نەمەسە ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ «ماسكەۋ كەزەڭى» تۋراسىندا (1922-1937)

ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ 1922 جىلعى جەلتوقساننان 1937 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن 15 جىلعا دەرلىك سوزىلعان اقىرەتتى «ماسكەۋ كەزەڭى» دە ءالى جان-جاقتى زەرتتەلمەگەن، جۇمباعى جەتىپ-ارتىلاتىن ءساتىنىڭ ءبىرى. الاش كوسەمىنىڭ ماسكەۋگە ءوز ىقتيارىمەن قونىس اۋدارماعانى، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ايدان انىق، سۇتتەن اق» [№ 1-سۋرەت]. ونى سوڭعى جىلدارى رەسەيدىڭ بىرقاتار مەملەكەت مۇراعاتىنان تابىلعان تىڭ قۇجاتتار بۇلتارتپاي دالەلدەيدى. بۇل قۇجاتتاردان، اتاپ ايتقاندا، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى تۇرار رىسقۇلۇلى مەن سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ [№ 2-سۋرەت], قىرعىز (قازاق) وبلىستىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كوروستىۆلەۆتىڭ [№ 3-سۋرەت], 1927 جىلدىڭ مامىرىندا ي.ءستاليننىڭ قۇپيا جەدەلحاتتارى [№ 4, 5-سۋرەت], نكۆد-نىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارى مەن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (بواك) حاتتامالارى  جانە ت.ب.، الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ باسشىلارى مەن مۇشەلەرىنە جانە بەلسەندىلەرىنە 1919 جىلى راقىمشىلىق جاريالانۋىنا قاراماستان [№ 7-سۋرەت], ءا.بوكەيحاننىڭ 1922 جىلى تۇتقىندالىپ، ونىڭ ىزىنشە ماسكەۋگە ايدالۋى، 1926 جىلى اقتوبەدە تۇتقىندالىپ، ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە جابىلۋى جانە ت.ب. ءبىر قاراعانعا جۇمباق كورىنەتىن تالاي وقيعانىڭ سىرىنا تياناقتى جاۋاپ بەرەدى.

نەمەسە ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ «ماسكەۋ كەزەڭى» تۋراسىندا (1922-1937)

ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ 1922 جىلعى جەلتوقساننان 1937 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن 15 جىلعا دەرلىك سوزىلعان اقىرەتتى «ماسكەۋ كەزەڭى» دە ءالى جان-جاقتى زەرتتەلمەگەن، جۇمباعى جەتىپ-ارتىلاتىن ءساتىنىڭ ءبىرى. الاش كوسەمىنىڭ ماسكەۋگە ءوز ىقتيارىمەن قونىس اۋدارماعانى، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ايدان انىق، سۇتتەن اق» [№ 1-سۋرەت]. ونى سوڭعى جىلدارى رەسەيدىڭ بىرقاتار مەملەكەت مۇراعاتىنان تابىلعان تىڭ قۇجاتتار بۇلتارتپاي دالەلدەيدى. بۇل قۇجاتتاردان، اتاپ ايتقاندا، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى تۇرار رىسقۇلۇلى مەن سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ [№ 2-سۋرەت], قىرعىز (قازاق) وبلىستىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كوروستىۆلەۆتىڭ [№ 3-سۋرەت], 1927 جىلدىڭ مامىرىندا ي.ءستاليننىڭ قۇپيا جەدەلحاتتارى [№ 4, 5-سۋرەت], نكۆد-نىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارى مەن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (بواك) حاتتامالارى  جانە ت.ب.، الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ باسشىلارى مەن مۇشەلەرىنە جانە بەلسەندىلەرىنە 1919 جىلى راقىمشىلىق جاريالانۋىنا قاراماستان [№ 7-سۋرەت], ءا.بوكەيحاننىڭ 1922 جىلى تۇتقىندالىپ، ونىڭ ىزىنشە ماسكەۋگە ايدالۋى، 1926 جىلى اقتوبەدە تۇتقىندالىپ، ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە جابىلۋى جانە ت.ب. ءبىر قاراعانعا جۇمباق كورىنەتىن تالاي وقيعانىڭ سىرىنا تياناقتى جاۋاپ بەرەدى.

الايدا، 1919 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستانعا سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن الاشوردا ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ باسشىسى رەتىندە جاڭا وكىمەتكە قارۋلى قارسىلىق كورسەتكەن ءوزى مەن ۇزىڭگىلەستەرىن نە تاعدىر توسىپ وتىرعانىن الاش كوسەمى بولجاي المادى ما؟ سوۆەت وكىمەتى ءوزى مەن ۇزەڭگىلەستەرىنە راقىمشىلىق جاريالاعانشا سەمەي وڭىرىندە جاسىرىنىپ جۇرگەن قىر بالاسى - ەلاعاسى ءوزىنىڭ دارىندى ساياسي شاكىرتى ءارى ءىزباسارى - مۇستافا شوقايمەن بىرگە نەمەسە ونىڭ ىزىنشە نەگە شەكارا اسىپ كەتپەدى؟ ازىرشە تاريحي قۇجات تۇرىندە نەگىزدەمەسى جوق ءبىر مالىمەتكە سايكەس، 1919 جىلدىڭ سوڭى مەن 1920 جىلدىڭ باسىنا دەيىن الاشوردا توراعاسى جاقىن ۇزەڭگىلەستەرىمەن قىتايعا ءوتىپ، ءبىراز ۋاقىت شاۋەشەك ماڭىندا جاسىرىنىپ جۇرگەنگە دە ۇقسايدى. ءسىبىر مەن قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىنەن ويسىراي جەڭىلگەن اقتار قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ دەنى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە ورىنبور جانە ءسىبىر كازاك اسكەرلەرىنىڭ اتاماندارى ا.دۋتوۆ، ب.اننەنكوۆتىڭ ءوز اسكەرلەرىمەن قىتاي اسىپ كەتكەندەرىن ۇمىتپاساق، ولارمەن انتيبالشەبەكتىك وداق قۇرىپ قىزىل اسكەرگە قارسى سوعىسقان الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ دە، ونىڭ ىشىندە سوۆەت وكىمەتىنىڭ 1919-1922 جىلدارداعى قۇجاتتارىندا جازىلعانداي، «شىعىس الاشوردانى باستاعان بوكەيحانوۆ توبى» [№ 8-سۋرەت]¹ شاۋەشەكتى نەمەسە شىعىس تۇركىستاننىڭ وزگە ءبىر قالاسىن پانالاۋى شىندىققا ابدەن-اق جاناسار ەدى. بۇل توپقا ءا.بوكەيحاننىڭ ءوزى، ر.مارسەكۇلى، ح.عابباسۇلى، م.دۋلاتۇلى جانە باسقالار جاتاتىن.

بىراق تاريحتان بەلگىلى، نە الاش كوسەمى، نە ۇزەڭگىلەستەرى قىتاي اسپاي، جاڭا وكىمەت وزدەرىنە راقىمشىلىق جاريالاعان سوڭ، ەلگە ورالدى. نەگە شەتەلگە كەتپەدى؟ - دەگەن زاڭدى سۇراق سول كەزدە-اق كۇن تارتىبىنە شىعىپ، وعان تياناقتى جاۋاپ ىزدەگەن ادام دا از بولماعان كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى - الاش قايراتكەرى، عالىم، جازۋشى، دراماتۋرگ، جۋرناليست قوشكە (قوشمۇحامەد) كەمەڭگەرۇلى 1924 جىلى ماسكەۋدە باسىلىپ شىققان «قازاق تاريحى» اتتى وچەركىندە مىناداي جاۋاپ جازىپتى: «باسقا جۇرتتاردىڭ باسشىلارى تىرىم-تىراقاي بولىپ شەت پاتشالىقتارعا شىعىپ كەتكەنىندە، ءاليحاننىڭ قونىس اۋدارماي قالۋى دا - ەلىن سۇيگەندىككە دالەل».²

ءا.بوكەيحاننىڭ 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىنگى دە قيان-كەسكى كۇرەس جولىندا الدىنان قاشۋ-قاشپاۋ ماسەلەسى كولدەنەڭ شىققان تاعى ءبىر ماڭىزدى ءساتى بولعان-دى. بۇل ءسات ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ پىكىرىن تولىق راستايدى. اتاپ ايتقاندا، ءى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانۋ ناۋقانىن جۇرگىزۋ ءۇشىن سەمەيگە كەلە جاتىپ، 1906 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا كەرەكۋ [پاۆلودار] تۇبىندەگى تۇزقالا كەنتىنە [يامىشەۆسكي پوسەلكاسى] ايالداعان ساتىندە ءا.بوكەيحان تۇتقىندالىپ، ەشبىر تەرگەۋسىز-سوتسىز 4 اي پاۆلودار، ومبى تۇرمەسىندە وتىرادى. تۇزقالادا ۇستالعان كەزىندە سەمەيدەن تۋراۇل ابايۇلى، كاكىتاي ىسقاقۇلى قۇنانباي باستاعان دوستارى ءبىر توپ، تۇزقالاداعى قازاق دوستارى ەكىنشى توپ بولىپ ونى قاشىرماق بولعان. بىراق دوستارىنىڭ ەكى توبىن دا تاڭىرقاتىپ الەكەڭ قاشۋدان باس تارتقان. بۇل جولى دا الاش كوسەمى ەلىنىڭ اماندىعى ءۇشىن جانىن دا، ءومىرىن دە قۇربان ەتۋگە قاشان دا ءازىر ەكەنىن بايقاتسا كەرەك. بۇل ءساتتى ءاليحان 1915 جىلى كاكىتايعا ارناعان مۇناقىپ-ماقالاسىندا بىلاي دەپ ەسكە الدى:

«يانۋار باسىندا 1906-ىنشى جىلى كەرەكۋدەن سەمەيگە بارۋعا شىققان مەنى ۇستاسىن دەگەن سەمەيگە حابار كەلگەن. مارقۇم وماربەك پەن كاكىتاي ءھام وزگە اتى تەرىس دوستار مەنى قاشىرتپاق بولىپ، ماعان قارسى ءۇش اتپەن «ب»-نى جىبەرگەن. بۇل مەن ۇستالعان تۇزقالاعا [جەرگىلىكتى قازاقتار يامىشەۆسكي كەنتىن «تۇزقالا» دەپ اتاسا كەرەك. قۇراست.] ءبىر كوش قانا جەتپەي، ۇستالعاندى ەسىتىپ، كەيىن قايتتى. بىراق ول كۇنى مەن «ب-عا» جولىقسام دا، قاشپاق ەمەسپىن. ەگەر مەن وندا قاشسام، قىرعا وترياد شىعىپ، قازاقتى حور قىلماي ما؟

مەنى تۇزقالادا كۇزەتكە الىپ، قاراۋىلشى ءبىر قازاق-ورىس [اتتى كازاكتى ايتىپ وتىر.]  قويىپ، مەنى ۇستاعان ورىستار ءبىر ۇيگە تاماق ىشۋگە كەتتى. سوندا ماعان جيىلىپ كەلىپ تۇزقالا كىسىلەرى «قاشىرايىق، قاش!» - دەدى. مەنى ۇستاماس بۇرىن، ماعان كەرەكۋدەن «س» قۋىپ كەلدى، «قاشايىق» دەپ.

كەرەگى مەن بولسام، مەن قاشپايمىن، اباقتىدا ءبىر كىسى جاتقانى جۇرت قور بولعانىنان  ىڭعايلى بولار دەدىم «س»-عا».³

ارينە، ءا.بوكەيحاننىڭ ەلىن جان-تانىمەن سۇيگەندىگىنە كۇمان بار ما! ايتسە دە ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ تاپقان جاۋابى الاش كوسەمىنىڭ ەلدە قالۋىنىڭ قىر-سىرىن، بار جۇمباعىن اشىپ بەرمەيدى. تياناقتى جاۋاپتى الەكەڭنىڭ ەلدە قالعاننان كەيىن سوۆەت وكىمەتى تۇسىنداعى ءىس-قيمىلىنان قاراستىرعان دۇرىس.

ەڭ الدىمەن تۇركىستان اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (واك) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سۇلتانبەك قوجانۇلى مەن تۇركىستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ (حكك) توراعاسى تۇرار رىسقۇلۇلىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسى ۇلتتاردىڭ ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى (نارودنىي كوميسسار پو دەلام ناتسيونالنوستەي رسفسر) يوسيف ستالينگە جولداعان جەدەلحاتىن الايىق. جەدەلحات 1922 جىلدىڭ قازان ايىندا تاشكەنتتەن جونەلتىلگەن. ونى العان جاقتىڭ، ياعني رك(ب)پ وك-ءنىڭ حاتشىلىعى بيۋروسى [بيۋرو سەكرەتارياتا تسك ركپ (ب)] مورىندەگى جازۋعا قاراعاندا، قۇجات 1922 جىلدىڭ 31 قازانىندا كرەملگە جەتىپ تىركەلگەن. ال جەندەلحاتتىڭ ناقتى قاي كۇنى جونەلتىلگەنى كورسەتىلمەپتى. جەدەلحاتتىڭ ءماتىنى تومەنگىدەي ء(ماتىنى قاجەتتى تولىقتىرۋلارمەن بەرىلىپ وتىر):

«موسكۆا[.] تسك ركپ [.] ستالينۋ.

يز تاشكەنتا  4757  76   23  15  40 a [?].

راسپورياجەنيەم ۆلاستەي كيررەسپۋبليكي 14 وكتيابريا [ۆ] كاركارالينسكە ارەستوۆان اليحان بۋكەيحانوۆ[.] پرينيمايا ۆو ۆنيمانيە دەكرەت [وب] امنيستي الاش-وردينتسام[،] سلابۋيۋ سۆياز[] سوۆۆلاستي [س] ماسسوي كورەننوگو ناسەلەنيا كيرگيزي[،] اتموسفەرۋ[،] سوزداۆشۋيۋسيا [ۆ] رەزۋلتاتە رابوت پوسلەدنەگو سەزدا سوۆەتوۆ كيرگيزي[،] [ا] تاكجە ۋچيتىۆايا ۆوزموجنوست نەبلاگوپرياتنوگو وتراجەنيا ەتوگو سووبششەنيا [ۆ] ماسساح كيرناسەلەنيا، سچيتاەم نەوبحوديمىم پروسيت[] ۆاس ۆمەشاتسيا [ۆ] ەتو دەلو ي [ۆ] سلۋچاە وتسۋتستۆيا وسنوۆانيا[،] پرەدلوجيت[] نەمەدلەننو وسۆوبوديت[] بۋكەيحانوۆا يز پود ارەستا[.] 564 ---

زام پرەدسەداتەليا تۋرتسيكا حودجانوۆ.

پرەدسەداتەل سوۆناركوما رىسكۋلوۆ» (№ 2-سۋرەتتى قارا).⁴

جەدەلحاتتىڭ ماتىنەن ول جىلدارى ءالى قىرعىز جانە تۇركىستان اۆتونوميالارىنا بولىنگەن سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ س.قوجانۇلى، ت.رىسقۇلۇلى سىندى ءبىرىنشى باسشىلارىنىڭ ۇلت كوسەمى - ءا.بوكەيحاندى ناقاق ايىپ تاعۋ مەن نەگىزسىز قۋعىن-سۇرگىننەن قورعاۋعا تىرىسىپ باققانىن كورەمىز. ودان دا ماڭىزدىسى - ولاردىڭ ءتىزىپ كەلتىرگەن ۋاجدەرى كرەملدە وتىرعان بالشەبەك كوسەمدەرىنىڭ نازارىن ەلەڭ ەتكىزگەن. وعان رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك-ساياسي تاريح مۇراعاتى (رگاسپي) قورىنان الىنعان كەلەسى قۇجات دالەل بولادى.

ءبىرىنشى قۇجات - رك(ب)پ وك حاتشىلىعىنىڭ 1922 جىلعى 2 قاراشاداعى ءماجىلىسى حاتتاماسىنىڭ 39-تارماعى. وندا ءا.بوكەيحاننىڭ تۇتقىندالۋى سەبەبى تۋرالى قىرعىز وبلىستىق كوميتەتى [كيروبكوم] مەن باس ساياسي باسقارمادان [گپۋ] سۇراتىپ انىقتاۋعا نۇسقاۋ بەرىلگەن. ەكىنشى قۇجات - كوروستىلەۆ دەگەن كيروبكوم حاتشىسىنىڭ وسى سۇراۋعا جاۋاپ رەتىندە ورىنبوردان 11 قاراشادا جىبەرگەن «اسا قۇپيا» جەدەلحاتى. ەندى وسى جەدەلحاتتىڭ مازمۇنىنا نازار اۋدارايىق:

«ستروگو سەكرەتنو.

موسكۆا. تسك ەركاپە.

ۆاشۋ 17742-6127/? ارەست بۋكەيحانوۆا ۆىزۆان سيستەماتيچەسكيم نەپودچينەنيەم راسپورياجەنيام كتسيك[،] نامەرەنيەم بەجات [ۆ] تۋركەستان[،] ليكۆيداتسيەي رۋكوۆودياششەي نەلويالنوي چاستي الاش-وردى [ۆ] سەميپالاتينسكوي گۋبەرني[،] يمەيۋششەي سۆياز [س] مونگوليەي[،] رازلاگايۋششەي كيرگيزسكۋيۋ مولودەج № 75 (؟!).

سەكرەتار كيروبكوما       /كوروستىلەۆ/.

«11» نويابريا - 22 گ. گور. ورەنبۋرگ[،] سوۆەتسكايا ۋل. № 37[.] «كيروبكوم» [№ 3-سۋرەت].⁵

كوروستىلەۆ «ءا.بوكەيحاننىڭ تۇتقىندالۋىن تۇركىستانعا قاشۋ نيەتىمەن» جانە «سەمەي گۇبەرنەسىندەگى الاشوردا باسشىلىعىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قىرىن قارايتىن جانە مونعوليامەن بايلانىسى بار بولىگىن جويۋمەن» (!؟) تۇسىندىرەدى. بۇل جەدەلحاتتا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە «ليكۆيداتسيا رۋكوۆودياششەي نەلويالنوي چاستي الاش-وردى [ۆ] سەميپالاتينسكوي گۋبەرني» دەگەن جولىنا ايرىقشا نازارعان دۇرىس. سەبەبى، ورىس تىلىندەگى «ليكۆيداتسيا» دەگەن ءسوز «كوزىن قۇرتۋ»، «كوزىن جويۋ»، جالپاق تىلمەن ايتقاندا - «ءولتىرۋ» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. دەمەك، قازوبكوم باسشىلىعىنىڭ الدىنا «سەمەي گۇبەرنەسىندەگى الاشوردا باسشىلىعىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قىرىن قارايتىن جانە مونعوليامەن بايلانىسى بار بولىگىنىڭ» كوزىن قۇرتۋ، جويۋ مىندەتى قويىلسا كەرەك. بىرىنشىدەن، ءسوز ەڭ الدىمەن الاشوردا توراعاسى ءا.بوكەيحان، ونىمەن بىرگە تۇتقىندالعان م.دۋلاتۇلى جانە قىتاي اسىپ ۇلگەرگەن ر.مارسەكۇلى تۋرالى بولىپ وتىرعانىنا ەش داۋ جوق. ەكىنشىدەن، كوروستىلەۆ ءوزىنىڭ جەدەلحاتىندا كرەملگە (ي.ستالينگە دەپ ءتۇسىنىڭىز) ەسەپ بەرىپ وتىرعانىن انىق اڭعارتادى. دەمەك، الاشوردا توراعاسىن كوروستىلەۆ ءوز باستاماسىمەن تۇتقىنداماعان، ول - ۇلتتاردىڭ ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ءارى رك(ب)پ-نىڭ باس حاتشىسى ي.ءستاليننىڭ نۇسقاۋىن ورىنداۋشى عانا.

سونىمەن قاتار كوروستىلەۆ «تۇركىستان» دەپ نە قىتاي قۇرامىنداعى شىعىس تۇركىستاندى (شىڭجاڭدى) ايتىپ وتىر ما الدە ت.رىسقۇلۇلى مەن س.قوجانۇلى باسقارعان تۇركىستان اۆتونومياسىن نۇسقاپ وتىر ما، تۇسىنىكسىز. ودان بۇرىن، 1922 جىلدىڭ قازانىندا ت.رىسقۇلۇلى مەن س.قوجانۇلىنىڭ ي.ستالينگە ەشبىر نەگىز بولماعان جاعدايدا، ىسكە ارالاسىپ بوكەيحاندى دەرەۋ بوساتۋعا نۇسقاۋ بەرۋىن  وتىنگەن جەدەلحاتىن ەسكە الساق، كرەملگە كەلەسى ايدا - قاراشادا جىبەرگەن قۇپيا جەدەلحاتىندا كوروستىلەۆتىڭ سول ەكەۋى باسقارعان تۇركىستان اۆتونومياسىن نۇسقاپ وتىرۋى دا عاجاپ ەمەس. بىراق، الاش كوسەمى قازاق اۆتونومياسىنا قاراعان سەمەيدەن تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ استاناسى - تاشكەنتكە قونىس اۋدارسا، ونىسى قالاي قاشقانى بولادى؟ ولاي دەيتىن سەبەپ: 1922 جىلى قازاق جانە تۇركىستان - دە-يۋرە دەربەس اۆتونوميالار بولىپ ەسەپتەلسە دە، دە-فاكتو - رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتتىق اۆتونوميالار بولعانى تاريحي فاكت. ول ءبىر. ەكىنشىدەن، ەگەر الاشوردا توراعاسىنىڭ سەمەي وبلىسىمەن شەكارالاس شىڭجاڭعا نە موڭعولياعا قاشپاق نيەتى بولسا، ول 1919 جىلدىڭ سوڭى مەن 1920 جىلدىڭ باسىندا-اق نەگە شەكارا اسىپ كەتپەدى؟ ۇشىنشىدەن، ءا.بوكەيحان كەيىنىرەك، تۇتقىندالعان 1922 جىلدىڭ قازانىندا قاشۋدى شىنداپ جوسپارلاعان بولسا، ونىڭ جولىن كەسۋگە نەمەسە تۇتقىنداۋعا ورىنبوردا وتىرعان قازوبكومنىڭ حاتشىسى كوروستىلەۆتىڭ نەمەسە سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇرىعى جەتەر مە ەدى؟ ولاي دەۋگە ءۇش بىردەي ماڭىزدى سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى، سماحان تورە بوكەيحاننىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، 1921 جىلدىڭ سوڭىنان 1922 جىلدىڭ قازانىنا دەيىن ءاليحان 1 جىلداي ءوز اۋىلىندا - قىزىلارايداعى قىستاۋىندا بولدى.⁶ گۇلنار مىرجاقىپقىزى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «اكەم 1921-1922 جىلدارى سەمەي گۋبسوتىندا جۇمىس ىستەدى دە، ءبىز كوميسسارسكايا كوشەسىندەگى ءانيار مولداباەۆتىڭ ەكى قاباتتى جەكەمەنشىك ۇيىندە تۇردىق (كەيىن اباي مۋزەيى بولدى). ۇستىڭگى قاباتىندا ءبىز - دۋلاتوۆتار، بىرىنشىسىندە ءاليحان اتەكەمنىڭ (بوكەيحانوۆ) ءۇي-ءىشى جايعاسقان ەدى... اكەم مەن ءاليحان بوكەيحانوۆ اتەكەمدى سوۆەت وكىمەتى سەمەي تۇرمەسىنە قامايتىن كەزى - سول 1922 جىل»،⁷ - دەپ جازدى. ەكىنشىسى - 1920-30-جىلدارى سوۆەت وكىمەتى قازاقستاندا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە سەمەي وڭىرىندە قىل ۇستىندە تۇردى. «قىلىشتىڭ جۇزىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن» ۇستەمدىك ورناتقان سوۆەت وكىمەتىنىڭ بۇقارا حالىقپەن بايلانىسى، ىقپال-بەدەلى جوقتىڭ قاسىندا بولدى. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ت.رىسقۇلۇلى مەن س.قوجانۇلىنىڭ ي.ستالينگە جولداعان جەدەلحاتىنا قايتا ورالىپ، ونىڭ مىنا جولدارىن زەر سالىپ وقىپ قارايىق: «پرينيمايا ۆو ۆنيمانيە... سلابۋيۋ سۆياز[] سوۆۆلاستي [س] ماسسوي كورەننوگو ناسەلەنيا كيرگيزي[،] اتموسفەرۋ[،] سوزداۆشۋيۋسيا [ۆ] رەزۋلتاتە رابوت پوسلەدنەگو سەزدا سوۆەتوۆ كيرگيزي[،] [ا] تاكجە ۋچيتىۆايا ۆوزموجنوست نەبلاگوپرياتنوگو وتراجەنيا ەتوگو سووبششەنيا [ۆ] ماسساح كيرناسەلەنيا، سچيتاەم نەوبحوديمىم پروسيت[] ۆاس ۆمەشاتسيا [ۆ] ەتو دەلو ي [ۆ] سلۋچاە وتسۋتستۆيا وسنوۆانيا[،] پرەدلوجيت[] نەمەدلەننو وسۆوبوديت[] بۋكەيحانوۆا يز پود ارەستا».

ۇشىنشىدەن، الاش كوسەمىنىڭ سوناۋ 1905-1907 جىلدارعى توڭكەرىس كەزىنەن كەلە جاتقان سەنىمدى ۇزەڭگىلەسىنىڭ ءبىرى، جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر، ادۆوكات، پۋبليتسيست ءارى الاشوردانىڭ كورنەكتى قايراتكەرى ر.مارسەكۇلى 1922 جىلى قىتاي اسىپ كەتكەندە، ءا.بوكەيحان وسى ۇزەڭگىلەسىمەن بىرگە نە ونىڭ ىزىمەن شەكارا اسپاق بولسا، وعان كىم بوگەت قويا الار ەدى!؟

ر.مارسەكۇلى ۇلت كوسەمىمەن اقىلداسىپ-كەڭەسىپ، اقىر اياعىندا پاريجدە جۇرگەن قانداس-ارىپتەسى م.شوقايعا قوسىلىپ، كىندىك ازيا مەن قازاقستاندى ەتىگىمەن تاپتاعان سوۆەت ديكتاتۋراسىنا قارسى كۇش بىرىكتىرۋ ماقساتىمەن قىتاي استى ما الدە ءوز ويىمەن كەتتى مە؟ ول ازىرشە جۇمباق. زەرتتەۋشى ن.دۋلاتبەكوۆتىڭ «اباي.كز» سايتىندا جاريالانعان زەرتتەۋ ماقالاسىندا سىلتەپ كورسەتكەن ءبىر مالىمەتى راستالسا، ر.مارسەكۇلى قىتايدا جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولىپتى. ول سوۆەت چەكيستەرىنىڭ قۇرباىن بولدى ما الدە باسقا ما، ول ءالى انىقتالا جاتار دەگەن ءۇمىت جوق ەمەس.

ال الاش كوسەمىنە ورالساق، قازوبكوم حاتشىسى كوروستىلەۆتىڭ «بوكەيحانوۆ تۇركىستانعا قاشپاق نيەتى بولدى» دەگەنى وعان ناقاقتان-ناقاق جاپقان جالاسى بولىپ شىعادى. ال ەگەر، بىرىنشىدەن، الەكەڭنىڭ ءوزى 1906 جىلداعىداي «كەرەگى مەن بولسام، مەن قاشپايمىن، اباقتىدا ءبىر كىسى جاتقانى جۇرت قور بولعانىنان  ىڭعايلى بولار» دەپ ويلاماعان بولسا، 1922 جىلدىڭ قازانىندا ونى قىزىلارايداعى قىستاۋىنا كەلىپ تۇتقىنداپ، قارقارالى تۇرمەسىنە جابۋى دا، ەكىنشىدەن - ەلىن تاستاپ شىنداپ قاشپاق بولسا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ وعان بوگەت بولا قويۋى دا ەكىتالاي بولاتىن.

1937 جىلدىڭ شىلدەسىندە الاش كوسەمى ماسكەۋدەگى كوممۋنالدىق پاتەرىندە اقىرعى رەت تۇتقىندالىپ، 27 قىركۇيەكتە ونى ءولىم جازاسىنا كەسكەن سوت وكىمىندە بىلاي جازىلدى: «قىزىل ارميا قازاقستاندا اقتار مەن الاشوردا اسكەرلەرىن تالقانداعاننان كەيىن، بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ جاقىن ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ توبىمەن قازاق دالاسىندا سوۆەت وكىمەتىنەن جاسىرىنىپ ءجۇردى جانە سوۆەت وكىمەتىنە قارسى جاڭا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرعىسى كەلدى; ول سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەستەن باس تارتقان جوق، كۇرەستىڭ ءتاسىلىن وزگەرتىپ - جالعاستىرا بەردى» [تۇپنۇسقا: «پوسلە رازگروما كراسنوي ارميەي بەلىح ي الاشوردينسكيح ۆويسك ۆ كازاحستانە، بۋكەيحانوۆ س گرۋپپوي سۆويح بليجايشيح سوراتنيكوۆ سكرىۆالسيا وت سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ كازاحسكيح ستەپياح، ي پىتالسيا پودنيات نوۆوە ۆوسستانيە پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي; ون نە وتكازالسيا وت بوربى س سوۆەتسكوي ۆلاستيۋ، ا يزمەنيۆ ەە فورمى - پرودولجال»].⁸

بۇل ۇزىندىدەن «ءا.بوكەيحان سوۆەت وكىمەتىنە قارسى جاڭا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋدى شىن كوزدەدى مە؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى ءبىر-اق جاۋاپ بار: بۇل الاشوردا كوسەمىنە تاعىلعان ناقاق ايىپ، بارىپ تۇرعان جالا. سماحان تورەنىڭ ەستەلىگىنە سەنسەك، سوۆەت وكىمەتىنىڭ باسشىلارى ۆ.لەنين مەن ي.ستالين ورىنبوردان ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ استاناسى - الاش قالاسىنا (زارەچنايا سلوبودكا، سەمەي) كوشىپ بارعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىمەن 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە تىكەلەي تەلەفون جەلىسى ارقىلى بايلانىسقان سوڭ (الاشوردا جاعىنان سويلەسكەن ءا.بوكەيحان ەمەس، ح.عابباسۇلى بولدى), قازاق كوپەسى جۇمەكە ءورازاليننىڭ ۇيىندە وتكەن ماجىلىستە ءا.بوكەيحان «ءبىز ناشار ەلمىز عوي، بالشەبەكتەرگە قوسىلايىق» دەگەندى ۇسىنعاندا، ح.عابباسۇلى، ءا.ەرمەكوۆ جانە ت.ب. قارسى شىعىپ، قالعاندارى قالىس قالىپ، ۇلت كوسەمى بۇكتەمەدە قالادى.⁹ اقىر اياعىندا الاشوردا توراعاسىنىڭ وسى ۇسىنىسى جۇزەگە اسادى. ودان شىعاتىن بىردەن-ءبىر تۇجىرىم: سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن الاش كوسەمى، وزگە ۇلتتاردىڭ جەتەكشىلەرىنە، مىسالعا، العاشقىدا سوۆەت وكىمەتىن مويىنداپ، كەيىن ءبارىبىر شەتەلگە قاشىپ كەتكەن باشقۇرتستان اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى زاكي ۆاليديگە [ۆاليدوۆ]¹⁰ قاراعاندا، ءوزىنىڭ سول 1918 جىلعى كوزقاراسىنان ءبىر اينىعان ەمەس. ياعني قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا تولىق قۇقى بارلىعىن مويىنداعان سوۆەت وكىمەتىنە قارسى 1920-جىلداردان كەيىن جاڭا كوتەرىلىس اشۋدى ماقسات ەتكەن جوق. سوۆەت وكىمەتى مەن ءسوتسياليزمدى سۇيگەنىنەن ەمەس. ودان دا ماڭىزدىسى: قازاق حالقىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قايتىپ قارۋ كوتەرمەۋىنە بىردەن-ءبىر كەپىل رەتىندە ەلاعاسى ەلىندە قالدى. ءوزى شەتەل كەتسە، بۇقارا حالقىنىڭ، اسىرەسە الاش قوزعالىسى مەن الاشوردا اۆتونومياسىنداعى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ كۇنى نە بولماق؟ الەكەڭ وسىنى ويلادى. ونىڭ ەلدە قالۋىنىڭ ەڭ باستى سىرى مىنە وسىندا بولاتىن. ونى بالشەبەكتىك بيلىك كوسەمدەرى دە جاقسى ءبىلدى. «جاڭا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرماق بولدى» دەگەنى قىپ-قىزىل جالا بولاتىن. الايدا، سوعان قاراماستان، 1922 جىلى الاش كوسەمىن تۇتقىنداپ قارقارالى اباقتىسىنا جاپقاندا، كوروستىلەۆتىڭ جەدەلحاتىنان كوز جەتكىزگەنىمىزدەي، ءدال الگى ناقاق جالامەن سول جىلى-اق ونىڭ كوزىن جويماق بولدى.

ءسوزدىڭ توقەتەرىن ايتقاندا، ت.رىسقۇلۇلى مەن س.قوجانۇلى جەدەلحاتىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن جولدارى ي.ءستاليندى تاۋبەسىنە كەلتىرىپ، الاش كوسەمىن اباقتىدان بوساتۋدان جانە ونىڭ ءوزى مەن سوۆەتتەرگە قىرىن قارايتىن ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ «كوزىن جويۋ» پيعىلىن كەيىنگە ىسىرىپ قويۋدان باسقا امال قالدىرماعان. الايدا، ي.ستالين بۇقارا حالقىنىڭ الدىندا ابىروي-بەدەلى شەكسىز ءارى كىرشىكسىز قىر بالاسى - ەلاعاسى ءاليحاندى تۋعان ەلىنەن الاستاتۋدىڭ، حالقىنان اجىراتىپ يزولياتسيادا ۇستاۋدىڭ سۇرقيا امالىن تاپتى. الاش كوسەمى تۇرمەدەن بوساتىسىمەن ءوز ىقتيارىنسىز ماسكەۋگە كۇشتەپ شاقىرتىپ الدى. ونىڭ ۇستىنە 1937 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وعان تاعىلعان رەسمي ايىپتامادا سوزبە-ءسوز بىلاي جازىلدى: «ۆ تسەلياح يزولياتسي بۋكەيحانوۆا، كاك نەپريميروموگو ۆراگا سوۆەتسكوي ۆلاستي، وت كازاحسكيح رابوتنيكوۆ، وكازىۆايۋششەگو سيلنوە ۆليانيە نا نيح، ۆ 1922 گودۋ ون ۆىسلان ۆ موسكۆۋ». كۇشتەپ دەگەندە ءا.بوكەيحان، 1906 جىلى تۇزقالادا [يامىشەۆسكي پوسەلكاسى، پاۆلودار] ۇستالعان كەزدەگى «كەرەگى مەن بولسام، مەن قاشپايمىن» دەگەن ءسوزىن قايتالاعانداي بولىپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ بۇل كۇشتەۋىنە دە كونگەندەي بولدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz