جانە ىرگەلەس وبلىستاردا قونىس اۋدارۋعا مۇمكىندىگى بار ادامداردى، اسىرەسە باي ورىس مالشىلارىن قارقىندى تۇردە تارتۋ قاجەت. ويتكەنى، تەك ەگىنشىلىكتى عانا ەمەس، ورىس حالقى مال شارۋاشىلىعىمەن دە اينالىسۋ كەرەك. مۇندا قارا توپىراق جوق بولعانىمەن، كەيبىر جەرلەردە ورمانداردى مال وسىرۋگە پايدالانۋعا بولادى. قۇرعاقشىلىق بۇل ايماقتا ءجيى بولىپ تۇرادى جانە ەگىننىڭ بىتىك شىعۋىنا قاۋىپ توندىرەدى. مۇنداي جاعدايدا قاشاندا قوسىمشا مال شارۋاشىلىعىنىڭ كومەگى تيەدى. مىسالى، بيىل جاۋىن-شاشىننىڭ ازدىعىنان مامىر ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن اشتىقتان قورقىپ، حالىق ۇرەيلەندى. قازىر قاتتى جاڭبىر جاۋىپ، ەگىن ورتاشادان دا جوعارى ءونىم بەردى.

بۇل جەردە كەيبىر زەمستۆو اگەنتتەرىنىڭ پايدا بولۋىن قۇپتاۋىمىز كەرەك. مىسالى، ەكاتەرينوسلاۆ پولتاۆادان ۇلگى الىپ، ولكەنى زەرتتەپ، ءوز گۋبەرنياسىنىڭ قونىستانۋشىلارى ءۇشىن قولايلى جەرلەردى تانىستىرادى. ولار ۇكىمەتتىڭ كومەگىن تەك بىلىممەن جانە ەڭبەكقورلىقپەن يگەرىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە قارجىلىق جەڭىلدىكتەرمەن دە قولداۋ كورسەتىپ وتىر.

قۇم كوشكىنى تۋرالى تاعى ءبىر ەسكەرتۋ: قازىرگى كەزدە ولاردى توقتاتۋ ءۇشىن مۇلدەم ەشتەڭە جاسالماي وتىر. بۇل ارادا قۇمدى جەرلەردە جابايى  تۇردە وسەتىن ەرەكشە بۇتالار سياقتى وسىمدىكتەردى پايدالانۋ كەرەك. جەرگىلىكتى حالىق وسى اعاشتاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋدىڭ ورنىنا، جەردى قۇمدى شولگە اينالدىرىپ، اعاشتى وتىنعا پايدالانۋدا.

قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ميسسيونەرلىك جانە ءدىني جاعدايى ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ (قازاقتاردىڭ، قىرعىزداردىڭ) ادەت (بيلەر) سوتتارىنىڭ شامادان تىس كەڭ قۇقىقتارى بار. جاقىندا كورشى وبلىستا حالىق سوتى قىرعىزدى حريستيان ءدىنىن قولداعانى ءۇشىن بىرنەشە ايعا تۇرمەگە قاماۋعا ۇكىم شىعارعان وقيعا بولدى. مۇنداي سوتتىڭ ۇكىمىن تەك ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور عانا جويا الادى. مۇنداي جاعدايلاردا، ارينە، حريستياندىقتى جەرگىلىكتىلەردىڭ اراسىندا ۋاعىزداۋ تۋرالى ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ايتپاقشى، سول سوتتار ماناپ اتانعان قىرعىز بايلارىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن كەدەيلەردى وزدەرىنىڭ قالاۋى مەن وتىرىقشى ومىرگە كوشۋگە تالپىنىستارى ءۇشىن جازالايدى. وتىرىقشىلىققا كوشۋ كەدەيلەرگە پايدالى بولعانىمەن، بايلار وزدەرىنە جالشى قىزمەتىن اتقاراتىن كەدەيلەردى شەكسىز مويىنسۇنۋشىلىق پەن ءۇمىتسىز ەكونوميكالىق قۇلدىقتا ۇستاۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرادى.

ورىس حالقىنا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ اراسىندا سەكتالىق اعىمدارعا ەرۋ ۇرەيلى اۋقىمدا ءورشىپ بارادى. پريحودتاردىڭ سانى از بولعاندىقتان، سەكتالاردىڭ قىزمەتىنە قارسى تۇرۋ وتە قيىن.

ومبى قالاسىنىڭ ءوزى بىرتە-بىرتە قيىر شىعىستاعى بلاگوۆەششەنسك سياقتى باتىس سىبىردەگى سەكتانتتىقتىڭ ءىرى ورتالىعىنا اينالۋدا. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن وسى جەردە سەكتالاردىڭ ۇلكەن سەزى بولدى. قونىستانۋشى شارۋالار  رۋحاني اشتىقتا بولعاندىقتان، ماسكەۋدەن كەلگەن ءدىني قىزمەتكەرلەر العاش رەت پريحودتارعا دۇعا وقىپ جۇرگەندە قۋانىشتان جىلاماعان وتباسى بولماعانىن ايتادى. وكىنىشكە وراي، سەكتالىق قوزعالىستار ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. ەپارحيادا اۋىل اقساقالدارى-باپتيستەر وزدەرى نەمەسە تۋىستارى ارقىلى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەتىن اۋىلدار بار. مۇنداي اۋىل، مىسالى، بەلاعاش. باپتيستەردى نەوفيتتەرگە بەرۋ ءۇشىن شەتەلدەن اقشا اۋدارۋ فاكتىسى انىقتالدى. كاۆكازعا قاتىستى وسىنداي فاكتىلەردى ءبىر كەزدەرى مەن باسپاسوزدە جازعان بولاتىنمىن. وكىنىشكە وراي، شارۋا باستىقتارى كەيدە حالىقتىڭ سەنىم پسيحولوگياسىن تۇسىنبەيدى. شارۋالار شىركەۋ  قوڭىراۋىنا اقشا جيناسا، باستىقتارى ولاردىڭ تىلەگىن كەلەكە ەتىپ، ارىق سالۋعا كەڭەس بەرەدى. ودان دا سوراقى وقيعا بولدى: شارۋالار پريحود سالۋعا ءوز جيعان-تەرگەنىنەن مىڭ سومنان بولگەندە، باستىقتار بۇل قارجىنى  اۋىلدىڭ كىرىسىن كوبەيتۋگە پايدالانىپ، سىرا تسەحىن اشۋعا كەڭەس بەرەدى. سوڭعى فاكتى تومسك گۋبەرنياسىندا ورىن الىپ، شارۋالاردىڭ ءادىل شاعىمىن تۋعىزدى.

سەمەيدە وتەتىن جيىندا وبلىستىڭ ءار وكرۋگىندە كوشپەلى شىركەۋلەرمەن بىرگە كوشپەلى ءدىن قىزمەتكەرلەرىن اشۋ، 8 جاڭا تۇراقتى پريحودتاردى قۇلشىلىق ۇيلەرىن، شىركەۋ مەكتەپتەرى مەن ءدىني باسقارما ۇيلەرىن سالۋدى ۇيىمداستىرۋ، بەس موناستىر سالۋ جوسپارلانۋدا.

سەمەي ومبىدان الىس. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ جانە ميسسيونەرلىك ماقساتتار ءۇشىن مۇندا جارتىلاي تاۋەلسىز ۆيكاريات اشۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر.

جومارت جەڭىسۇلى

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz