«قازاق ءتىلى» قوعامى: ۇيىم تۇبەگەيلى وزگەرۋى كەرەك!
2021 جىلى ءتىل جاناشىرلارى مەن وسى جولداعى كۇرەسكەرلەردىڭ باستاماسىمەن جانە تالاپ ەتۋىمەن وتكەن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ءVى قۇرىلتايىندا قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ باسشىلىعى وزگەرىپ، ۇيىم جۇمىسى ءبىرشاما جاندانعانىمەن، تولىققاندى ءىس-شارالار جاسالعان جوق.
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى بەرىك ابدىعاليۇلى ۇلىتاۋ وبلىسىنا اكىم بولىپ كەتتى، وبلىستىق فيليالداردىڭ جاڭادان سايلانعان توراعالارى ورتالىق كەڭەسكە مۇشە بولۋى كەرەك بولسا، بۇل دا جۇزەگە اسپادى، كەڭەس جۇمىسى بوجىرادى. تورالقادا ۇيىم جۇمىسىن جانداندىرۋعا اتسالىسپايتىن مۇشەلەر دە بولدى جانە تورالقا ۋاقتىلى شاقىرىلمادى. ال قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى بولسا كۇننەن كۇنگە السىرەۋدە. بۇل وزەكتى ماسەلەنىڭ كىلتى – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دارەجەسىن كوتەرۋ، قولدانىسى اياسىن ارتتىرۋ. بۇل ورايدا «ءتىل تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداۋدان باستاپ ۇكىمەتتىك، پارلامەنتتىك دەڭگەيدە شەشىلۋگە ءتيىس جايلار بار. سول سەبەپتى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ، سول ماسەلەلەردى شەۋدى قوعام بولىپ تالاپ ەتپەسەك، بيلىك ءتىل ماسەلەسىنە باسىن اۋىرتقىسى كەلمەيدى.
قوعامنىڭ قىزىلوردا وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى سادۋاقاس اڭسات وڭىرلەردەگى فيليال توراعالارىنىڭ اتىنان قر-نىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قارينگە حات جازىپ، وندا: «ءبىزدى، بارلىق وڭىرلەردەگى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ وكىلدەرىن، انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە العانىنا 34 جىلعا اياق باسسا دا ءالى ءوز دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماي جۇرگەن جاعدايى الاڭداتادى. تاۋەلسىزدىك العان ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ مۇنداي كۇيگە تۇسۋىنە، بىرىنشىدەن، جوعارعى ساياسي بيلىكتەگىلەردىڭ ۇلتجاندىلىق تانىتپاۋى اسەر ەتسە، ەكىنشىدەن، ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا ارنايى قۇرىلعان حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» ۇيىمىنىڭ سوڭعى باسشىلارى ەلىمىزدەگى ۇلت جاناشىرلارىن ۇيىستىرۋعا قاۋقارسىز بولعانى سەبەپ بولدى دەپ ەسەپتەيمىز.
2021 جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا ءبىزدىڭ باستامامىزبەن سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى ق.كوشەرباەۆتىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا قوعامنىڭ 10 جىل بويى وتپەگەن ءۇى قۇرىلتايى تۇركىستان قالاسىندا وتكەن بولاتىن. وندا قوعامنىڭ جاڭا پرەزيدەنتى مەن ونىڭ ەكى ورىنباسارى، تورالقا، ورتالىق كەڭەس مۇشەلەرى سايلانىپ، ۇيىم جۇمىسى از دا بولسا جاندانا باستادى.
بىراق بىلتىر قوعام پرەزيدەنتى ب.ابدىعاليۇلى ۇلىتاۋ وبلىسىنا اكىم بولىپ كەتۋىنە بايلانىستى قۇرىلتايدا العا قويىلعان ماسەلەلەر اياقسىز قالدى. قازىر ءتىل جاناشىرلارى الەۋمەتتىك جەلىدە ۇيىمنىڭ بارى، جوعى بەلگىسىز دەپ قوعام جۇمىسىن قاتتى سىنعا الۋدا.
وسىعان بايلانىستى ءبىز سىزدەن «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ءۇىى قۇرىلتايىن جەدەل تۇردە وتكىزۋگە كومەك جاساۋىڭىزدى سۇرايمىز. وندا قوعامنىڭ قۇرىلىمدارى مەن باسشىلارىن قايتا سايالانۋى كەرەك»، – دەلىنگەن بولاتىن. ويتكەنى بىزدە ازاماتتىق قوعام ءالى ورنىقپاۋىنا بايلانىستى قوعامدىق ۇيىمدار ءوز جۇمىسىن جارعىعا سايكەس جۇرگىزە الماي، جوعارعى بيلىك ورگاندارىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولۋدا.
ناتيجەسىندە شىلدەنىڭ 21-دە قوعامنىڭ كەزەكتەن تىس قۇرىلتايى استانادا ءوتتى. قۇرىلتايعا دايىندىق بارىسىندا ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلىپ، ول ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاپ، قوعام باسشىلىعى مەن قۇرىلىمدارىنا ءبىرشاما وزگەرىس اكەلدى.
قۇرىلتايعا قوعام پرەزيدەنتى بەرىك ابدىعاليۇلى ونلاين قاتىسىپ، ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىتتا اتقارعان جۇمىسىنا ەسەپ بەردى.
بەرىك ابدىعاليۇلى ءوزىنىڭ ورنىنا Bilim Media Group كومپانياسىنىڭ باسشىسى، «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى راۋان كەنجەحانۇلىنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىندى.
وسى جەردە حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جاڭا پرەزيدەنتى راۋان كەنجەحانۇلى جايلى تولىق مالىمەت بەرگەنىمىز ءجون بولار. راۋان كەنجەحانۇلىنىڭ قوعامدىق جۇمىس، مەملەكەتتىك قىزمەت پەن كاسىپكەرلىك، ديپلوماتيا، جۋرناليستيكا، تەحنولوگيالىق بيزنەس سالاسىندا مول تاجىريبەسى بار. ول 2014-2016 جىلدارى قىزىلوردا وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە دەيىن ماڭعىستاۋ وبلىستىق تەلەكومپانياسىنىڭ ديرەكتورى، قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگىندە ءبىرىنشى حاتشى، سونداي-اق، «حابار» اگەنتتىگىنىڭ ماسكەۋ بيۋروسىنىڭ جەتەكشىسى بولعان. اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «حالىقارالىق قاتىناستار» ماماندىعىن تامامداعان. رف ۇكىمەتى جانىنداعى حالىق شارۋاشىلىعى اكادەمياسىنان MBA دارەجەسىن العان. 2010-2011 جىلدارى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ Weatherhead Center for International Relations ورتالىعىنىڭ ارنايى باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم العان.
قۇرىلتاي دەلەگاتتارىنىڭ اشىق داۋىس بەرۋىمەن راۋان كەنجەحانۇلى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى.
قۇرىلتاي جۇمىسىن جۇرگىزۋدى قولىنا العان راۋان كەنجەحانۇلى دەلەگاتتار مەن قاتىسۋشىلاردى ءوز ومىربايانىمەن تانىستىرىپ، كۇن تارتىبىنە سايكەس جۇمىس توبى ۇسىنعان قوعامنىڭ ورتالىق كەڭەس، تورالقا مۇشەلەرىنىڭ جاڭا قۇرامىمەن جانە ەكى ۆيتسە-پرەزيدەنتتىڭ كانديداتۋراسىن داۋىسقا قويدى.
داۋىس بەرۋ ناتيجەسى بويىنشا قۇرامى 51 ادامنان تۇراتىن ورتالىق كەڭەس، سولاردىڭ ىشىنەن 21 ادام تورالقا مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ولار:
1. اڭسات سادۋاقاس ابدىقادىرۇلى – قىزىلوردا وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى.
2. ءاشىمجان جاناربەك سادىقانۇلى – قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.
3. ابدىعاليۇلى بەرىك – ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى،
4. ابەنوۆ مۇرات ابدۋلاميتۇلى – قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.
5. يسا قازىبەك جارىلقاسىنۇلى – قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.
6. سارىم ايدوس ءامىروللاۇلى – قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.
7. ەلۋباي سماعۇل اباتۇلى – قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى.
8. زايتوۆ رينات ريفحاتۇلى – قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.
9. قىدىرالى دارحان قۋاندىقۇلى – قر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى.
10. قۇلكەنوۆ مەرەكە ابدەشۇلى – قر جازۋشىلار وداعى باسقارما توراعاسى.
11. قۇرمانبايۇلى شەرۋباي – قازاقستاننىڭ ۇعا-نىڭ اكادەميگى، ف.ع.د.
12. قامزابەكۇلى ديحان – «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ باسقارما توراعاسى.
13. مۋسين باعدات باتىربەكۇلى – قر تسيفرلى دامۋ جانە اەروعارىش ونەركاسىبىنىڭ ءمينيسترى.
14. سالجانوۆ يسلامبەك تولەۋبايۇلى – «Altyn Qyran Foundation» قوعامدىق قورى قامقورشىلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى.
15. تاستەكەەۆ دۋلات تۇرسىنۇلى – TAS Group كومپانياسىنىڭ باسشىسى.
16. توقاشباەۆ مارات ءبايدىلداۇلى – «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى.
17. تلەشوۆ ەربول ەردەمبەكۇلى – قر عججبم-ءى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى.
18. فازىلجانوۆا انار مۇراتقىزى – ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.
19. شالاباەۆ قۇسمان كارىمۇلى – الماتى قالالىق فيليالىنىڭ توراعاسى.
20. وسمان اسىلى اليقىزى – قوعام قايراتكەرى، «مەملەكەتتىك تىلگە – قۇرمەت» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى.
21.اسانعازى ورازكۇل اسانعازىقىزى – بەلگىلى ءتىل جاناشىرى، قوعام قايراتكەرى.
سونان سوڭ قۇرىلتاي دەلەگاتتارى جانە ەلگە تانىمال زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.
سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى:
– ءتىل توڭىرەگىندە ايتىلماعان ءسوز قالمادى عوي، ەندى تەك سوزدەن ىسكە كوشەتىن زامان تۋدى، اعايىندار. سوندىقتان مەن تەك ۇسىنىستارىمدى عانا ايتقىم كەلەدى. وسىدان 3-4 جىل بۇرىن بۇكىل قازاقستان اكىمدىكتەرىندە ءتىل باسقارمالارى بولاتىن. سول باسقارمالار جويىلدى، كەيبىرى بولىمگە اينالىپ كەتتى. سودان تىلگە وراي جاسالاتىن جۇمىس سۇيىلىپ كەتتى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءرولى تومەندەدى. ەندى سول اكىمدىكتەردەگى ءتىل باسقارماسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك دەپ ايتار ەدىم.
بىزدە قازىر ءتىل ماسەلەسى، ءتىل كەسەلى تەرەڭدەپ كەتتى. سودان كەيىن، ارينە، اعىمداعى زاڭ ەسكىردى. وسى 30 جىلدان بەرى ءتىل، ءتىل دەپ حالىقتىڭ زارلاپ كەلە جاتقان سەبەبى وسى زاڭنىڭ جۇمىس ىستەمەۋىنە بايلانىستى بولدى. ەندەشە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى دەربەس زاڭنىڭ قابىلداناتىن ۋاقىتى جەتتى. جىلدىڭ اياعىنا دەيىن وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، وسى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل زاڭدى تۇزەتپەي، ءىستىڭ ءمانى بولمايدى، ءتىلدى تۇزەتە المايمىز.
سودان كەيىن مەملەكەتتىك ءبىر ءىس-قيمىل جاسايتىن ۋاقىت كەلدى. كورىپ وتىرسىزدار، كۇنى كەشە قىرعىز پرەزيدەنتى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتەيتىن قاۋلىعا قول قويدى. ەندەشە بۇل قازاقستان ءۇشىن كەشىكتىرمەيتىن ەڭ ءبىر تاريحي قادام بولعالى تۇر. وسى قىرعىز اعايىنداردىڭ باستاماسىن ءبىز دە ىسكە قوسۋىمىز كەرەك. وسى جولدا ءبىزدىڭ «قازاق ءتىلى» قوعامى كۇندىز-ءتۇن دەمەي جۇمىس ىستەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. اسىرەسە پارلامەنت دەپۋتاتتارى.
سودان كەيىن «قازاق ءتىلى» قوعامى تەك تىلمەن عانا شەكتەلمەي، سول ءتىلدى دامىتاتىن مادەنيەتتىڭ سالالارىن دا قولداپ، بەلسەندىلىك تانىتسا دەيمىز. مىسالى، پرەزيدەنت وتكەن قۇرىلتايدا بۇكىل قازاقستان دۇكەندەرىندە ساتىلاتىن كىتاپتىڭ 10 پايىزى عانا قازاق جازۋشىلارىنىڭ كىتابى ەكەنىن ايتتى. بۇل نە دەگەن ماسقارا، اعايىن؟! مىنە، وسىنداي نارسەلەرگە قازاق تىلىنە تىكەلەي ماسەلەلەرگە ءبىزدىڭ قوعام تىكەلەي ارالاسۋى كەرەك.
سودان كەيىن مەكتەپ بالالارىنىڭ ءتىلىن شىعاراتىن قازاق جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى جەتپەيدى. پرەزيدەنت سوزىندە بالالارعا ارنالعان قازاق ادەبيەتىن كوپتومدىق ەتىپ شىعارۋدى تاپسىردى عوي. وسىعان دا ءبىز اتسالىسۋىمىز كەرەك. سودان كەيىن قازاقتىڭ ءتىلىن دامىتاتىن تاعى بىرنارسە – كينوموتوگرافيا سالاسى. وسىعان دا ءبىز شامامىز كەلگەنشە ارالاسىپ وتىرۋىمىز كەرەك. ءالى كۇنگە دەيىن قازاق بالالارىن تاربيەلەيتىن كينولار جوقتىڭ قاسى. جاقىندا ساناپ كورسەك، 60 جىلدىڭ ىشىندە قازاق بالالارىنا ارنالعان، مىقتى ءۇش عانا كينو شىققان ەكەن. نەگە بالالارعا ارنالعان كينوستۋديا اشپاسقا. سوندىقتان بۇل «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ كۇرەس كەڭىستىگىن كەڭەيتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
دارحان قىدىءرالى، اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى:
– قازىر ءبىز اقپاراتتاندىرۋ دوكتريناسىن قابىلدادىق. سول دوكترينانىڭ نەگىزگى مىندەتىنىڭ ءبىرى – قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاۋ، جالپى قوعامدىق ساناعا مەملەكەتتىك ءتىلدى، ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىن ەنگىزۋ، تۇعىرىنا قوندىرۋ، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى ساقتاۋ. وسى باعىتتا جۇمىستار باستالىپ كەتتى. بىزگە مەملەكەت باسشىسى جالپى اقپارات سالاسىنداعى زاڭدى وزگەرتۋگە تاپسىرما بەرگەن، سول بويىنشا جاقىندا، بىلەسىزدەر، ونلاين پلاتفورما جانە ونلاين جارناما تۋرالى زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭنىڭ نەگىزگى قاعيداتىنىڭ ءبىرى – بۇكىلالەمدىك الپاۋىت كومپانيالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە: Meta, Instagram, TikTok, Google, YouTube جانە باسقا دا بۇكىل ۇلكەن كومپانيالاردىڭ ينتەرفەيسىن قازاقشالاۋ. جۇمىس باستالدى، قازىر ەلىمىزدە وكىلدىكتەرى اشىلعان ۇلكەن، الپاۋىت كومپانيالار ينتەرفەيستەرىن قازاقشالاپ جاتىر. ءبىز Netflix, Apple, Google-مەن جانە باسقالارمەن دە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز. زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن باستاپ، بارىنە مىندەتتەلەدى. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە ءورىسىن كەڭەيتۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن.
ەكىنشىدەن، زاڭنامالىق تۇرعىدا تاعى ماسسمەديا زاڭ جوباسى قازىر ماجىلىستە قارالىپ جاتىر، ونىڭ نەگىزگى بىزگە بەرەتىن تۇسى – بۇعان دەيىن باسپاسوزدە ءتىل 50/50 بولىپ كەلگەنىن بىلەسىزدەر. ونى وزگەرتىپ، قازىر 70/30 دەپ جاتىرمىز. بۇدان بىلاي، مىنا جاڭا زاڭ بويىنشا ەلىمىزدەگى بارلىق اقپارات، ەلىمىزدىڭ بۇكىل ماسسمەدياسىنىڭ ءتىلى 70% قازاق تىلىندە بولۋى مىندەتتەلەدى.
قازىر قازاق ءتىلى تۋرالى دوكترينا ازىرلەنىپ جاتىر، سول دوكتريناعا اقپاراتتى قازاق تىلىنە باسىمدىلىق بەرۋ تۋرالى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇسىنىستارىمىزدى ەنگىزدىك. سونىمەن قاتار، اقاڭنىڭ ءسوزى بار عوي «ەل بولامىن دەسەڭ – ەفيرىڭدى تۇزە» دەگەن. شىن مانىندە، ءتىلدىڭ تۇعىرعا قونۋى ءۇشىن ەفير، ماسسمەديانىڭ ءتىلى وتە ماڭىزدى. وسىندا اعا بۋىن جۋرناليستەر وتىر، كوپتەگەن ماسسمەديا وكىلدەرى وتىر. زاڭنىڭ ءارى قاراي ورىندالۋى بىزگە بايلانىستى، جۋرناليستەرگە دە بايلانىستى، سونىمەن قاتار جالپى قوعامعا دا بايلانىستى. قازىردىڭ وزىندە، «قازاقستان» 100%، «بالاپان» 100% تەك قانا قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتەدى، ونى بىلەسىزدەر. ونى 20-دان استام مەملەكەت ساتىپ الادى.
قىرعىز دەپۋتاتتارى «بالاپان» ارقىلى ءبىزدىڭ ءتىلىمىز قازاقشا شىعاتىن بولدى» دەپ ايتقانى بەلگىلى. بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرى، تۇركى ەلدەرى ءبىزدىڭ انيماتسياعا، مۋلتفيلمدەرىمىزگە ۇلكەن سۇرانىسپەن قىزىعۋشىلىعىن تانىتىپ وتىر. ازەربايجانعا، باسقا دا تامىرلاس ەلدەرگە قازاق تىلىندە انيماتسيا جاساۋ بويىنشا ءبىز ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ سەريالدارىمىز تمد ەلدەرىندە العاشقى ورىنعا شىقتى. جالپى، ەلىمىزدە جىلىنا 60-تان استام سەريال تۇسىرىلەدى. سول سەريالداردىڭ نەگىزىن ءبىز قازاق تىلىندە بەرۋگە باسىمدىلىق بەرىپ وتىرمىز. سول ارقىلى تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، سەريالداردى كورەتىن باسقا ەلدەرگە ءتىلىمىزدىڭ تارالۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزامىز.
ەكىنشى ماسەلە – قارجىلىق جاعى. بىزدە ازاماتتىق باستامالاردى قولداۋ ورتالىعى دەگەن بار، سول ورتالىقتا ءبىز كوپتەگەن ءتىل توڭىرەگىندەگى جوبالاردى قارجىلاندىرىپ وتىرمىز. مىسالى، قازاقشا ءتۇرلى ويىندار، قازاقشا ءارتۇرلى جوبالار ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا، راۋان كەنجەحانۇلى مىرزا، ازاماتتىق باستامالار ورتالىعىنا قۇجاتتارىڭىزدى تاپسىرۋعا بولادى. ارينە، ارنايى كوميسسيا قارايدى، مەنىڭشە سىزدەردىڭ جۇمىستارىڭىزعا كوميسسيا باسىمدىق بەرەدى عوي دەپ ويلايمىن. ول جەردە قوماقتى قارجىلار بولىنەدى، سوندىقتان جالپى مينيسترلىكتەن وسى سىزدەردىڭ جوبالارىڭىزدى اقپاراتتىق قولداۋعا ءبىز دايىنبىز.
ءۇشىنشىسى – ادىستەمەلىك ماسەلەلەر. بىزدە، قازاقستاندا، قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى بار، سول ينستيتۋتتا كوپتەگەن كىتاپتار قازىر قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. الەمدىك، ەڭ مىقتى كەمبريدجدە، وكسفوردتا شىققان نەمەسە كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى دايىنداعان بىرنەشە كىتاپتى قازىر قازاق تىلىنە اۋداردىق. سولاردى ءبىزدىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ جۋرناليستەرى وسى سالادا الەمدىك، ۇزدىك ەڭبەكتەرىمەن قازاقشا قامتاماسىز ەتۋ جولدارىن ءبىز ءارى قاراي جالعاستىرامىز.
سونىمەن قاتار، جالپى ءبىزدىڭ باق سالاسى، ءبىزدىڭ جۋرناليستەرىمىز «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرىلعان كۇننەن بەرى قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ءبىز بۇنى الاش ارىستارىنىڭ اماناتى رەتىندە قابىلدايمىز. كەشەگى ءابدىۋالي اعالارىمىزدىڭ اماناتى رەتىندە قابىلدايمىز. سول ءابدىۋالي اعالارىمىزدىڭ كەزىندەگى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ، مارقۇم، ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىزدىڭ ساردارلارىنىڭ ءبىرى شەشىمىمەن «انا ءتىلى» گازەتى وسى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باسىلىمى رەتىندە بەكىتىلگەن بولاتىن. قازىر «انا ءتىلى» وسى «قازاق» گازەتتەرىنىڭ قۇرامىندا. ونىڭ باسىندا بەلگىلى اقىن – ەرلان ءجۇنىس قىزمەت ەتىپ كەلەدى. وسىندا «قازاق» گازەتتەرىنىڭ باسشىسى دا وتىر. «قازاق» گازەتتەرىن قارجىلاندىرۋ بىزدەن، ارينە، گازەت «قازاق» گازەتتەرىنىڭ قۇرامىندا. سىزدەر سول گازەتكە بۇكىل مۇشە بولىپ، پىكىرلەرىڭىزدى، جانايقايلارىڭىزدى، ويلارىڭىزدى جازساڭىزدار بولادى. سوندىقتان، 93-تەگى، 30 جىل بۇرىن قابىلدانعان شەشىمگە سايكەس، جالپى «انا ءتىلى» گازەتىن قوعامنىڭ ءبىر مىنبەرى رەتىندە قابىلداۋلارىڭىزدى ءبىز سىزدەردەن سۇرايمىز. ءبىزدىڭ مينيسترلىك قوعامنىڭ كەز كەلگەن جۇمىسىن قولداۋعا دايىن، ويتكەنى بۇل ءتىل تەك قانا ءبىزدىڭ مادەني ءورىسىمىز عانا ەمەس، قوعامدىق سانانى وزگەرتەتىن ۇلكەن قۇرال. وتكەندە مەملەكەت باسشىسى ۇلت قۇرۋ تۋرالى يدەيا كوتەرگەنى بەلگىلى. جالپى ۇلت قۇرۋدىڭ كوپتەگەن كومپونەنتتەرى بار، نەگىزىنەن 5 كومپونەنتىن كوبىرەك ايتادى، سونىڭ ءبىرىنشىسى – ءتىل. ءتىلدىڭ توڭىرەگىنە تۇتاسپاي – ۇلت تۇتاسپايدى. قوعامدىق سانانى جاڭارتۋ، جالپى ادىلەتتى قوعام قۇرۋ جولىندا ءتىلىمىزدىڭ تورگە وزۋىنا بارشامىز اتسالىسۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. وسى جولدا بارشاڭىزعا جانە جاڭا سايلانعان توراعاسى مەن ونىڭ كومانداسىنا ساتتىلىك تىلەيمىن.
سادۋاقاس اڭسات، قىزىلوردا وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى:
– ءسوزىمدى كسرو قۇرامىندا ءجۇرىپ-اق 1989 جىلى ۇلتىمىزدىڭ ۇلەسى 39 پايىز-اق كەزىندە قازاق ءتىلىنىڭ جەكە-دارا مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعانىن ەسكە سالۋدان باستاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. ويتكەنى سونان بەرى 34 جىل وتسە دە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 32 جىل بولسا دا، ۇلتىمىزدىڭ ۇلەسى قازىر 70 پايىزدان اسسا دا ءتىلىمىز نەگە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە كوتەرىلە الماي وتىر دەگەن سۇراققا «پلاتون مەنىڭ – بىراق شىندىق ماعان قىمباتىراق» قاعيداسىنا ساي كۇلتەكتەمەي ءوز پىكىرىمدى الدارىڭىزعا جايىپ سالعىم كەلدى. بۇرىنعىداي ماسكەۋگە، كەڭەس وكىمەتىنە سىلتەيتىن ەمەس، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ قازاق باسشىلارى باسقارىپ وتىرعان كەزدەگى مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ءتىلىمىزدىڭ مۇشكىل احۋالىنىڭ نەگىزگىلەرىنە توقتالايىن.
- عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، بۇعان دەيىن جازىلعان ديسسەرتاتسيالاردىڭ 23%-ى عانا قازاق تىلىندە قورعالعان. ال ۇلتتىق ورتالىققا تىركەلگەن 16949 عىلىمي جوبانىڭ قازاق تىلىندەگىسى 608 عانا، ءتىپتى 4%-عا دا جەتپەيدى. بۇل – قازاق ءتىلى جاقىن ارادا عىلىم ءتىلى بولا المايتىنىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟
- سولتۇستىك، شىعىس، باتىس وڭىرلەردەن ءبىزدىڭ رەداكتسيامىزعا جازعاندار (پاۆلوداردان جازعان سايلاۋ بايبوسىن) قاي سالادا بولماسىن قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى وتە تومەن دەيدى. قازاقشا بالاباقشا دەگەن اتى عانا، وندا ورىس تىلىندەگى «كولوبوك»، «رەپكا»، «بابا ياگا» ەرتەگىلەرىن ايتىپ، قازاق ءتىلىن عانا ەمەس، سانانى دا بۇزۋدا، مەكتەپتەردە دە دە وسى جاعداي كورىنەدى.
- ەلىمىزدەگى ورىس مەكتەپتەرىن بىتىرگەن بالالاردىڭ قازاق تىلىنەن العان باعالارى «4» پەن «5» بولعانىمەن، ولار ءتىپتى «3»-كە بىلمەيدى ەكەن. ول مەكتەپتەرگە وسىنشاما قارجى جۇمساۋ كىمگە كەرەك؟ قازىر كەز كەلگەن ءۇي اۋلاسىنداعى بالالار (ونىڭ ىشىندە قازاق بالالارى دا) ءبىر بىرىمەن تەك ورىس تىلىندە سويلەسۋدە.
- ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرى، مىسالى ەنەرگەتيكا، قورعانىس مينيسترلەرى قازاق تىلىندە جازباق تۇگىلى اۋىزشا سويلەي دە المايدى. ال مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جارتىسى ءىس-قاعازدارىن قازاق تىلىندە جازا المايدى. كەيبىر مينيسترلەر مەن دەپۋتاتتاردىڭ انت بەرگەندەگى بەيشارا كەيپىن كورگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. سول سەبەپتى وسى ۋاقىتقا دەيىن قابىلدانعان جۇزدەگەن زاڭ نۇسقاسىن ۇكىمەت ءبىر دە ءبىر رەت قازاق تىلىندە ۇسىنباعان.
بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قازاق ءتىلى دامۋدا، وعان الاڭداۋعا ەش نەگىز جوق دەپ، ءتىلىمىزدىڭ وسىنداي احۋالىنا ءداتى شىداماي شىر-پىر بولىپ جۇرگەن ءتىل جاناشىرلارىن ساياسي ۇپاي جيناۋشىلار دەپ كىنالايتىنىن سىزدەر تۇسىنبەسەڭىزدەر، مەن تۇسىنبەي وتىرمىن.
باۋىرجان مومىشۇلى سوناۋ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جان بەرىپ، جان الىسقان مايدانىندا ءجۇرىپ-اق، ۇلتشىلدىعى ءۇشىن باتىر اتاعىن الا الماي جۇرگەنىنە قاراماستان ءبىر ايعا الماتىعا دەمالىسقا كەلگەن كەزىندە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ تارىلىپ بارا جاتقانىنا ءداتى شىداماي، 1944 جىلدىڭ 25 اقپانىندا قازاقستان باسشىلارىنا حات جازادى. سول حاتتان ءۇزىندى كەلتىرەيىن: گوسپيتالدا جاتقان باۋكەڭنىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەلگەن ساحاروۆا دەگەن ورىس ايەلىنىڭ باۋكەڭنىڭ جازىپ وتىرعان كۇندەلىگىنە كوزى ءتۇسىپ:
«باۋىرجان، پوچەمۋ ۆى پيشەتە پو-كازاحسكي؟ – دەپ تاڭعالا سۇراق قويادى. –ۆى مەنيا ۋديۆلياەتە، نينا الەكساندروۆنا، پوچەمۋ يا نە دولجەن پيسات پو-كازاحسكي نا سۆوەم رودنوم يازىكە، – دەدىم مەن.
–ۆەد منوگيە كازاحي نە پيشۋت ي نە رازگوۆاريۆايۋت، پوتومۋ چتو دو توگو گوۆوريات ۆاش يازىك بەدنىي،-دەپ ۇيالماي-قىزارماي ايتىپ وتىر دەيدى. ورىستىڭ جاي شۇيكەباس ايەلى ەمەس، قازاق ۇكىمەتى حالىق كوميسسارى 1-ورىنباسارىنىڭ قازاق ءتىلى تۋرالى ۇعىمى وسىنداي بولسا، قالايشا نامىستانباسسىڭ؟! قاتتى قينالدىم. وسى حاتتى جازۋعا قامشى بولعاننىڭ ءبىرى – سول قازاق جەرىندە 10 جىل تۇرىپ، قازاقستاننىڭ نانىنا سەمىرگەننەن باسقادان حابارسىز، ەل باسقارۋشىلار قاتارىنا كىرىپ العان، نادان زامناركومشا ەكەندىگىن جاسىرمايمىن»، دەپ جازادى.
باۋكەڭ وسى تاڭدا قازاق ءتىلىن «دورەكى، كەدەي، يكەمسىز، ارتتا قالعان ءتىل» دەپ مەنسىنبەيتىن، جالا جابۋشىلاردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقانىن، مەرزىمدىك باسىلىمداعى ماقالالاردىڭ ءتىلى دوبال، ورىس سوزدەرىنىڭ كوپ ەكەنىنە، راديوداعى سوزدەر قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىنىنە، دايەكتەمە كەلتىرە وتىرىپ: «…بۇنداي بۇرمالاۋ، ۇرمالاۋدى توقتاتۋ كەرەك، كەيىن تاريحقا، عىلىمعا، ۇرپاققا نە بەتىمىزبەن قارايمىز؟»، – دەپ:
– قازاق ءتىلى زاڭنىڭ ادىلدىگى بويىنشا مەملەكەت ءتىلى بولىپ سانالىپ، ءوز ورنىنا، تورگە شىعارىپ وتىرعىزىلسىن، بۇل تالابىم قاتال توڭكەرىس تۇرىندە ءىس جۇزەگە اسىرىلسىن;
–…قازاقتاردىڭ وزدەرىن ءتىل جونىندە تارتىپتەۋدەن باستاپ، بارلىق وكىمەت، كەڭسە، عىلىم، وقۋ، ءوندىرىس، ونەركاسىپ ورىندارىندا كوتەرىلىپ، قولعا الىنسىن»، – دەگەن تالاپتارىمەن بىرگە بارلىق وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلى، ادەبيەتى، تاريحى مىندەتتى ساباق رەتىندە وقىتىلۋى، بالالاردىڭ قازاق مەكتەپتەرىندە وقۋى، وقۋ قۇرالدارىنىڭ «شۇرشىتتىكتەن تازالانۋىن», بارلىق ورىننان قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردى قۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ءسويتىپ، 33 جاسىندا انا ءتىلىمىزدىڭ ماسەلەسىن سوعىستاعى ايقاستان ءبىر ساتى دا كەم كورمەي جانايقايىن بىلدىرگەن ەدى، قايران باۋكەڭ!
كەڭەس وكىمەتى كەزىندە-اق، 1989 جىلى قازاق حالقىنىڭ بەيىت كەزدەگى باتىرى مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ۇلت جاناشىرلارىنىڭ ارقاسىندا انا ءتىلىمىز سول باۋكەڭ ايتقان مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە يە بولدى. ال سودان بەرى 34 اپتا ەمەس، 34 اي ەمەس، باتپانداي 34 جىلدى ارتىمىزعا قالدىردىق. ەندى سول ارتتا قالعان 34 جىلدى ازسىنىپ، بىزگە اسىعىستىق جاسامايىق دەپ اقىل ايتۋ قاي قيسىنعا كەلەدى؟ مۇنى ايتقاندار ەلگە بەيبىت ءومىر كەرەك دەپ، كورشى رەسەيدىڭ قاسى-قاباعىنا قاراۋ تۇرعانىن سەزەمىز. ولاي بولسا، بۇل گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرگەنىنشە وسى بەيشارا جاعدايدا قالا بەرەمىز بە؟ رەسەيمەن اراداعى 7,5 شاقىرىم شەكارا جاقىن ارادا قىسقارا ما، الدە رەسەي باسقا جەرگە كوشىپ كەتە مە؟
انا ءتىلىمىزدى مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە شىعارۋ ءۇشىن 1989 جىلى قۇرىلعان اتى دارداي حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى وسى ۋاقىت ىشىندە نەگە جاتپاي-تۇرماي بۇل ماسەلەگە بۇكىل حالىقتىڭ بەتىن بۇرمادى، نەگە جوعارىداعى باسشىلارعا تاپجىلماي تالاپ قويمادى؟ ءسويتۋدىڭ ورنىنا ۇيىمىمىزدىڭ ءوزىنىڭ احۋالى قۇلدىراپ كەتتى عوي.
كىمنىڭ الدىندا بولسا دا الماس قىلىشتاي قيىپ تۇسەر اقيقاتىن ايتاتىن باۋكەڭ ارامىزدا جوق، مۇحاڭدى دا ابدەن قاجىتتىق. قازاق ءتىلى تەك باۋكەڭ مەن مۇحاڭا عانا كەرەك پە؟ قازىر «قازاق ءتىلى» قوعامىنان قايىر بولماعاسىن كوپ ازاماتتار انا ءتىلىمىزدىڭ جاناشىرى بولۋدى وزدەرى قولعا الدى. اقىن، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى قازىبەك يسا، قوعام قايراتكەرلەرى اسىلى وسمان، ورازكۇل اسانعازى، قوعام بەلسەندىلەرى رۋزا بەيسەنبايتەگى، دينا ەلگەزەك، اقمارال تۇسىپبەكوۆا، اقمارال شاتەمىرقىزى سياقتى جۇزدەگەن ۇل-قىزدارىمىز جۇرگەن جەرىندە، الەۋمەتتىك جەلىدە ءتىل تاعدىرى ءۇشىن جانىن سالىپ شىرىلداپ ءجۇر.
«قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرىلتايى – انا ءتىلىمىزدىڭ وسىنداي قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەرىن جەرىنە جەتكىزە تالقىلايتىن، قوعام قىزمەتىنە سەرپىلىس بەرەتىن جيىن. سوندىقتان «اۋىرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى، وسى قۇرىلتايدا ءتىل تاعدىرىنا تىرەك بولۋداعى «قازاق ءتىلى» قوعامى جۇمىسىنىڭ كەم-كەتىگىن اشىپ ايتىپ، الداعى قىزمەتىنە جاڭا سەرپىن بەرەيىك. جاڭادان پرەزيدەنتتىككە سايلانعان راۋان كەنجەحانۇلىنىڭ اينالاسىنا توپتاسقان بەلسەندى ورتالىق كەڭەس، تورالقا مۇشەلەرى قوعامنىڭ ەلدەگى مەكەمەلەرىنىڭ بارىندە باستاۋىش ۇيىمدارىن قۇرۋعا اتسالىسىپ، ونداعى مەكەمەلەردە قۇرىلعان باستاۋىش ۇيىمدارىنداعى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ باسىن قۇراپ، وڭىرلەردەگى فيليالداردىڭ جۇمىسىن رەسپۋبليكا بويىنشا ءبىر جۇدىرىققا ۇيىستىرا الاتىن ۇيىم بولۋىن قولعا الۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن مىنا ماسەلەلەردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن:
بىرىنشىدەن، قارجى ماسەلەسىن شەشۋ. قارجى تابۋدىڭ جولى كوپ. دەمەۋشى بولاتىن ۇلتجاندى قالتالى ازاماتتار بارشىلىق، اقپارات قۇرالىن دامىتۋ ارقىلى دا قارجى تابۋعا بولادى ء(بىز فيليال جانىنان «ءتىل ساقشىسى» گازەتىن 12-13 مىڭ دانامەن رەسپۋبليكا اۋماعىنا تاراتىپ ءجۇرمىز). باستاۋىش ۇيىم مۇشەلەرىنەن ازعانتايدان بولسا دا جارناپۇل جيناۋدى دا قولعا العان دۇرىس ء(بىز وسى كەزگە دەيىن مەكەمەلەردە قۇرىلعان باستاۋىش ۇيىمدارىنداعى ءتىل جاناشىرلارىنان 30-50 تەڭگەدەن جارناپۇل جيناپ، قوعام جۇمىسىن بەلسەندى جۇرگىزۋدەمىز).
ەكىنشىدەن، تۇركىستاندا وتكەن قۇرىلتايدىڭ قاۋلىسىندا جازىلعان «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭدى قابىلداتۋعا جىلدىڭ اياعىنا دەيىن پارلامەنتتەگى ۇلتجاندى دەپۋتاتتارمەن بىرلەسە وتىرىپ، ۇكىمەتكە قابىلداتۋىمىز كەرەك. ەگەر ول شىن مانىندەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇكىمەتى بولسا وسى قادامعا بارۋى كەرەك. بۇدان ءارى كەشەۋىلدەتۋگە بولمايدى.
ۇشىنشىدەن، ءتىل احۋالىن ناقتى ءبىلۋ ءۇشىن ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينتيتۋتى ەلىمىزدە جالپى حالىقتىڭ، وڭىرلەر بويىنشا قانشالىقتى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنىن، عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاۋشىلاردىڭ ءار سالا بويىنشا قازاق تىلىندە قورعالىپ جۇرگەنىن زەرتتەپ، ءتىلىمىزدىڭ احۋالىن تەز ارادا جاقسارتارلىق ۇسىنىسىن بەرسىن.
تورتىنشىدەن، ۇكىمەتتەن حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن ورىنداردا، «قر ءتىل تۋرالى» زاڭ تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن تەكسەرۋ، باقىلاۋ، حاتتاما تولتىرۋ، جاۋاپقا تارتۋ تەتىكتەرىن زاڭعا ەنگىزۋدى تالاپ ەتەيىك. قازىرگى زاڭداردىڭ ەش قاۋقارى جوق.
بەسىنشىدەن، «جامان ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيدى» دەگەندەي ەلىمىزدە ءتىل ماسەلەسىن ىشىمىزدەگى باسقا ۇلت وكىلدەرى قوزدىرىپ، ونى سىرتقى كۇشتەر قولداپ ساياساتتاندىرۋدا. وسىعان «حالىق اسسامبلەياسى» تىكەلەي ارالاسۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى ۇلتى كىم بولسا دا ەلىمىزدىڭ زاڭدارى مەن رامىزدەرىن قالاي قۇرمەتتەسە، مەملەكەتتىك ءتىلدى دە سولاي قۇرمەتتەۋى ءتيىس. وسىعان دەيىن ءۇيىمىزدى قوناقتارىمىزعا بيلەتىپ، جامان ءۇيدىڭ يەسى بولىپ كەلگەنىمىز جەتەر.
التىنشى. تۇركىستانداعى قۇرىلتايدا مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءتىل ماسەلەسىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن تۇراقتى كوميسسيا قۇرىلاتىنى ايتىلدى. بىراق ول كوميسسيا ءالى قۇرىلعان جوق. نەگە مەملەكەت حاتشىسىنىڭ ايتقانى ءسوز جۇزىندە قالۋعا ءتيىس؟ سول كوميسسيا ۇكىمەتتە دە، ايماقتاردا دا قۇرىلۋى ءتيىس.
ەندىگى جەردە وسى قۇرىلتايدا سايلانعان جاڭا قۇرام جاڭا قازاقستانعا انا ءتىلىمىزدى كونستيتۋتسيادا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلعان مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە كوتەرۋ ءۇشىن تاپجىلماي كۇرەسىپ، ناقتى ناتيجەلەرگە جەتۋىمىز قاجەت. بۇنى ءبىز تەك ازاماتتىق مىندەت دەپ قانا ەمەس، اتا-بابا اماناتى دەپ تۇسىنگەنىمىز دۇرىس. وسى كەزگە دەيىن ءبىر-ءبىرىمىزدى الدارقاتۋ ءۇشىن ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ كەلگەنىمىز جەتەر. ونداي ۇيىمنىڭ قۇنى كوك تيىن بولماق. قۇرىلتاي جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەيمىن!
ديحان قامزابەكۇلى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باسقارما توراعاسى:
– بۇگىن اتى اتالعان ءتىل جاناشىرلارى، ءتىل قايراتكەرلەرىنىڭ ارۋاعى دا ايتىلىپ، تەربەلىپ جاتقان اعالارىمىزدىڭ ەڭبەگى ءبىزدى وسىنداي جاعدايعا الىپ كەلىپ وتىر. راۋان كەنجەبەكۇلىنىڭ سوزىندە ايتقانىنداي، جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋى دە ءبارىمىزدىڭ ىسكەرلىگىمىزگە باينالىستى. ءبارىمىز دە ءبىر قىزمەتكە ەگە بولىپ ءجۇرمىز. قازاق «قىزمەت – قولدىڭ كىرى» دەپ بەكەر ايتپايدى. ەكىنشى نارسە، ءاربىرىمىز ءوز قىزمەتىندە بارلىقتارىڭىزدىڭ قولدارىڭىزدان قالام تۇسپەيدى، ءبارىڭىز مىنبەرگە شىعىپ، حالىقتىڭ الدىندا سويلەي الاسىزدار، ءتىپتى رەسمي ەمەس، توي تومالاقتا دا سويلەي الاسىزدار. سونىڭ ءبارى وسىنداي قوعامدى جۇمىلدىراتىن كەزەڭگە ءوتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ال ەندى ءبىز سونىڭ كوزىن تابا المايتىنداي بولىپ وتىرمىز ءالى كۇنگە دەيىن. بۇگىنگى جاعدايدىڭ ءوزى، مەن قوعامنىڭ مۇشەسى رەتىندە ايتايىن، سونى كورسەتىپ وتىر. بىرەۋىمىز ونلاينعا اسىلىپ وتىرمىز، بىرەۋىمىز نامىسىمىز قوزىپ كەلىپ وتىر. جالپى دەڭگەي بولۋ ءۇشىن دە ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز، نامىسىمىز بولۋى ۇيىمعا بايلانىستى.
ەكىنشىدەن، ءبىز ۇلگى تۇتاتىن تۇركياعا قارايمىز، ءتىل قۇرىمى مەن تاريح قۇرىمى اتا تۇرىكتىڭ كەزىندە ءبىر بانككە تىركەلىپ، سودان قارجىنى ءبولىپ، ەسەپ بەرىپ وتىراتىنداي، ياعني ۇلت تۇرعان كەزدە تۇراتىن ۇيىم بولۋى كەرەك. سونداي دەڭگەيگە كوتەرىلۋ كەرەك، سونىڭ تەتىگى تابىلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. تەتىگىن كۇندە ايتسىن، كۇندە ساۋالناما جاساسىن، بىراق ول وتە كۇردەلى جۇرمەۋ كەرەك. 30-40 جىلدان كەيىن دە ايتا بەرسەك، وزىمىزگە دە ۇيات بولادى، ەكىنشىدەن، مەكتەپتەگى ساپامىز قانداي، 75 پايىزى ءبىتىردى. 100 وقۋلىق، سونى ەندى باسقا عىلىمدار بويىنشا دامىتۋدى كىم جاسايدى؟ ءبىلىم سالاسىنىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىعىمەن قامتاماسىز ەتۋى 10 پايىزدان اسپايدى. كىم جاساۋ كەرەك ونى؟ ءبىز رەيتينگكە جاعالاسىپ، الەمدىك ءبىر نارسەلەرگە جۇگىرىپ بارا جاتىرمىز،. بىزدەگى عىلىمي اتاق بەرەتىن، عىلىمي دارەجە بەرەتىننىڭ ءبارى، قازاق تىلىندە وقۋلىق اۋدارسا سول الەمدىك وقۋلىق بولار ەدى. سوعان دارەجە بەرەتىندەي جاعداي جاساپ قويۋ كەرەك. وپ وڭاي نارسەنى ءبىز قيىنداتامىز. بۇل دا بۇگىنگى ءبىزدىڭ اقىلمەن شەشەتىن ماسەلەلەرىمىزدىڭ قاتارىنا كىرۋ كەرەك.
كەزىندە ءابدۋالي قايدار، ومىرزاق ايتبايۇلى سەكىلدى تۇلعالارىمىز (ارۋاقتارى ريزا بولسىن) قازاق ءتىلىن پرەزيدەنتتەن ەمتيحان الاتىنداي دەڭگەيگە كوتەردى. ياعني، كەز-كەلگەن اتقارۋشى بيلىكتىڭ ازاماتتارى قازاق ءتىلىنىڭ الدىندا باسىن ءيىپ وتەتىندەي جاعدايعا كوتەرۋ ول ءسىز بەن ءبىزدىڭ بورىشىمىز دەپ ەسەپتەيمىن. ىستەرىڭىزگە بەرەكە بەرسىن!
يسلامبەك سالجانوۆ، كاسىپكەر:
– راۋان كەنجەحاۇلىنىڭ باستاماسىمەن ينتەرنەتتەگى قازاق تىلىندەگى مازمۇندى دامىتۋ جانە وعان قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان بىرقاتار جوبا جۇزەگە اسقان. 2011 جىلى ونىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان WikiBilim قوعامدىق قورى «قازاقشا Wikipedia» جوباسىن ىسكە اسىردى. ەكى جىلدىق جۇمىس ناتيجەسىندە ۋيكيپەدياداعى قازاقشا ماقالا سانى 7 مىڭنان 200 مىڭعا دەيىن ارتتى. قازىر قازاقشا ۋيكيپەديا ءبولىمى ايىنا 14-15 ميلليون رەت قارالادى. 2014 جىلى راۋان كەنجەحانۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق ءتىلى Google Translate جۇيەسىنە قوسىلدى.
سونداي-اق، قازاق تىلىندەگى كىتاپ قورىن، سونىڭ ىشىندە كوركەم جانە عىلىمي ادەبيەتتى تسيفرلى فورماتقا وتكىزۋگە باعىتتالعان KITAP – قازاقستاننىڭ اشىق كىتاپحاناسى، ستۋدەنتتەرگە ارنالعان OPEN_U – «قازاقستاننىڭ اشىق ۋنيۆەرسيتەتى» سىندى اۋقىمدى جوبالار جۇزەگە اسىرىلدى.
2017-2021 جىلدارى راۋان كەنجەحانۇلى باسقارعان «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» قوعامدىق قورى «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى اياسى اياسىندا الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك 100 وقۋلىعىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ تاراتتى. سونىمەن قاتار، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ انتولوگياسىن بۇۇ-نىڭ 6 تىلىنە، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارمالار جيناعى الەمنىڭ 10 تىلىنە اۋدارىلىپ، الەمنىڭ 100-دەن اسا ەلىنە تارادى. 500 مىڭ ءسوز بەن ءسوز تىركەسىنەن تۇراتىن OXFORD QAZAQ Dictionary (وكسفورد قازاق) سوزدىگى جاسالدى.
قازىبەك يسا، قر پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
«قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جالپى ماقساتى نە؟ 89-شى جىلى مەن اۋىلداعى مەكتەپتە مۇعالىم بولدىم. سوندا ءبىزدىڭ اۋداندا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىنا مۇشە قىلىپ سايلادى. «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ مۇشەسىنە سايلانۋ – وتە جوعارى مارتەبيە بولعان ەدى. ال قازىر «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ بار-جوعى دا بەلگىسىز. جاڭا سماعۇل، سادۋاقاس اعالار جاقسى ايتتى. ءبىز، ەڭ باستىسى، مىنا ءۇي سالۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ارينە، ىرگەتاس كەرەك. ءبىز ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن سالىپ جاتقان جوقپىز. بىردەن قابىرعاسىن قالايمىز، شاتىرىن جابامىز، اينەگىن سالامىز، سىرلايمىز، بىراق ىرگەتاس جوق. ول ىرگەتاس – مەملەكەتتىك تىلگە دەيتىن زاڭ قابىلدانۋى كەرەك. سوندا عانا ول ءۇي تۇرادى.
وسى جەردە ايتىلدى، 89-شى جىلى قازاقتىڭ سانى 39% ەدى، ورىستاردىڭ سانى 37%، شامالى-اق، اراسى 2%. ال قازىر ەندى قازاقتىڭ سانى 70%-دان اسىپ كەتەدى، 75% دەپ ايتىپ جاتىر. ونىڭ ءوزى دە سەنىمسىز، نەگىزى 80%-عا جۋىق. ال ەندى سول 80%-عا وسسە، 2 ەسەدەي وسسە، ءبىزدىڭ تىلدىك قولدانۋىمىز دا 2 ەسەگە وسپەيدى مە؟ ول سول 89-شى جىلعى كۇيىنشە تۇر. قاراپايىم سۇراق. نەگە ول وسى ۋاقىتقا دەيىن وسپەيدى؟
2019-شى جىلى ۇلتتىق كەڭەستىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىن قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى باسقارىپ وتىردى، سوندا مەن ۇسىنىس جاسادىم، «مەملەكەتتىك «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانۋى قاجەت، ول ءۇشىن كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋ كەرەك» دەپ. 2021 جىلى پارلامەنتكە كەلىپ، 3-ءشى اقپاندا وسى ماسەلەنى كوتەردىم. بىلتىر 2022 جىلى 27-ءشى ساۋىردە ۇلكەن قوعامدىق قوزعالىس بولدى. پەتيتسيا جاسالدى. 500 مىڭنان اسا ادام قول قويدى. «قازاق ءۇنى» ۇلتتىق پورتالىندا 2020-شى جىلدان بەرى تۇر، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ومىرزاق ايتپاەۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى اعالارىمىزدىڭ بارلىعىنىڭ قولى قويىلعان. 130 مىڭ ادام 1,5 ايدا قول قويعان. ول جەردە جاي پەتيتسياداعىداي اتى-ءجونى، سانى ەمەس، ءبارىنىڭ اتى-جوندەرى جازىلعان. 130 مىڭنىڭ ارتىندا، ينتەرنەتكە كىرە المايتىن، قولدانۋ بىلمەيتىن ميلليون تۇر. ەڭ باستى ماسەلە – «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانۋى. بىزدە بارلىق نارسە قاجەتتىلىككە كەلىپ تىرەلەدى، ال قاجەتتىلىكتى جاسايتىن – زاڭ. سول 2019 جىلى ۇلتتىق كەڭەستە كوتەرگەن سوڭ، مەن «اسسامبلەيا ءوزىن اقتاسىن، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ قابىلدانۋىنىڭ باستاماشىسى بولسىن» دەپ ايتقانمىن. اسسامبلەيادا ول كەزدە جانسەيىت تۇيمەباەۆ «ۇلى دالانىڭ ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» فورۋمىن وتكىزدى. سوندا وزگە ەتنوس تا ۇندەۋ قابىلدادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەگەن. مەن وسىنى ۇكىمەتتىڭ الدىندا قويدىم، ال سىزدەر بولسا بىردەڭە بولسا وزگە ۇلتتاردى ايتىپ شىعاسىزدار. بىزدە مەملەكەتتىك تىلگە قارسى شىعىپ وتىرعان وزگە ۇلت وكىلدەرى ەمەس، زاڭدى قابىلداتقىزباي وتىرعان، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن، مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرعان شەنەۋنىكتەر. ءبىز ول زاڭدى جاساپ قويعانبىز، 2011 جىلى زاڭ جوباسىن جاساپ، ۇسىنعانبىز. 2012 جىلى «اقجول» پارتياسىمەن زاڭ جوباسىن ۇسىندىق. ۇكىمەت قارسى شىقتى. ال كەشە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى تۇجىرىم بىزدە تالقىلانۋعا اشىق تالقىلاۋعا قويىلدى. سوندا مەملەكەتتىك «ءتىل تۋرالى» زاڭدى قابىلداماق تۇگىلى، ءبىزدىڭ سونىڭ ىشىندەگى «مەملەكەتتىك «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانۋى كەرەك» دەگەن ءبىر سويلەمدى 11 ساۋىردە قويىلعان، 21 ساۋىردە الىپ تاستاعان. مەن وعان ايقاي شىعارىپ، «قازاق ۇكىمەتى قازاق تىلىنە قايتا قارسى شىقتى» دەپ، 11 دەپۋتاتقا قول قويعىزىپ، سول جەردە ماسەلە كوتەردىم. كەيىن، سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەمەر كولگىنوۆ «ماعان دەپۋتتاتاردى جيناپ كەلىڭىز، سول ماسەلەنى قايتا كوتەرەيىك، قالپىنا كەلتىرەمىز», – دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. بىراق، ونى ءوز ورنىنان الىپ تاستادى. ورنىنا كەلگەن تامارا دۇيسەنوۆاعا دا ونى ايتتىق. «ءسىزدىڭ مويىنىڭىزدا، سونى قايتا كوتەرۋ كەرەك، «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋى تۋرالى»، – دەپ. مەملەكەتتىك «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانباسا، 2050 جىلى دا وسىلاي وتىرامىز. جاڭا سادۋاقاس كوكەم ول تۋرالى جاقسى ايتتى. مەملەكەتتىك «ءتىل تۋرالى» زاڭدى قابىلداۋ ءالى ەرتە دەپ ايتاتىندار ءالى دە بار. مەملەكەتتىك «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋى ءۇشىن، ءبارىمىز جۇمىلا ىسكە كىرىسەيىك، مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – مەملەكەتتىك تىلگە اينالا بەرسىن. راقمەت!
شەرۋباي قۇرمانبايۇلى، قر ۇعا اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– بۇل قوعام العاش قۇرىلىپ، وعان اكادەميك ءابدۋالي قايدار توراعا بولعان 90-جىلدارى زور بەدەلگە يە بولدى. حالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىن ايرىقشا قولدادى، وعان سەنىم ءبىلدىردى. سول العاشقى 10 شاقتى جىلدا قوعام جاقسى جۇمىس اتقارىپ، ءىسى ءونىمدى، ءسوزى ءوتىمدى بولدى. قالىڭ جۇرت قولداپ وتىرعان ايبارلى ۇيىمنىڭ قويعان تالاپتارى ورىندالىپ، ءتىلدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە ۇلەس قوسا ءبىلدى. بىراق ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە باستاپقىداعىداي قارقىندى جۇمىس اتقارىپ، ەل الدىنداعى ابىروي-بەدەلىن ساقتاپ تۇرا المادى. كەلە-كەلە اتى بار دا، اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن اتقارعان ءىسى جوق ەلەۋسىز ۇيىمعا اينالدى. قازىر قوعامنىڭ تورالقا مۇشەسى بولعانىمىز ءۇشىن ۇيالاتىن جاعدايعا جەتتىك. ويتكەنى اتى دارداي بۇل قوعامنىڭ اتقارعان جۇمىسى كوزگە كورىنبەي وتىر. ناقتى جۇمىس اتقارماي، ءدال بۇلاي ءىلدالدالاپ كۇن كەشىپ ءجۇرىپ، بار ەكەنىن جۇرتقا دالەلدەۋگە ارەكەتتەنۋدەن ەش پايدا جوق.
ءىستىڭ باسىنا ب.ابدىعاليۇلى كەلىپ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قولعا الا باستاعاندا كوپ ءۇمىت كۇتىپ ەدىك، ول جاڭا اشىلعان وبلىسقا باسشى بولىپ تاعايىندالعاندىقتان قوعام جۇمىسىن قاتار الىپ ءجۇرۋ قيىن بولدى. سوندىقتان قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، ونىڭ باسشىلىعىنا راۋان كەنجەحانۇلى سايلانىپ وتىر. ەكى ازاماتتىڭ دا جاڭا جۇمىستارىنا تابىس تىلەيمىز. جۇمىسى تۇرالاپ تۇرعان قوعام قىزمەتىن جانداندىرىپ، ونىڭ بويىنا قان جۇرگىزۋ كەرەك. سوعان قاتىستى مىناداي ۇسىنىستار ايتساق دەيمىز:
بىرىنشىدەن, 90-جىلدارى قابىلدانعان تىلدىك زاڭناما مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە ساي قوعام ءومىرىنىڭ بار سالاسىندا كەڭىنەن قولدانىلۋىنا تولىق مۇمكىندىك تۋعىزا الماي وتىر. سوندىقتان قوعام مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ باعىتىندا ناقتى جۇمىس اتقارۋعا ءتيىس.
ەكىنشىدەن, قوعامنىڭ تورالقاسى مەن كەڭەسى شۇعىل جينالىپ، اتقاراتىن ناقتى جۇمىس جوسپارىن جاساپ، ونى تالقىلاي وتىرىپ بەكىتۋى قاجەت. ءتىل سالاسىنداعى ەڭ الدىمەن اتقارىلۋى ءتيىس، كەزەك كۇتتىرمەيتىن جانە ءتىل ءورىسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن تيىمدىلىگى جوعارى شارۋالاردى سول جوسپارعا ەنگىزۋ وتە ماڭىزدى.
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى جىل سايىن بەكىتىلگەن جوسپاردىڭ ورىندالۋى جونىندە بىرلەستىكتىڭ الدىندا ەمەس، ەل الدىندا ەسەپ بەرىپ وتىرعانى ءجون. سوندا عانا ناقتى اتقارىلعان جۇمىستى جۇرت كورىپ، ونىڭ قىزمەتىنە ءادىل باعا بەرە الادى. سونىمەن قاتار قوعام باسشىلىعى مەن مۇشەلەرى دە وزدەرىنىڭ ەل الدىنداعى، ءتىل تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەدى.
ۇشىنشىدەن، ءتىل سالاسىنداعى اتقارىلاتىن جۇمىستار جۇيەسىز، اركىمنىڭ ايتقانى، ءبىر-ەكى باسشىنىڭ نەمەسە قوعام مۇشەسىنىڭ قالاۋى مەن سولاردىڭ جەكە وزدەرىنە عانا ءتيىمدى، ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز ۇزدىك-سوزدىق جۇرگىزىلمەۋگە ءتيىس. مەن بۇگىنگە دەيىن قوعام جۇمىسىنان ساتىلى، جۇيەلى جۇمىستى كورە المادىم. ەندىگى جەردە بالاباقشا، مەكتەپ، جوو، عىلىم سالاسى بويىنشا اتقارىلاتىن ءار جوبا، ءار ءىس-شارا ناقتى بەلگىلەنىپ، ورىندالۋى باقىلاۋدا بولۋى قاجەت.
تورتىنشىدەن, قوعام كوشە جارناماسى مەن كورنەكى اقپاراتتاردىڭ كوزگە تۇسكەن قاتەلىگىن عانا ماسەلە ەتىپ كوتەرۋمەن شەكتەلمەي، ءتىلدىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، ەل ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيتىن ءىرى-ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس.
بەسىنشىدەن, قوعام مەملەتتىك ءتىل تاعدىرىنا قاتىستى ەل ىشىندە بولىپ جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى ءار وقيعاعا قاتىستى ءۇن قوسىپ، ءوز ۇستانىمىن ءبىلدىرىپ، قۇزىرەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار الدىنا ماسەلە قويىپ، ەلدىڭ ءار ازاماتىنىڭ ۇسىنىس-پىكىرىن، سىن-ەسكەرتپەسىن ەسكەرىپ، ولاردىڭ تىلدىك قۇقىن قورعاۋدان تىس قالماي، ءتىلدىڭ جوقشىسى، ءتىل قورعانى ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىرۋى كەرەك. سوندا عانا بۇل قوعام ەل قولداۋىنا يە بولىپ، ءوز مىندەتىن ادال اتقارىپ وتىرعان ۇيىمعا اينالادى.
تاعى ءبىر ايتارىم, قوعام جۇمىسىنا جاستاردى كوپ تارتا وتىرىپ، اتقارىلاتىن عىلىمي، ادىستەمەلىك، اقپاراتتىق، ناسيحات جانە باسقا دا جۇمىستاردىڭ باسىم بولىگىن ەلدىڭ بولاشاعى جاس قاۋىمعا باعىتتاعان ورىندى. سۇيەگى قاتىپ كەتكەندەرگە سىڭىرىلگەن ەڭبەك، جۇمسالعان قارجى مەن كۇش-جىگەر كوپ جەمىس بەرە قويمايتىنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. شىعارىلاتىن ءونىم دە، اتقارىلاتىن جۇمىس تا، ەرتەڭ قازاقتىلدى ورتانى قالىپتاستىراتىن جاس قاۋىمعا ارنالسا عانا ءىس ناتيجەسىن بەرەدى.
وسى جيىننىڭ ءوتۋىن تالاپ ەتۋشى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ، ەلجاندى ازاماتتاردىڭ، سونداي-اق دايىنداعان جۇمىس توبىنىڭ ناتيجەلى ءىسىنىڭ، بيلىكتىڭ قوعامدىق ۇيىمعا وڭ كوزبەن قاراۋىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلتاي جاقسى ءوتتى. «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل» دەگەندەي، مەملەكەتتىك تىلدەگى كۇردەلى ماسەلەلەر، ونى شەشۋ جولدارى ايتىلدى، تالقىلاندى. قوعامدىق ۇيىمنىڭ قۇرامى جاڭاردى، وعان ەكى مينيستر، بىرنەشە دەپۋتات، ىسكەر ازاماتتار كىردى. ەندى تەك جۇمىس جاساۋ قالدى. جاقسى باستامانىڭ ءوزى – جارتى ءىس.
جالعاسبەك امانوۆ,
قىزىلوردا وبلىستىق ۇيىم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى
Abai.kz
