وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى ۇلى اشارشىلىق جايلى كوبىرەك ايتىپ، جازىپ كەلە جاتساق تا، 1918-1920 جىلداردا باستالعان  كىشى اشارشىلىق جايلى جازىلعان ەڭبەكتەر كوپ ەمەس. مۇراعات دەرەكتەرىندە كىشى اشارشىلىق 1921 جىلدارى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسى مەن ءبىر ۋەزىندە، اتاپ ايتقاندا 2,5 ميلليون حالىق تۇراتىن ورىنبور، اقتوبە، ورال، بوكەي، قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزىندە بولعانىن ايتادى.

   اشارشىلىق جايلى دەرەكتەرگە تەرەڭ ءۇڭىلىپ زەرتتەيتىن بولساق، قازاقتىڭ ازاپتى تاريحىنىڭ قيىن كەزدەرى 1918 جىلدان ياعني كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلا باستاعاننان باستاۋ الادى. ناقتىلاپ ايتار بولساق، سىر بويىنداعى اشارشىلىق 1917 جىلدىڭ اياعىندا پەروۆسكىدەگى  سوۆدەپ باسىنا اتىشۋلى قانىشەر يوسيف گەرجود كەلگەن كەزدەن ورىن العان. اشارشىلىقتىڭ ءتۇپ توركىنى سونىمەن بىرگە، ازامات  سوعىسى، قالىپتاسقان شارۋاشىلىق پەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ توقىراۋى، بولشەۆيكتەردىڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي ماسەلەلەرىن شەشە الماعاندىعىنان بولعاندىعى بەلگىلى .

   وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى ۇلى اشارشىلىق جايلى كوبىرەك ايتىپ، جازىپ كەلە جاتساق تا، 1918-1920 جىلداردا باستالعان  كىشى اشارشىلىق جايلى جازىلعان ەڭبەكتەر كوپ ەمەس. مۇراعات دەرەكتەرىندە كىشى اشارشىلىق 1921 جىلدارى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسى مەن ءبىر ۋەزىندە، اتاپ ايتقاندا 2,5 ميلليون حالىق تۇراتىن ورىنبور، اقتوبە، ورال، بوكەي، قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزىندە بولعانىن ايتادى.

   اشارشىلىق جايلى دەرەكتەرگە تەرەڭ ءۇڭىلىپ زەرتتەيتىن بولساق، قازاقتىڭ ازاپتى تاريحىنىڭ قيىن كەزدەرى 1918 جىلدان ياعني كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلا باستاعاننان باستاۋ الادى. ناقتىلاپ ايتار بولساق، سىر بويىنداعى اشارشىلىق 1917 جىلدىڭ اياعىندا پەروۆسكىدەگى  سوۆدەپ باسىنا اتىشۋلى قانىشەر يوسيف گەرجود كەلگەن كەزدەن ورىن العان. اشارشىلىقتىڭ ءتۇپ توركىنى سونىمەن بىرگە، ازامات  سوعىسى، قالىپتاسقان شارۋاشىلىق پەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ توقىراۋى، بولشەۆيكتەردىڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي ماسەلەلەرىن شەشە الماعاندىعىنان بولعاندىعى بەلگىلى .

   سول كەزدەگى 300 مىڭ حالقى بار پەروۆسك ۋەزىندە ونىڭ بەس پايىزىن عانا قۇرايتىن ي.گەرجود باستاعان سلاۆيان وكىلدەرى  جەرگىلىكتى حالىقتى ادام قاتارىنا قوسپاي قايتسەك بيلىكتى ءوز قولىمىزعا مىقتى ۇستايمىز دەگەن ويدا عانا بولدى. گەرجود باستاعان بولشەۆيكتەر ءۇشىن ولاردىڭ ارقا سۇيەگەن كۇشى، ەڭ باستى ءرولدى سول كەزدەگى پەروۆسكىگە ۋاقىتشا قالدىرىلعان 3-ءى جانە 4-ءى ءسىبىر پولكتەرى  (4- پولك قازالى ستانساسىندا تۇرعان) اتقاردى. سولداتتار ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سوعىستى ونان ءارى جالعاستىرامىز دەگەنىنە قارسى بولىپ بولشەۆيكتەردى قولداعان. سونىمەن بىرگە پەروۆسكىدە اۆستريالىق تۇتقىندار دا ورنالاسقان بولاتىن. ولار ەمىن-ەركىن بوس جۇرەتىن جاعدايدا ءومىر سۇرگەن، گەرجودتى قولداعان. گەرجود ءوزىن قولدايتىن 3-ءى پولك (3 مىڭ سولدات) پەن ون بەس مىڭ سلاۆياندىقتارعا، ميليتسياسىنا ارقا سۇيەپ تەك سولاردىڭ عانا ىشەر تاماعى، كيەر كيىمى، قارۋ-جاراعىمەن قامتاماسىز ەتۋ جاعىن عانا ويلاعان. بيلىك قولىنا وپ-وڭاي تۇسكەن، ساقاداي ساي قارۋ-جاراعى بار، ءبىر پولك اسكەرى بار گەرجود ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن. 15 مىڭ سلاۆياندىقتار مەن ءبىر پولك اسكەرىنە تاماق تابۋ ماقساتىندا باي سانالاتىن قازاقتارعا 3-5 مىڭ سومنان سالىق سالعان، مالىن تاركىلەگەن، حالىقتى ۇلكەن كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىعىنا دا باعىنباعان. ءسىبىر پولكىن تارات، اۆستريالىق تۇتقىنداردى ەلىنە قايتار دەگەن ورتالىقتىڭ بۇيرىعىن، اقتارعا دەلەگاتسيا جىبەرىپ تۇرىپ قالعان استىق ۆاگوندارىنىڭ ماسەلەسىن بەيبىت شەش دەگەن نۇسقاۋدى دا ورىنداماعان. تاشكەنتكە ءوتىپ بارا جاتقان استىق ۆاگوندارىن توقتاتىپ اعىتىپ الاتىن بولعان. 1918 جىلدىڭ  ماۋسىم ايىندا 12 استىق ۆاگونىن توقتاتىپ تاركىلەگەن. بىراق، ءبارىبىر بۇل شارالار كومەك بەرمەي سىر ەلىندە اشتىق باستالعان.

   1918-1919 جىلدىڭ قىسىندا بولعان اشتىقتىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ «25-ن 50 پايىزىنا دەيىنى اشتىقتان، سۋىقتان ولگەن» («يزۆەستيا تسيك تۋركرەسپۋبليكي»، 23 ح1 1918 ج). سول ۋاقىتتا شىعىپ تۇرعان «نوۆىي تۋركەستان» گازەتىندەگى (19 02 1918 ج) مىناداي حابارلار سول كەزەڭگە ءتان ەدى:  «يانگيكورگان سەلوسىندا ءبىر اپتانىڭ ىشىندە اشتىقتان 35 ادام ءولدى. بۋدال سەلوسىندا ءبىر اپتادا اشتىقتان 43 ادام ءولدى. باكە سەلوسىندا سول مەرزىمدە اشتىقتان 37 ادام ءولدى».

   سونىمەن بىرگە تاعى ءبىر زۇلمات  -  ۋەز حالقىنا حولەرا مەن سۇزەك ىندەتى ويران سالدى. ۋەزدىك كوميسسار شۋحاردت 1918 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا مىناداي حابار جىبەرگەن: «تارتوعايدا ىندەتتەن قىرىلعانداردىڭ كومىلمەي جاتقاندىعى جايلى حاباردى تەكسەردىم، مۇردەلەر ەكى ساعاتتان ۇزاتىلماي  تەرەڭ شۇڭقىرعا كومىلىپ جاتىر. ءبىر عانا رەت 6 كۇن بويى كومىلمەگەن جاعداي تەكسەرىلدى، كىنالار جازالاندى» دەگەن. مىنە، قازاق ەلىندەگى وسىنداي جاعدايلاردى بىلە وتىرىپ بولشەۆيكتىك بيلىك اشارشىلىققا ۇشىراعان  رەسەي گۋبەرنيالارىنا كومەك بەرۋدى تالاپ ەتتى.  وزدەرى اشتىقتا وتىرعان قازاقتار رەسەيلىكتەرگە اۋزىنان جىرىپ كومەك كورسەتتى. اتاپ ايتار بولساق، اشارشىلىق جايلاعان پوۆولجە حالقىنا 14 ۆاگون بالىق جىبەرگەن ارال بالىقشىلارىنىڭ كومەگى جايلى كەڭەستىك زاماندا تالاي جىر، اڭگىمە، داستاندار ايتىلدى. ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ تا كەلەدى. بىراق سول كومەك رەسەيلىكتەرگە سول كەزدە جەتتى مە ەكەن؟  جەتپەگەن سياقتى.

«...نا فرونتاح پاروۆوزى پوستوياننو ستويالي پود پارامي. پريشلوس ۋپوترەبيت ۆمەستو نەفتي ماسلو (!), كوتوروگو ۆ سۋتكي سجيگالوس دو 6000 پۋدوۆ. نا ەتو وبراتيلي سەرەزنوە ۆنيمانيە، ي نىنە راسحود ۆىراجاەتسيا ۆ 370 پۋداح. نا سەۆەرنوم جەلەزنودوروجنوم ۋچاستكە پريشلو ۋپوترەبليات رىبۋ ۆ كاچەستۆە توپليۆا (!!). ۆ گرومادنوم كوليچەستۆە بىلا زاگوتوۆلەنا رىبا يز ارالسكوگو موريا دليا ۆىۆوزا ۆ روسسيۋ. نو ۆۆيدۋ ورەنبۋرگسكوگو فرونتا ي وتۋتستۆيا ترانسپورتا چاست يسپورچەننوي رىبى پريشلوس سجيگات ۆمەستو توپليۆا» («ناشا گازەتا» 14 مارت 1919 ج). وسىنداي دەرەكتەر تولىپ جاتىر. بۇل دەرەكتەردى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى كازاكوۆ كەڭەستەردىڭ 7 سەزىندە وقىپ بەردى. (گ.سافاروۆ، «كولونيالنايا رەۆوليۋتسيا»،(وپىت تۋركەستانا), 1921 جىلى گوسيزداتتا باسىلعان).

 تالاي ادامدى اشتىقتان امان الىپ قالاتىن ماي مەن بالىق پاروۆوزدىڭ وتتىعىنا جاعىلعان!  نە دەگەن سۇمدىق!

   ۇلى اشارشىلىق وسىلاي باستالعان ەدى. مۇنىڭ ءبارىن كەڭەستىك يدەولوگيا سول زاماندا جاسىرىپ ايتپادى. وسى كەزدەردەن باستاپ قازاق ەلىندە اشتىق، بوسقىنشىلىق، ىندەت جايلاي باستادى. جاعدايى تاۋىرلەۋ سانالاتىن تۇركىستان گۋبەرنياسىنا قاراي ادامدار اعىلا باستادى. كوپ ۇزاماي زورلاپ وتىرىقشىلداندىرۋ، ودان كەيىن بايلاردىڭ مالىن كامپەسكەلەۋ، ودان كەيىن گولوششەكيننىڭ «كىشى قازان» توڭكەرىسى ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ اياعى  ۇلى اشارشىلىققا، ودان كەيىن جاپپاي اسۋ مەن اتۋ ت.س.س. بولىپ جالعاسا بەردى.

Abai.kz