تازابەك باتىر جانە ىلە وقيعاسى

تازابەك پۇسىرمانۇلى 1800 (1805 ج...؟) جىلى الماتى وبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا ومىرگە كەلگەن. 1872 جىلى ۆەرنىي (الماتى) تۇرمەسىندە قايتىس بولعان. سۇيەگى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ قورام اۋىلىنا جەرلەنگەن. تازابەك پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ەزگىسىنە قارسى كۇرەسكەن باتىر، ەل باسقارعان بي. شوقان ءۋاليحانوۆ XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا البان تايپاسىنىڭ 24 ءبيى، 2 سۇلتانى بار ەكەنىن (نەمەسە بولعانىن) ايتا كەلىپ، بيلەردىڭ ىشىندە تازابەك پۇسىرمانوۆ، دەپ اتىن اتايدى.

XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جەتىسۋدىڭ ساياسي جاعدايى اسا كۇردەلى كەزەڭدە بولدى. بۇل ولكەنىڭ باسىم بولىگى ەشكىمگە تىكەلەي باعىنباعان بەيتاراپ ايماق بولعاندىقتان، رەسەي، قوقان، قىتاي قاتارلى ءۇش ۇلكەن يمپەريانىڭ تالاسىنا ءتۇستى. 1842 جىلدان باستاپ ورمان حان باستاعان قىرعىزدار دا جەتىسۋعا كوز الارتتى. قاراپايىم حالىق قىسپاقتا قالدى. قوقاندىقتار ۇزىناعاشقا دەيىن جەتىپ، قاسكەلەڭ وزەنىنىڭ جاعاسىنا تاۋشۇبەك بەكىنىسىن سالدى. رەسەي كۇشتەرى سەمەيدەن قاپالعا دەيىن بەكىنىس سالىپ، تۇتاس جەتىسۋدى وزىنە قاراتۋعا ۇمتىلدى. ال، شىعىستان قىتايلاردا قازاقتىڭ تورە-سۇلتان، بيلەرىنە شەكپەن جاۋىپ، شەن بەرىپ، وزىنە باعىندىرۋعا جانتالاستى. قىتاي شەكاراسىن كۇزەتەتىن قاراۋىل قالماقتار ارا-تۇرا قازاق اۋىلدارىن شاۋىپ، ەلدى تونادى. ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى شەشىلگەلى تۇرعان قيىن ساتتە، بيلەردىڭ بيلىك ايتاتىن شەشۋشى كەزەڭى تۋدى. وسى تۇستا قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ەڭ ماڭىزدى ءىس بولدى. وتارلاۋشى ءۇش ەلمەن بىردەي ءتىل تابىسىپ كەلىسىمگە كەلۋ دە، سوعىسۋ دا مۇمكىن ەمەس ەدى. وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي، ايۋدى الداپ، ايداھاردى ارباپ، قوقانعا وزگەنىڭ قولىمەن قول جۇمساپ، ءبىر وقپەن ەكى قويان اتاتىن ايلا كەرەك بولدى. تازابەك باتىر جانە وزگە دە بي-سۇلتاندار حالىق ءۇشىن باسقا شىعار جول تاپپاعاندىقتان ەكى جاقتى كەلىسىم ارقىلى پاتشالىق رەسەيدىڭ بيلىگىن مويىنداپ، قىتاي مەن قوقانعا قارسى رەسەيدىڭ كۇشىن پايدالانۋدى كوزدەيدى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قازاقتىڭ بي-سۇلتاندارى اقىلداسىپ، 1846 جىلى لەپسىدە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا ماڭىزدى شەشىمدەر جاسايدى. تازابەك باتىر دا وسى جولعى قۇرىلتايعا قاتىسىپ، پاتشالىق رەسەيمەن بولعان اراداعى ساياسي قارىم-قاتىناستار تۋرالى قۇجاتقا ءمور باسادى. ال، جەتىسۋعا اياعى جەتكەن رەسەي كۇشتەرى وزىنە قاراعان ەلدىڭ باسشىلارىنا شەن بەرىپ، قىزمەت ۇسىنادى. ولار تازابەك باتىردى باتىس ءسىبىر اسكەري كورپۋسىنىڭ جەتىسۋ بولىمشەسىنە قىزمەتكە ورنالاستىرىپ، 1859 جىلى 19 قىركۇيەكتە پراپورششيك شەنىن ۇسىنىپ، پودپورۋچيك شەنىن بەرەدى. تەزەك تورەگە كاپيتان شەنىن بەرىپ، شەكپەن جاۋىپ، باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ۇيعارىمىمەن البانداردىڭ اعا سۇلتانى ەتىپ تاعايىندايدى.

رەسەي 1851 جىلى 25 شىلدەدە قىتايمەن قۇلجا ساۋدا كەلىسىمىن جاسايدى. قازاقتاردان قولداۋ تاپقان پاتشالىق رەسەي 1851 جىلى مامىردىڭ ورتاسىندا قوقانعا قاراستى تاۋشۇبەك (الماتىنىڭ باتىس جاعىندا) بەكىنىسىن الۋ تاپسىرماسىن قاپالدان اتتانعان پودپولكوۆنيك كاربىشەۆ توبىنا جۇكتەيدى. 26 مامىردا قاپالدان اتتانعان پودپولكوۆنيك كاربىشەۆ توبىنا جولدان جالايىر تورەسى سوكتىڭ بالالارى ءوز قوسىنىمەن ىلەسەدى. وترياد تالعار وزەنىنىڭ ىلەگە قۇيعان جەرىنە كەلگەندە، البان تورەسى حاكىمبەكتىڭ بالاسى ءنۇرالى مەن سۋاننان يباق بالاسى ادامسارت قالىڭ قولىمەن قوسىلدى. 1851 جىلى شىلدەنىڭ 7 كۇنى تاۋشۇبەك بەكىنىسى سوعىسسىز بەرىلدى.

رەسەي قىتايمەن بولعان ساۋدا جولدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋدى سىلتاۋراتىپ، وزدەرى تاعايىنداعان ۇلى ءجۇز پريستاۆى مايور م.د پەرەمىشەلسكيدىڭ وتريادى 1853 جىلى تالعار وزەنىنىڭ ىلەگە قۇيار جەرىنە «ىلە بەكەتىن» سالدى. 1854 جىلى كوكتەمدە سول وترياد ۆەرنىي دەپ اتالعان بەكىنىستىڭ ىرگەتاسىن كوتەردى. جەتىسۋدا تۇيىلىسكەن رەسەي مەن قىتاي جاڭا شەگارا ايىرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، بىرنەشە كەلىسىمدەر جاسادى.

1855 جىلى ۇلى ءجۇز پريستاۆىنىڭ رەزيدەنتسياسى قاپالدان ۆەرنىيعا اۋىستىرىلدى. قازاق بيلەرى رەسەي كۇشىن قىتاي مەن قوقانعا قارسى ۇتىمدى پايدالانا الدى. 1860 جىلى كۇزدە پاتشالىق رەسەيدىڭ قارۋلى جاساعى ۇزىناعاشتا قوقان حاندىعىنىڭ 10 مىڭ ساربازىن ويسىراتا جەڭەدى. الايدا، پاتشالىق رەسەي بيلىگى باستاپقى كەلىسىمدى بۇزىپ، وزىنە قاراعان حالىقتى سۇلىكتەي سورىپ، زورلىقتى كۇش قولداندى. ولاردىڭ وزبىرلىعىنا شىداماعان قازاقتار قاپال ۋەزدىك باستىعىنىڭ اعا كومەكشىسى زدورەنكوعا شابۋىل جاساپ، 18 جەرىن جاراقاتتاپ، 15 جىلقىسى مەن قوماقتى اقشاسىن تارتىپ الادى. جەتىسۋدىڭ ءار جەرىندە وتارلىق ەزگىگە قارسى باس كوتەرۋلەر باستالادى. حالقىنىڭ اۋىر جاعدايىن كوزىمەن كورىپ، ودان ارى توزبەگەن تازابەك باتىر رەسەيدىڭ شەنىنەن باس تارتىپ، ولارعا باعىنباي، قاراسىلىق كورسەتەدى. ول بۇرىننان ساۋىرىق باتىردى استىرتىن قولداپ، بىرنەشە رەت ىلەگە وتكەن. ال، ساۋرىق، جەتەن، ەسپەر، قاسابولات، ءدۇرالى باستاعان باتىرلار 1864-1865 جىلدارى قالىڭ جاساقپەن قىتايعا قاراستى ىلەدەگى شەكارانى قورعاپ تۇرعان ازۋلى ءوولد، شاحار، تورعاۋىت قالماقتارىنا شابۋىل جاساپ، تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى دە، تارانشى، دۇڭگەندەردىڭ باس كوتەرۋىنە جول اشادى. ىلەدەگى تارانشى، دۇڭگەندەر 1864-1866 جىلدارى چيڭ بيلىگىنە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، 1866 جىلى ىلە گەنەرال مەكەمەسىن اۋدارىپ، ىلە سۇلتاندىعىن قۇرادى.

ىلەدەگى قالماقتار دەگەنىمىز: 1771 جىلى ەدىل بويىنان اۋىپ كەلگەن 15 مىڭ ءتۇتىن تورعاۋىت قالماقتارىمەن 1760-1766 جىلدارى چيڭحاي، ىشكى موڭعولدان اكەلىنگەن شاحار قالماقتارى ەدى. سونىمەن بىرگە ءوولد قالماقتارى جوڭعار حاندىعىنان قالعان جۇرت بولاتىن. بۇلار كەيىن چيڭ پاتشالىعىنا شەكارا كۇزەتەتىن ارانايى كۇش رەتىندە قىزمەت اتقارعان.

ش. ءۋاليحانوۆ قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ دۇڭگەندەرگە ات جانە جىگىت بەرىپ كومەكتەسىپ جاتقانىن ايتا كەلىپ، جەتەن باتىر، ءدۇرالى سۇلتان، كەزەڭقارا جانە قىرعىزداردىڭ بۇعىلارى كوتەرىلىسشىلەردى قولداپ جاتقانىن كورسەتكەن بولاتىن (كولپاكوۆسكي گ. ا. ۆوسپومينانيا ۆاليحانوۆا چ.چ. // سوبر. سوچ.: ت. 5. الما-اتا، 1985, سس.172) – دەسە، تاعى ءبىر دەرەكتە ساۋرىق باتىر مەن بالباي باتىر ىلەدەگى قىتايلىق چيڭ بيلىگىنە قارسى ۇيعىر-دۇڭگەن كوتەرىلىسىنە قاتىسۋىن جالعاستىرىپ جاتقانى ايتىلادى.

1864 جىلى 6 ماۋسىمدا ىلەدەگى ۇيعىر، قازاق، دۇڭگەن قاتارلى ۇلتتار چيڭ يمپەرياسىنىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، قۇلجا قالاسىن باسىپ الادى. كوتەرىلىس 1864-1866 جىلدار ارالىعىندا بولدى. ۇيعىر جاساعىن ىلەنىڭ العاشقى سۇلتانى ابدۋراسۋل-بەك، سادىر پالۋان جانە ءالاحان باسقاردى. قازاق جاساعىن ساۋرىق، جەتەن، كەزەڭقارا جانە ءدۇرالى سۇلتان باسقارادى. قازاق جاساعى چيڭ (تسين) يمپەرياسىنا جاقتاسقان قالماقتارعا سوققى جاساپ، تارانشى مەن دۇڭگەندەرگە اتتى جاساقپەن كومەك بەردى جانە ات-كولىكپەن قامدادى. ال، دۇڭگەن جاساعىن اچجى احۋن ۇيىمداستىرادى. ىلە سۇلتاندىعىن 1864-1865 جىلدارى مازامزات، 1865 جىلى مۇحامبەت پوشي قوجا، 1865-1867 جىلدارى شاۋكات احۋن، 1867-1871 جىلدارى ءالاحان ءابىلۇلى بيلەيدى. 1867 جىلى قۇلجا ماڭىندا جەتەن باتىر باستاعان قازاقتار جانە ءالاحان باستاعان تارانشى-ۇيعىرلار كۇش بىرىكتىرىپ، ءاجى-احۋن باستاعان دۇڭگەندەرمەن سوعىسادى، ءاجى-احۋن مەرت بولادى، جاساعىنىڭ توز-توزى شىعادى. قايتادان سايلانعان دۇڭگەن قولباسشىسى حيۋاسا ۇرىمجىدەن تاعى دا قارۋلى كۇشتەرىن اكەلگەنىمەن، بايانداي ماڭىندا جەتەن باتىر باستاعان قازاق جاساعى جانە ءالاحان مەن سادىر پالۋاننىڭ جاساعىنان ويسىراي جەڭىلەدى.

ىلە سۇلتاندىعىنىڭ جەر كولەمى (بۇراتالانى قوسا ەسەپتەگەندە) 85 مىڭ شارشى شاقىرىم، جان سانى 130 مىڭنان استام. 1876 جىلعى ستاتيستيكاعا سۇيەنە وتىرىپ، ىلەدە تارانشىلار (ۇيعىر) 51 819 ادام، قازاقتار 33 828 ادام، سىبەلەر 18 318 ادام، دۇڭگەندەر 4031 ادام، قىتايلار (حانزۋ) 2847 ادام، تورعاۋىت-ويرات قالماقتارى 15 940 ادام، سولوندار 767 ادام بولىپ، جالپى حالىق سانى 82 142 ادام وتىرىقشى حالىق رەتىندە تىركەلسە، 49 786 ادام كوشپەلى رەتىندە تىركەلگەن (سۆەدەنيا و كۋلدجينسكوم رايونە زا 1871-1877 گودى، سوبراننىە ن. ن. پانتۋسوۆىم، كازان: ۆ ۋنيۆەرسيتەتسكوي تيپوگرافي).

مۇنداعى كوشپەلى حالىق رەتىندە تىركەلگەن 49 مىڭ 786 ادام قازاق، قالماق جانە قىرعىزداردان قۇرام تاپقان. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە جازباشا دەرەككە قارايىق: 1865–1866 جىلدارى، ورىس اكىمشىگىنىڭ 1866 جىلعى رەسمي مالىمەتىنە قاراعاندا، الاتاۋ وكرۋگىنان 841 ءتۇتىن قىتايعا وتكەن. ولاردىڭ اراسىندا الباننىڭ ساۋرىق، مالاباي، جەتەن (500 تۇتىنمەن وتكەن) سياقتى باتىرلارى، ەسبەر (يسپير), قاسابولات، الىكە ءبيى، سۋاننىڭ وستەمىر ءبيى، تەزەك تورەنىڭ باۋىرى ءدۇرالى سۇلتان، قىرعىزدىڭ بۇعى رۋىنىڭ ساباتار مولداسى بولعان. قۇلجاعا قاراي وتكەندەردىڭ جالپى سانى 5500-دەي ءتۇتىندى، 22 340 ادامدى قۇراعان  (اريستوۆ ن. و كۋلدجە // تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي. 15 مايا 1871 گ. 208 س.). قالعانىن ىلەنىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋلى ولكە مەن بۇراتالا (ول كەزدە بۇراتالا ىلەگە قاراستى بولعان) بەتىندە كوشىپ-كونىپ جۇرگەن نايماننىڭ قىزاي رۋى مەن بايجىگىت رۋىنىڭ ادامدارى تولىقتىرعان.  قازاقتار ىلەنىڭ دالالى ولكەسىن ەمىن-ەركىن بيلەگەن.

چيڭ پاتشالىعى چيانلۇڭنىڭ 33 جىلى (1768 جىل) وڭتۇستىك شىڭجاڭنان ەگىن ەگەتىن 6 مىڭ 383 ءتۇتىن ۇيعىردى ىلەگە كۇشپەن الىپ كەلىپ، جامانتى، قاراۇستەڭ، قوناقاي، قورعاس، چۇلۇقاي، قاس، ءسۇپتاي، ۇلانتاي قاتارلى جەرلەرگە ورنالاستىرىپ، ەگىن ەكتىرەدى. ءار تۇتىنگە جىلىنا 148 پۇت بيداي، ءبىر قوي سالىعىن جۇرگىزەدى. ونىڭ سىرتىندا قىتاي اسكەرلەرىن وتىنمەن جانە كورپە، كيىم-كەشەكپەن قامداۋ مىندەتتەلەدى. قاشقاندارىنا ءولىم جازاسىن كەسەدى. ىلەدەگى جەرلىك قالماقتار ولاردى تارانشى (ەگىنشى) دەپ اتاسا، قىتايلار چانتۋ (ورالعان باس) دەپ اتادى. وسىلايشا ىلەدە تارانشى قاۋىمى قالىپتاستى.

تازابەك باتىر 1870-1871 جىلدار ارالىعىندا بولىستىق سايلاۋعا تۇسەدى. بىراق، رەسەي بيلىگى تازابەكتى ساۋرىق، جەتەن باتىرلارمەن بىرگە رەسەي جاساقتارىنا قارسىلىق كورسەتكەنى، ىلەگە بارىپ، قالماقتارمەن سوعىسقانى جانە قالماقتاردى قىرعان قىلمىسكەرلەردى ۇستاپ بەرمەگەنىن ايىپتاپ، ونىڭ كانديداتۋراسىن وتكىزبەي تاستايدى. بىراق، ءدال وسى تۇسقا دەيىن دە تازابەك باتىر مەن پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتىنىڭ اراسى ۋشىعىپ تۇرعان ەدى. ولار تازابەكتى انگليانىڭ قولداۋىنداعى جەتىشار مەملەكەتىنىڭ باسشىسى جاقىپبەكپەن بىرىگۋىنەن قاتتى قاۋىپتەنىپ، ءار باسقان قادامىن اڭديدى.

الدا-جالدا تازابەك باتىر ىلەگە وتسە، ونداعى ساۋرىق باتىر، جەتەن باتىر باستاعان قالىڭ قازاعىن باستاپ، تارانشى جانە وڭتۇستىكتەگى جاقىپبەكتەرمەن كۇش بىرىكتىرىپ قايتا تاپ بەرۋى مۇمكىن ەكەنىن پاتشالىق رەسەي ەرتە باستان سەزىپ، 1868 جىلى-اق شەكارالاس وڭىرلەرگە، بوروحۋدزيرا (بۋراقوجىر) وزەنىنە جانە مۇزارت اسۋىنىڭ سولتۇستىگىنە 1 جاياۋ اسكەر، 1 كازاك جۇزدىك جانە 1 ارتيللەريالىق ۆزۆودتان تۇراتىن ءۇش تۇراقتى وتريادتى ورنالاستىرعان. سونىمەن بىرگە شونجى مەن قاپتاناي وڭىرىنە 100 كازاكتان تۇراتىن ۋاقىتشا بەكەت قويادى.

تازابەك باتىرمەن پاتشالىق رەسەي جاساعى بەتپە-بەت تالاي مارتە سوعىسقان. حاتقا تۇسكەن دەرەكتە بىلاي ايتىلادى: 1871 جىلى 18 ساۋىردە ەساۋل گەراسيموۆ 32 كازاك جانە 1 ۋريادنيكتەن، 100 كازاكتان تۇراتىن وتريادتى باستاپ، اقتوعاي وزەنى ماڭىندا، قۇلىقتاۋدىڭ (كۋلۋكتاۋ، كەگەن اۋدانى. - اۆتور) ەتەگىندەگى مويناق دەگەن جەردە ورنالاسقان تازابەك اۋىلىنا جاقىنداپ كەلىپ، تازابەكتىڭ وتريادقا وز ەركىمەن كەلۋىن تالاپ ەتەدى. تازابەك باتىر جىگىتتەرىمەن اتقا قونىپ، ورىس وتريادىنا قارسى شابۋىلعا شىعادى. العاشقى كەزدەسۋدە تازابەك باتىردىڭ جىگىتتەرى باسىم تۇسەدى. تازابەك باتىردىڭ جاساعى كورىنە سالا وترياد قۇرامىنداعى ار بولىستان جينالعان 300 البان جىگىتى اتتارىنا مىنە سالا ءار جاققا بىتىراي قاشىپ كەتتى. اۋىلىناي جاقىپتى قۋىپ جەتكەندەر وعان قىلىشپەن جانە نايزامەن 13 جەردەن جاراقات سالدى… تازابەكتىڭ جاياۋلى-اتتى 140 جىگىتى تاڭعا دەيىن جاساعان 3 شابۋىلىنا تويتارىس بەرىلدى (پەرەچەن سوبىتي نا سىر-دارينسكوي ليني، سو ۆرەمەني ەيا ۋچرەجدەنيا پو 1860 گ. // رۋسسكي تۋركەستان / پود رەد. ۆ. ن. تروتسكوگو. سانكت-پەتەربۋرگ، 1877, ۆىپ.3. 219 س.).

تاڭ اتقاننان كەيىن تازابەك اۋىلى تەڭدەرى مەن مالدارىن تاستاپ، قۇلجاعا قاراي قاشادى. ورىس اسكەرلەرى قولىنا تازابەك باتىردىڭ 1 تۋىسى جانە اۋىلداسى تۇتقىنعا تۇسىپ قالادى. تازابەكپەن بىرگە شونجا (سەگىزسارى - اۆتور) جانە تەمىر-قۇتىلىق (ايت-بوزىم - اۆتور) بولىستارىنىڭ 1000-نان اسا ءتۇتىنى كەتەدى. تازابەك باستاعان قازاقتاردىڭ جولىن توسىپ، جىبەرمەۋ ءۇشىن سولتۇستىك جاقتان حورۋنجي كوپتسوۆ وتريادى جىبەرىلەدى. تازابەككە قۇلجا سۇلتانىنىڭ 200 ادامدىق قولى كومەككە كەلەدى. قۇلجا سۇلتانى ءاليحان تازابەكتى توعىزتوراۋعا، قىرعىزدار اراسىنا ورنالاستىرعان بولاتىن. تازابەكتىڭ 1000 تۇتىنمەن قۇلجاعا وتۋى كولپاكوۆسكيدىڭ جورىققا شىعۋىنا سەبەپ بولدى (ا. ي. ماكشەەەۆ. ماكشەەۆ ا. ي. يستوريچەسكي وبزور تۋركەستانا ي ناستۋپاتەلنوگو دۆيجەنيا ۆ نەگو رۋسسكيح. سانكت-پەتەربۋرگ، 1890, 286 س.).

ءىلياس جانسۇگىروۆ بىلاي دەيدى: «قىتايعا شەكتەس ەلدەگى بۇعى قىرعىزدارى، قازاقتىڭ البان رۋى ورىسقا كوپكە شەيىن ورنىقپاي، كەرقايزاڭدىق قىلدى. مۇنىڭ ءبىرى – البان تازابەك. تازاباەك تارانشى حانىمەن سوزدەس بولىپ، ورىسقا باعىنعىسى كەلمەيدى... ء(ىلياس جانسۇگىروۆ. الماتى: 2001. 50-بەت).

پاتشالىق رەسەيمەن سوعىسىپ ىلەگە وتكەن تازابەككە 200 اداممەن ءالاحاننىڭ كومەككە كەلۋى تەگىن بولماعان. سەبەبى، ءالاحاننىڭ جاياۋ اسكەرى كوپ بولعانىمەن، اتتى اسكەرى تىم از ەدى. ونىڭ ۇستىنە چيڭ يمپەرياسى قارىمتا شابۋىل جاساسا، تازابەك باسقارعان قازاق جاساقتارىمەن بىرىگىپ قارسى تۇرۋدى كوزدەدى.

1871 جىلى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى كولپاكوۆسكي تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كاۋفماننان تازابەكتى جازالاۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراپ، اسكەري كۇش بەرۋىن وتىنەدى. كاۋفمان پەتەربۋرگكە ەسەپ بەرىپ، تازابەكتى جازالاۋ ءىسىن كۇزگە قالدىرادى. الايدا تازابەك پەن ءالاحاننىڭ بىرىككەن جاساقتارى رەسەي باقىلاۋىنداعى بەكىنىستەرگە شابۋىل جاساپ، قيراتادى. جەتىسۋداعى ورىس بەكىنىستەرىنە قاتەر توندىرگەنى تۋرالى حاباردى ەستىگەن كاۋفمان پەتەربۋرگتەن نۇسقاۋلىق الىپ، جەدەل بۇيرىق شىعارىپ، كولپاكوۆسكيگە ىرىكتەلگەن ارنايى جاساق بەرەدى.

جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال-لەيتەنانت كولپاكوۆسكي ىلە سۇلتانى الاحانعا 7 كۇن ىشىندە ياعني 1871 جىلدىڭ 3 مامىرىنا دەيىن تازابەكتى ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، حات جازادى. ىلەگە بىرنەشە مىڭ تۇتىنمەن وتكەن تازابەك باتىر قاراپايىم حالىقتى توعىزتاراۋ مەن كۇنەسكە ورنالاستىرىپ، ءوزى وعىسقا جارامدى جىگىتتەردى ىرىكتەپ، 500 اتتى جاساقپەن ءالاحان باستاعان تارانشى جاساعىمەن بىرگە كولپاكوۆسكيگە قارسى كۇرەسكە دايىندالادى.

كولپاكوۆسكي 3 مامىردا ءالاحاننان جاۋاپ بولماعان سوڭ پودپولكوۆنيك ەلينسكي مەن جدان-پۋشكيننىڭ جاساقتارىن جابدىقتاپ، سوعىسقا دايىندايدى. ال، 6 مامىردا جدان-پۋشكين 140 كازاك جاساعىمەن كەتپەن اسۋىن بارلاپ، ونىڭ ەرتەسى كۇنى تازابەكتى ارتىنان قۋعان پودپولكوۆنيك ەلينسكي باسقارعان ءبىر روتا جاياۋ اسكەر جانە ەكى زەڭبىرەكپەن 270 كازاك جاساعى كەتپەن اسۋىنىڭ تار شاتقالىندا قازاق-تارانشى (2,5 مىڭ ادام) بىرىككەن جاساعىمەن بەتپە-بەت كەزىگەدى. قازاق-تارانشى جاساعى ولاردى قورشاۋعا الىپ سوققى بەرىپ، كەرى شەگىندىرەدى. بۇل جولعى سوعىستا رەسەي اسكەرىنەن 3 ادام قازا تاۋىپ، 8 ادام جارالانعان.

ەلينسكي مەن جدان-پۋشكين تازابەك جاساعىن قۋدى توقتاتىپ، 10 مامىردا وتريادتى شالقانسۋ (چالقاندىسۋ) اڭعارىنا شىعارۋعا ءماجبۇر بولادى.

كولپاكوۆسكي تازابەكتىڭ ارتىنان پودپولكوۆنيك جدان-پۋشكين باستاعان 40 كازاكتان تۇراتىن مۇزداي قارۋلانعان وتريادىن ىلەگە جىبەرگەنىمەن، ونىسىنان تۇك شىقپادى. ىزاعا بۋلىققان كولپاكوۆسكي زەڭبىرەكتەرىمەن 3 وتريادتى الىپ، ءوزى اتتانادى. باليتسكي باسقارعان وترياد ىلە سۇلتاندىعىنا قاراستى مازار بەكىنىسىنە شابۋىل جاساپ، قيراتادى. الايدا، قازاق-تارانشى جاساقتارى مازارعا باراتىن اعىن سۋلاردى باسقا جاققا بۇرىپ، ولاردى سۋسىز قالدىرادى. ابدەن دىڭكەسى قۇرىعان ورىس اسكەرلەرىن قازاق-تارانشى جاساقتارى تاعى دا قورشاۋعا الىپ، سوققى بەرىپ، ارتقا شەگىنەر جولدارىن جاۋىپ تاستايدى. باليتسكي وتريادتى الدىعا قاراي 12 شاقىرىم جىلجىپ، قاراڭعى تۇسكەندە قورعاس اۋىلىنا جەتەدى. بىراق ول ارادان تاعى دا قازاق-تارانشىنىڭ بىرىككەن ءۇش مىڭ قارۋلى جاساعى شابۋل جاسايدى. باليتسكي وتريادتىن قورعاستان اقكەنتكە قاراي ويىسالى. بۇل رەتكى شابۋىلدا رەسەي اسكەرلەرىنەن 3 ادام جارالانىپ، 1 كازاك تۇتقىنعا الىنىپ، 2 كازاك حابارسىز كەتەدى.

1871 جىلى 14 مامىردا تازابەك باتىر باستاعان قازاق-تارانشى جاساعى كولپاكوۆسكي جاساعىن تاعى دا قورشاۋعا الادى. كولپاكوۆسكي جاساعى ارتيللەريالىق قارۋلارمەن تويتارىس بەرىپ، ءبىراز شىعىنعا ۇشىراتادى. 1871 جىلى 16 مامىردا قازاق-تارانشى جاساعى كەتپەن اسۋىنان شەگىنەدى. كولپاكوۆسكي جەدەل تۇردە بوروحۋدزيردە (بۋراقوجىر) نەگىزگى وتريادتى، ال كەتپەن اسۋىندا كومەكشى جاساقتاردى ورنالاستىرادى. پودپولكوۆنيك جدان-پۋشكين مەن پودپولكوۆنيك ەلينسكيدىڭ وتريادىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن شونجىدان قوسىمشا كۇشتەر جىبەرىلەدى. ولار: 2 جاياۋ اسكەر روتاسى، 2 ءجۇز كازاك، 4 زەڭبىرەك جانە پولكوۆنيك ميحايلوۆسكي باسقارعان كازاكتاردىڭ وقۋ بريگاداسى. سونىڭ ىشىندە ەكى جاساق (650 ادام) بىرىگىپ، 1871 جىلى 28 مامىردا كەتپەن اسۋىنان ءتۇسىپ، ونى قورعاعان تارانشى-قازاق قولىنا شابۋىل جاسايدى. بۇل شايقاستا كەتپەندى كولپاكوۆسكي جاساعى باسىپ الادى دا، قازاق-تارانشى جاساعى ارتقا شەگىنىپ، 31 مامىر كۇنى تاڭەرتەڭ 4 مىڭ اداممەن كەلىپ شابۋىل جاسايدى. بۇل جولعى شابۋىلعا تازابەكپەن بىرگە ءالاحاندا قاتىسادى. بىراق، ورىستىڭ وتتى قارۋىنا نايزا-قىلىشپەن قارسى تۇرۋ مۇمكىن بولمايدى. زەڭبىرەكتىڭ وقتارى بەت قاراتپاي، شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. بۇل رەتكى سوعىستا رەسەي جاساعىنان 35 ادام اجال قۇشقان.

كولپاكوۆسكي تازابەك پەن ءالاحاننىڭ وڭتۇستىكتەگى جەتىشار مەملەكەتىن بيلەپ وتىرعان جاقىپبەك كۇشىمەن بايلانىس جاسايتىنىن الدىن الا سەزىپ، پودپولكوۆنيك ەلينسكيگە ەندى ءور تەكەس وڭىرىندەگى مۇزارت اسۋىن قاتاڭ باقىلاۋدى تاپسىردى.

سوعىس ىلەنىڭ ءار جەرىندە ءجۇرىپ جاتتى. 1871 جىلى 8 ماۋسىمدا اقكەنت ماڭىندا تازابەك باتىر باستاعان قازاق-تارانشى جاساعى ورىس گۆارديالىق بولىمشەلەرىنە شابۋىل جاسايدى.

قورعاس وڭىرىندەگى بوروحۋدزيرگە جينالعان رەسەي كۇشتەرىنىڭ  بارلىعى دەرلىك: 6,5 روتا جاياۋ اسكەر، 8 روتادان استام اتتى اسكەر جانە 10 ارتيللەريا بولدى. 1871 جىلى 16 ماۋسىمدا تاڭەرتەڭ ەرتە كولپاكوۆسكي باسقارعان ورىس اسكەرلەرىنىڭ قۇراما وتريادى قورعاس اۋىلى باعىتىنا اتتاندى. قورعاستىڭ ارعى جاعىندا قازاق-تارانشىنىڭ 4 مىڭنان استام جاساعى ولارعا شابۋىل جاسايدى. الايدا، سوڭعى ۇلگىمەن مۇزداي قارۋلانعان كولپاكوۆسكيدىڭ جاساعىنا ولاردىڭ كۇشى جەتپەي، شەگىندى. اقكەنت ماڭىندا قازاق-تارانشى جاساعى اۋىر سوققىنىڭ استىندا قالىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. 1871 جىلى 17 ماۋسىمدا كولپاكوۆسكي جاساعى شينشىحوزى (Qing Shui He) قالاسى باعىتىندا جولعا شىقتى. بىراق قالانىڭ قورعانىسى وتە مىقتى بولىپ، قالا سىرتىن بيىكتىگى 5 مەتر قورعانمەن قورشاعان. قالا ءىشىن قازاق-تارانشى جاساقتارى كۇزەتىپ تۇرعان ەدى. ەكى كۇندىك شايقاستان سوڭ كولپاكوۆسكي جاساعى 18 ماۋسىمدا قالاعا كىردى. بۇل سوعىستىڭ شىعىنى جايلى اقپارات تىم از، بىراق كولپاكوۆسكيدىڭ ءبىر ساربازى قازا تاۋىپ، 12 ساربازى مەن 1 وفيتسەرى جارالانعانى تۋرالى دەرەك بار.

1871 جىلى 19 ماۋسىمدا كولپاكوۆسكي وتريادى ىلە سۇلتاندىعىنا قاراستى ءسۇيدىن قالاسىنا جاقىندايدى. قالانىڭ نەگىزگى حالقى دۇڭگەندەر بولعاندىقتان، ولار ءوز ەركىمەن ەش قارسىلىقسىز بەرىلەدى.

1871 جىلى 21 ماۋسىمدا ءالاحان باياندايدا كولپاكوۆسكيدىڭ الدىنا كەلىپ تىزە بۇگىپ، تازابەكتى ۇستاپ بەرۋگە ۋادە ەتەدى. سونىمەن بىرگە «حالقىنا مەيىرىم سۇراپ، ورىس ۇكىمەتىنىڭ ەركىنە باعىندىم» دەپ حابارلايدى. ارى قاراي ۇرىستى اتتى جاساقپەن تازابەك باتىر جالعاستىرادى. 1871 جىلى 22 ماۋسىمدا كولپاكوۆسكي جاساقتارى قۇلجا قالاسىنا باسىپ كىرەدى. ءالاحان سۇلتان تازابەكتى كولپاكوۆسكيگە ۇستاپ بەرەدى. تازابەك باتىر مەن پاتشالىق رەسەي ارمياسىنىڭ گەنەرالى گ.ا.كولپاكوۆسكي اراسىنداعى سوعىس 1871 جىلدىڭ 18 ساۋىرىنەن، 1871 جىلدىڭ 22 ماۋسىنا دەيىن 66 كۇن بولىپ، تازابەكتىڭ قولعا تۇسۋىمەن سوعىس توقتايدى. ولار تازابەك باتىردى الماتىعا اكەپ تۇرمەگە قامايدى. تازابەكپەن بىرگە ساۋىرىق باتىردىڭ ءىنىسى شالتاي دا قولعا تۇسەدى.

بۇل جولعى سوعىسقا قاتىسقان كولپاكوۆسكيدىڭ جاساعى 1785 ادام، تازابەك پەن ءالاحاننىڭ بىرىككەن جاساعى 4 مىڭنان استام ادام بولعان. ىلەگە شابۋىل جاساعان رەسەيدىڭ اسكەري كۇشتەرى بىلاي ءبولىندى: بوروحۋدزيردە – تۇركىستان لينيالىق باتالونىنىڭ 1 روتاسى. ءسىبىر 1 كازاك جۇزدىگى. جەتىسۋ 3 كازاك جۇزدىگى. تۇركىستان ارتيللەريالىق بريگاداسىنىڭ №3 كازاك جۇزدىگى، جەتىسۋ №6 كازاك جۇزدىگى، 1-ءشى باتارەيانىڭ 4 زەڭبىرەگى جانە 2-ءشى باتارەيانىڭ 4 زەڭبىرەگى. كەتپەندە – تۇركىستان لينيالىق باتالونىنىڭ 2 روتاسى، جەتىسۋ كازاك جۇزدىگى. مۇزارتتا - تۇركىستان لينيالىق باتالونىنىڭ 1 روتاسى، ءسىبىر №1 كازاك جۇزدىگى، تۇركىستان ارتيللەريالىق بريگاداسىنىڭ 1-باتارەياسىنىڭ 2 زەڭبىرەگى. سوعىستا پاتشالىق رەسەي اسكەرلەرىنەن 70 ادام، تازابەك پەن ءالاحاننىڭ جاساعىنان 500 ادام مەرت بولعان.

كولپاكوۆسكي يمپەراتور II الەكساندردىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءالاحان سۇلتاننىڭ جەكە قاۋىپسىزدىگىنە، ونىڭ مەنشىگىنە قول سۇعىلماۋىنا جانە قۇلجا تۇرعىندارىنا «بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە» كەپىلدىك بەردى.

پاتشالىق رەسەي ىلەنى بار كۇشىمەن جاۋلاپ العان سوڭ ونى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قاراستى جەتىسۋ وبلىسىنا قوسادى. ىلەنىڭ سولتۇستىگىنە دەيىن اسىپ كەلىپ، قورعاس تاۋلارىنىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن مەكەن ەتكەن (نەگىزگى بولەگى بۇراتالا وڭىرىندە وتىرعان) قازاقتىڭ قىزاي رۋى بۇراتالاعا قاراي اسىپ، 1871 جىلى 23 ماۋسىمدا گ.ا.كولپاكوۆسكيدەن قاتتى ەسكەرتۋ الىپ، مويىنداپ ورالدى دەگەن دەرەكتەر كەزىگەدى.

ىلە ايماعىنىڭ اۋماعى 4 بولىككە ءبولىنىپ، ونداعى بيلىك كولپاكوۆسكي وتريادىنىڭ ورىس وفيتسەرلەرىنە ءوتتى. كوشپەلى حالىقتاردى جەرگىلىكتى باسقارۋى ولاردىڭ تايپا كوسەمدەرىنە قالدىرىلدى، جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردى سايلاۋ قىتايلار، ۇيعىرلار، دۇنگەندەر اراسىندا وتكىزىلدى. سۇلتان ءابىل-وعلى ء(الاحان) 1871 جىلى 17 شىلدەدە ۆەرنىيعا اۋىستىرىلدى (مويسەەۆ ۆ. ا. ك يستوري زانياتيا كۋلدجينسكوگو كرايا رۋسسكيمي ي ۆوپروس و ەگو ۆوزۆراششەني كيتايۋ ۆ 1870–1871 گگ // ۆوستوكوۆەدنىە يسسلەدوۆانيا نا التاە. ۆىپ. II. — بارناۋل، 2000).

دالا سوتىنا كەسىلگەن تازابەك پۇسىرمانۇلى تۇرمەدە 1872 جىلى ناۋرىزدا تەرگەۋ ءىسى بىتپەي جاتىپ، قازا تابادى (ومم. 825-قور، 1-ءتىز.، 32-ءىس، 11-پ.). ال تازابەك باتىرمەن بىرگە قىتايعا كەتىپ، بىرگە قولعا تۇسكەن شالتاباي الپارۇلى 10 جىلعا سىبىرگە ايدالدى.

1871 جىلى پاتشالىق رەسەي ىلەنى ءوز باقىلاۋىنا العان سوڭ ىلەدەگى بۇرىنعى 5 بولىس البان تايپاسىن قايتادان رەتتەپ، 3 بولىسقا جيناقتادى.

پاتشالىق رەسەي ىلەنى ۇزاق جىل ۇستاپ تۇرا المادى. ىلەنى قىتايعا قايتارىپ بەرۋ ءۇشىن 1879 جىلى 20 قازاندا ليۆاديا كەلىسىمىن جاساپ، ناتيجەسىندە قىتايلار 4 ميلليون رۋبل وتەماقى تولەۋگە كەلىسەدى. كوپ ۇزاماي بۇل كەلىسىمنىڭ كۇشى جويىلىپ، 1881 جىلى 12 اقپاندا رەسەي مەن قىتاي پەتەربۋرگ كەلىسىمىن جاساپ، كەلىسىمگە سايكەس قىتاي رەسەيگە وتەماقى رەتىندە 9 ميلليون رۋبل تولەپ، ىلەنى قايتارىپ الادى.

تازابەك بي ساۋرىق، جەتەن، ەسپەر، قوجەكە، كەزەڭقارا، قاسابولات قاتارلى باتىرلارمەن تىزە قوسىپ، قازاق جەرىنە كەلگەن وتارلاۋشى يمپەريالاردىڭ ەشقايىسسىنا دا باس يمەي، ەلىنىڭ تەڭدىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن ازۋلى الىپتارمەن بىردە دوستاسىپ، بىردە ارپالىسىپ، ازاتتىق جولىندا جانىن قۇربان ەتكەن باتىر، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جەتىسۋ جەرىندە پاتشالىق رەسەيگە قارسى جاسالعان ۇلت-ازاتتىق سوعىستىڭ قولباسشىسى. تازابەك باتىر باستاعان كوتەرىلىس سىرىم باتىر، ەسەت باتىر، جانقوجا باتىر، يساتاي مەن ماحامبەت، كەنەسارى حان باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ جالعاسى بولدى.

ەرتاي جومارت،

مادەنيەتتانۋشى، تاريحشى

Abai.kz