شولپان اتادا وتكەن «ورتالىق ازيا مەن ەۋرووداق» سامميتىنەن كەيىنگى ويلار

بۇگىنگى گەوساياسي شىندىق سول: الەمدىك ارحيتەكتۋرا قايتا ءتۇزىلىپ جاتقان الماعايىپ كەزەڭدە ءاربىر ەل ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارىن قايتادان قاراپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان وزگەرىستەردى قولعا الۋدا. بۇل تەندەنتسيا وسى سامميتكە قاتىسقان بارىنە قاتىستى.

ەۋرووداقتى الساق، جاسىراتىنى نەسى بار، الەمدىك ساياساتتىڭ بىت-شىتىن شىعارعان اقش پرەزيدەنتى ترامپ پەن كوۆيد پاندەمياسى بۇل وداقتىڭ سىرتقى ساياساتىن ءبىراز تەجەپ تاستادى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىندە ەۋرووداققا (ەو) مۇشە ەلدەردى كوپ جىل باسقارعان ليدەرلەردىڭ تۇتاس ءبىر ۇرپاعى اۋىسىپ جاتىر، ول فاكتور ەو قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ بىرلەسە قيمىل-ارەكەت ەتۋىنە ءوز سالقىنىن تيگىزۋدە.

دەسەك تە، وسى قيىن كەزەڭنەن ەو امان-ساۋ ءارى شىعىنسىز وتكەن سەكىلدى. وعان قوسا، ەو قۇرامىنداعى ءاربىر ەل قازىرگى قيىندىقتاردى تەك قانا بىرگە ەڭسەرە الاتىنىن تۇسىنگەندەي.

سول سەبەپتى ەو الەمدىك ساياساتتاعى ورنىن قايتادان كۇشەيتكىسى كەلەتىن سەكىلدى. ءوز ىقپالىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا گەوساياسي ورنالاسۋى ەرەكشە ورتالىق ازياعا (وا) كەلۋدى جيىلەتىپ كەتتى.

ەو پەن وا اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس كورسەتكىشتەرى دە سوڭعى جىلدارى كۇرت، ياعني 60 پروتسەنتكە ءوسىپ، 2022 جىلى 49 ميلليارد دوللار قۇراعان.

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانعا 30 جىلدىڭ ىشىندە كەلگەن 350 دوللار شەتەل ينۆەستيتسياسىنىڭ جارتىسىنىڭ توركىنى ەۋروپادا ەكەن. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ 40 پروتسەنتى ەو-مەن ءجۇرىپ جاتىر.

وكىنىشكە وراي، باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس: ەۋروپانى نەگىزىنەن ءبىزدىڭ پايدالى قازبالارىمىز بەن شيكىزاتىمىز قىزىقتىرۋدا. ونىڭ ءوزى ەل ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا سالقىنىن تيگىزۋدە.

مويىنداۋ كەرەك، سوڭعى كەزدە سىرتقى بايلانىستاردا زاماناۋي تالاپتار مەن قاجەتتىلىكتەر دە ەسكەرىلە باستاعان سياقتى. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە: «ءبىزدىڭ جان-جاقتى سەرىكتەستىگىمىز سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردى جانە «جاسىل» سۋتەگىنى ءوندىرۋ ستراتەگيالىق ماڭىزدى ءارى پەرسپەكتيۆتى سالالارداعى جاڭا كەلىسىمدەرمەن نىعايىپ كەلە جاتقانىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. Svevind نەمىس-شۆەد كومپانياسى قازاقستاندا جەل جانە كۇن ەلەكتر ستانتسيالارىن ورناتاتىن جانە ءۇش ميلليون توننا «جاسىل» سۋتەگىن وندىرەتىن زاۋىت قۇرىلىسىن باستادى». سونىمەن بىرگە ول بىلتىر قاراشا ايىندا ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ پرەزيدەنتى ۋرسۋلا فون دەر ليايەنمەن بىرگە تۇراقتى شيكىزات، اككۋمۋلياتورلار جانە جاڭعىرتىلاتىن سۋتەكتىڭ قۇنىن جاساقتاۋ تىزبەگى بويىنشا ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلعانىن ەسكە سالدى (بىراق ول جوبانىڭ قالايشا جۇزەگە اسىپ جاتقانى تۋرالى تولىققاندى مالىمەت ءالى دە جوق).

جالپى العاندا، ەو ءبىزدىڭ اۋماقتا ءوز ساياساتىن جۇرگىزگەندە، تەرەڭ ديپلوماتيالىق ءادىس-تاسىلدەر قولدانۋى ءتيىس، ويتكەنى ول وا-نىڭ ءۇش جاقتان قورشاپ العان كورشىلەرى – قىتاي، رەسەي جانە اۋعانستان فاكتورلارىن دا ەسكەرۋى ءتيىس. بۇعان ەۋرووداق مۇددەسىمەن قابىسا بەرمەيتىن اقش سەكىلدى الپاۋىتتىڭ دا نيەت-پيعىلىن دا قوسىپ قويىڭىز: ءبىر سوزبەن ايتقاندا، گرەك اڭىزىنداعى گوردي پاتشانىڭ ءتۇيىنى!

وا اۋماعىنا كەلسەك، ءار ەلدىڭ جاعدايى، تۇپكىلىكتى ماقسات-مۇددەسى بولعانىمەن، سوڭعى كەزدە وا قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ ىنتىماعى ارتقانداي. كوپ سەبەپتىڭ ءبىر سول: ۋكرايناعا قارسى سوعىس اشقان رەسەيگە قارسى ۇجىمدىق باتىس سانكتسيالارى الەمدىك ەكونوميكانىڭ  قۇرىلىمى مەن لوگيستيكاسىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭالىقتار ەنگىزىپ، ءار ەل، ءار اۋماققا سونى مۇمكىندىكتەر بەرۋدە. رەسەيگە جاقىن ءارى قىتايدان باستالعان ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنا ورنالاسقان وا ەلدەرىنە بۇل فاكتور تىكەلەي قاتىستى.

ماسەلەن، رەسەيدى وراعىتىپ وتەتىن ترانزيتتىك دالىزدەر سالۋ ءىسى جاڭاشا سەرپىن الىپ، جىبەك جولىنىڭ XXI عاسىرداعى جاڭا باعىتتارى قالىپتاسا باستاعانداي. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە «اقتاۋ – باكۋ – تبيليسي – دجەيحان»، «اقتاۋ – باتۋمي» باعىتى بويىنشا ترانسكاسپي باعىتىنىڭ قۇبىرى مەن «درۋجبا» قۇبىرىن اتاپ ءوتتى. وكىنىشكە وراي، سول باياعى شيكى مۇنايدى تاسىمالداۋدان اسا الماي وتىرمىز...

ارينە، ماسەلە تەك ەكونوميكامەن شەكتەلمەيدى. ەۋرووداق سەكىلدى ىرگەلى ءارى امبيتسياسى زور ۇيىمنىڭ وا اۋماعىندا ءوزىنىڭ گەوساياسي مۇددەسى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، ءوزارا ىنتىماقتاستىق مەملەكەت ءومىرىنىڭ باسقا سالالارىن دا قامتۋى شارت.

سول سەبەپتى وا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ جانە ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتىنىڭ بىرلەسكەن ءباسپاسوز-كومميۋنيكەسىنە نازار اۋدارايىق.

بۇل قۇجاتتا باسقىنشىلىق ساياسات ۇستانعان رەسەيگە كورسەتىلگەن ءبىر سەس بار سياقتى: «كوشباسشىلار بۇۇ جارعىسىن، اتاپ ايتقاندا، تاۋەلسىزدىكتى، ەگەمەندىكتى، بارلىق ەلدەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەۋ، كۇش قولدانباۋ نەمەسە ونى قولدانۋ قاۋپىن بولدىرماۋ جانە حالىقارالىق داۋلاردى بەيبىت جولمەن رەتتەۋ قاعيداتتارىن ساقتاۋعا مىزعىماس بەيىلدىگىن ءبىلدىردى». تۇسىنگەن ادامعا (اسىرەسە، كرەملگە!) بۇل قاعيداتتار كوپ نارسەنى بىلدىرسە كەرەك.

وكىنىشكە وراي، حالىقارالىق ساياساتتا كوپ جاعدايدا بارشاعا ورتاق جالپىدەموكراتيالىق تالاپتار ەكونوميكالىق مۇددەلەردىڭ قۇربانى بوپ كەتەدى. الدە، ەۋرووداق باسشىلىعى وا ەلدەرىنىڭ دەنى اۆتوريتارلىق سيپاتتا ەكەنىن ەسكەردى مە ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە ءار ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇقپاۋ دەگەن ورتاق تالاپ تاعى بار. نە بولسا دا، كومميۋنيكەدە «قۇقىق ۇستەمدىگىن، دەموكراتيانى، ءتيىستى باسقارۋدى، گەندەرلىك تەڭدىك پەن جالپىعا بىردەي ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتاردى نىعايتۋ ءۇشىن الداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدىلىعى باسا ايتىلدى»، - دەپ جاريالانسا دا، ءوز باسىم ءدال وسى باعىتتاعى ناتيجەلى جۇمىستى كورىپ تۇرعان جوقپىن.

ايتپاقشى، قۇجاتتا: «قاتىسۋشىلار كەلەسى مينيسترلىك كەزدەسۋىندە «ەۋروپالىق وداق – ورتالىق ازيا» جول كارتاسىن قابىلداۋعا نيەت ءبىلدىردى».

وسى جول كارتاسىن ازىرلەۋگە ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى، سونىڭ ىشىندە، ەلدەگى جاعدايعا سىني پىكىر بار كۇشتەر مەن تۇلعالار قاتىستىرىلا ما ەكەن؟

سول جاعى وتە-موتە قىزىق بولىپ تۇر!

ءامىرجان قوسان

Abai.kz