1963 جىلى جۋرناليستەر ءوز زامانىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعالارىنىڭ ءبىرى فيدەل كاسترودان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ قايسىسىن ءوزىنىڭ كۋميرى سانايتىنىن سۇرايدى. ارينە، ءبارى ايگىلى بىرەۋدىڭ ەسىمىن، قانداي دا ءبىر كەڭەستىك پارتيزان جەتەكشىسىنىڭ، گەنەرالدىڭ، مارشالدىڭ، سنايپەردىڭ، ت. ب. اتايدى دەپ كۇتەدى. بىراق كاسترو جۇرتتى تاڭ قالدىردى. ول ءوزىنىڭ كۋميرىن ماسكەۋدى قورعاۋشىلاردىڭ ءبىرى، قاراپايىم كەڭەس وفيتسەرى باۋىرجان مومىشۇلى دەپ اتادى.

باۋىرجان مومىشۇلى قاتارداعى اسكەري قىزمەتكەر (ارتيللەريست) بولعان، سوعىس باستالماي جاتىپ-اق، قيىر شىعىستا جاپوندىقتارمەن سوعىسىپ ۇلگەرگەن. سودان كەيىن ونىڭ تاريحىندا قىزىل ارميانىڭ بەسسارابياعا جورىعى بولدى. كەيىن نەمىس شابۋىلىنا ۇشىراعان الماتى قالاسىندا ازدى-كوپتى تىنىش قىزمەت بولدى.

1941 جىلدىڭ كۇزىندە مومىشۇلى ەندى عانا قۇرىلا باستاعان 316-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسىنا اۋىسۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرەدى. بۇل بولىمشەنىڭ ەرەكشەلىگى - ونى شايقاستارعا قاتىسقان تاجىريبەلى ادامدار قۇرۋ كەرەك ەدى. مومىشۇلى ونداعى باتالونداردىڭ ءبىرىنىڭ كومانديرى بولدى.

ديۆيزيا قۇرىلعاندا ماسكەۋ قورعانىسىنىڭ ەڭ قاۋىپتى جەرلەرىنە جىبەرىلدى. وندا ديۆيزيا ساندىق جانە ساپالىق جاعىنان باسىم جاۋعا قارسى تۇردى. بىراق قولباسشىلىق كەز كەلگەن جاعدايدا توتەپ تۇرۋدى تالاپ ەتتى، ويتكەنى قيىر شىعىستان جاڭا ديۆيزيالار قۇتقارۋعا كەلە جاتقاندىقتان، تەك توتەپ بەرۋ كەرەك بولدى.

قىزىل ارميانىڭ سوعىسقا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىندا جاۋ تەرريتورياسىندا شابۋىل، شابۋىل سوعىسى بولعاندىعى جاعدايدى قيىنداتا ءتۇستى. قورعانىس تاكتيكاسىنا الدەقايدا از ۋاقىت ءبولىندى.

ناتيجەسىندە، 316-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسى 40 شاقىرىمدىق مايداندى ۇستاۋعا ءماجبۇر بولدى، دەگەنمەن بارلىق ستاندارتتار بويىنشا ول 12 شاقىرىمدى ۇستاۋى كەرەك ەدى.

ديۆيزيا كومانديرى يۆان ۆاسيلەۆيچ پانفيلوۆ سولداتتارىن وسى 40 شاقىرىمعا جاي عانا سوزسا، نەمىستەردىڭ العاشقى سوققىسى قورعانىستى الىپ كەتەتىنىن ءتۇسىندى. ونىڭ ديۆيزياسى كۇشتى جانە نەگىزگى قىزىقتى تاكتيكانى - جاۋعا سوققى بەرۋ تاكتيكاسىن قولداندى.

شاعىن وتريادتار جاۋ كولوننالارىنا سوققى بەرىپ، ۇشقىر شايقاستان كەيىن شەگىنىپ، نەمىستەردى شەگىنۋگە ماجبۇرلەدى. اشىق ۇلكەن شايقاسقا قاتىسپاي، ءارتۇرلى باعىتتا قاۋىپ ءتوندىردى. مۇنىڭ ءبارى نەمىستەردى ۇنەمى كۇشتەردى ءبىر جەردەن ەكىنشىسىنە اۋىستىرۋعا ءماجبۇر ەتتى، بۇل كۇشتەر ۇنەمى اتقىلاۋ مەن شابۋىلدارعا ۇشىرادى، بۇل بارلىق ۋاقىتتى قاجەت ەتتى. دالىرەك ايتقاندا، پانفيلوۆ پەن ونىڭ ديۆيزياسىنا ۋاقىتتى ۇتۋ كەرەك بولدى.

پانفيلوۆشىلار تاكتيكاسىن ۇزدىك ورىنداۋشى باۋىرجان مومىشۇلى بولدى. ءبىر قىزىعى، ول ءتىپتى، بۇل تاكتيكانى «مومىشۇلى ءسپيرالى» دەپ اتاۋعا دەيىن باردى. ونىڭ شەبەرلىگى سونشا، ماسكەۋ تۇبىندە ءبىر اي شايقاستان كەيىن ونى پولك كومانديرى ەتىپ تاعايىندايدى.

قازاقتىڭ ۇلىنىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى جازىلعان بىرنەشە ەپيزودتار بار. ءبىرىنشى وقيعا مومىشۇلى ماسكەۋ ماڭىندا بولعان العاشقى كۇنى بولدى - سودان كەيىن ول 100 ەرىكتى، ەڭ تاجىريبەلى جاۋىنگەرلەر توبىن باسقاردى جانە ولارمەن بىرگە تۇندە باسىپ الىنعان اۋىلعا جول تارتتى، 300-گە جۋىق فاشيستەردى ءبىر ساعاتتا جويدى.

مومىشۇلى پولك كومانديرى بولعان كەزىندە تاعى ءبىر ەرلىك جاسادى. بۇل جولى ونىڭ پولكى نەمىستىڭ «ولگەن باس» ەليتالىق سس ديۆيزياسىمەن سوعىسۋى كەرەك ەدى. كوماندير ءوز پولكىن باسىپ العان 20 وتريادقا ءبولدى. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا كەيبىر وتريادتار شابۋىلعا شىقتى.

ءدال وسى كەزدە جاساقتاردىڭ تاعى ءبىر بولىگى اۋىلدارعا جاسالعان شابۋىلدارمەن بايلانىستى بولدى – نەمىستەر كۇشتەرىن قايتادان ءبولىپ، قاۋىپتى باعىتتارعا اۋىستىردى، سودان كەيىن قالعان كەڭەس وتريادتارى اۋىلدارعا جان-جاقتان شابۋىل جاساپ شايقاسقا كىرىستى.

ياعني، سپيرال تاكتيكاسى بەكەر ايتىلماعان ەكەن – الدىمەن شابۋىلدىڭ ءبىرىنشى كەزەگى بولدى، سودان كەيىن ەكىنشى، سودان كەيىن ءۇشىنشى. بىرنەشە ساعاتتىق شايقاستا مومىشۇلى پولكى 157 ادامىنان ايىرىلدى، بىراق جاۋ 1200 تاڭداۋلى جاۋىنگەرىن شىعىن ەتتى.

ارينە، اۋىلداردى قايتارىپ الۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك بولمادى - بۇل جاۋدى باسەڭدەتۋگە ارنالعان ءدال وسىنداي قۋدالاۋ سوققىلارى بولدى، بىراق سوعان قاراماستان ولار جاۋعا قاتتى سوققى بەردى.

بىراق مۇنداي تاكتيكانىڭ ارتىقشىلىقتارمەن قاتار بىرقاتار كەمشىلىكتەرى دە بولدى - ۇنەمى بولىپ تۇراتىن شاعىن وتريادتاردى قورشاۋ وڭاي بولدى. مومىشۇلىنىڭ ءوزى تالاي رەت الدىمەن باتالونىمەن، سوسىن پولكپەن قورشاۋعا الىنعانىمەن، ءار جولى قورشاۋدان ءساتتى شىعىپ ۇلگەردى.

ەرەكشە تابىسى ءۇشىن 1942 جىلدىڭ اقپانىندا باۋىرجان مومىشۇلى اعا لەيتەنانت شەنىندە قالسا دا ديۆيزيا كومانديرى بولىپ تاعايىندالىپ، ءبىر ايدان كەيىن عانا پولكوۆنيك شەنىنە دەيىن كوتەرىلە باستادى.

بۇل رەتتە وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى، بىراق ونىڭ مۇنداي اتاققا لايىق ەمەستىگى جوعارىدا شەشىلدى. مۇنىڭ دا تۇسىندىرمەسى بار: مومىشۇلىنىڭ مىنەزى ونشا قاراپايىم ەمەس ەدى – ول ويلاعانىنىڭ ءبارىن تىم اشىق ايتتى. جاۋىنگەرلەر ونى وسى ءۇشىن جاقسى كوردى، بىراق باسشىلىققا جاقپادى. سوعىس ءبىتتى، بەيبىت ءومىر باستالدى.

بىردە باۋىرجان مومىشۇلى فيدەل كاسترونىڭ ءوزىن «ەرجۇرەك قازاق» دەپ اتاپ كەتكەنىن ءبىلدى. كاسترو قوناققا شاقىرۋ قاعازىن جىبەردى. مومىشۇلىمەن ءوز ۇيىندە كەزدەسكىسى كەلەتىنىن كسرو ۇكىمەتىنە حابارلادى.

كەڭەس جاعى وتە قيىن جاعدايعا تاپ بولدى – سوعىس باتىرىنىڭ وتباسىمەن بىرگە تۇرعان ءۇيى، جۇمساقتاپ ايتقاندا، سۇمدىق كۇيدە بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى كۋبادان كەلگەن قۇرمەتتى قوناقتىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعدايعا قالدى. سوندىقتان مومىشۇلىنا جاڭا كەڭ پاتەرگە كوشۋ تۋرالى ۇسىنىس تەز ارادا ايتىلعانىمەن، ول كوپتەن بەرى تۇرعان ۇيىندە قوناق قابىلداۋدان ۇيالمايتىنىن ايتىپ، باس تارتتى. جارايدى، بۇل جاۋاپ كەڭەستىك تاراپقا جاراسپاعانى انىق، ويتكەنى ەلدىڭ ابىرويى اسقاقتاپ تۇرعان ەدى.

ولار باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ تىم بولماسا ۇيىنە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كوندىردى، ول ءبىتتى. كاسترونىڭ كەلدى. مومىشۇلى مەن كۋبا باسشىسى ۇزاق سويلەستى، بىراق ولار ءبارىن تالقىلاپ ۇلگەرمەسە دە، جاڭا كەزدەسۋدى جوسپارلادى.

سودان كەيىن باۋىرجان مومىشۇلى ءوزى كۋباعا كاستروعا بارىپ، قۇرمەتتى قوناق بولادى. سونىمەن قاتار، باۋىرجان مومىشۇلى بىرنەشە كۇن بويى كۋبالىق اسكەريلەرگە ءدارىس وقىدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz