(قوس عۇلامانىڭ دەڭگەيلەستىگى حاقىندا سىر-سۇحبات)

 «ماحابباتسىز – دۇنيە بوس!»
اباي.

 «چتو زا جيزن بەز ليۋبۆي؟!»
گەتە.

قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، بەلگىلى قالامگەر تورەگەلدى تۇياقباي (لاقاپ اتى – تورە راحمان) استانا قالاسىنان سەمەيگە ىسساپارمەن كەلگەن-ءدى. تورەگەلدى كەڭەس زامانىنان كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى اقىن، اۋدارماشى. ماسەلەن، نەمىستىڭ ۇلى پەرزەنتى يوگانن ۆولفگانگ گەتەنىڭ (1749-1832) ءبىراز شىعارمالارىن قازاق تىلىنە تۇپنۇسقادان اۋداردى. گەتەتانۋشى عالىمدى سۇحباتقا شاقىردىق. ونداعى ماقساتىمىز  – اباي جانە گەتە دەڭگەيى ءبىر تەڭدەس تۇلعالار ەكەندىگىن دايەكتەۋگە سايادى.

– تورەكە، ۇلى ابايدىڭ وتانى – سەمەي قالاسىنا قوش كەلدىڭىز! اباي مەن گەتە الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلىلار. ۇقساستىقتارى نەدە، ولاردان الار عيبراتىمىز قايسى؟ وسى توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىتسەك.

– دۇرىس ايتاسىز، اسەكە، اباي دا، گەتە دە الەم ويىنىڭ الىبى. گەتەنىڭ «الەم ادەبيەتى» تىركەسىن العاش ەنگىزگەنى مەن ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي» دەگەنى سونىڭ تامشىداي مىسالى. ەكى عۇلامانىڭ دەڭگەيلەستىگى جايلى ءسوزدى «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» ولەڭىنەن باستايىق:

قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،

ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ.

دالانى جىم-جىرت، دەل-سال عىپ،

ءتۇن باسادى سالبىراپ.

شاڭ شىعارماس جول-داعى،

سىلكىنە الماس جاپىراق.

تىنشىعارسىڭ سەن-داعى،

سابىر قىلساڭ ازىراق.

بۇل ابايدىڭ گەتە-لەرمونتوۆتان ءدالدى اۋدارعان ەڭبەگى، ءتارجىمانىڭ كوكەسى. گەتەنىڭ ولەڭىن اباي، شىنى كەرەك، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن عوي. باتىر اعامىز باۋىرجان مومىشۇلى، ونى گەراعاڭ (گەرولد بەلگەر) دا قۇپتاعان، گەتەگە، تۇپنۇسقاعا ءۇش، لەرمونتوۆقا ءتورت، ال ابايعا بەس دەگەن باعاسىن بەرەدى. نەگە؟ سەبەبى، گەتە جىرىندا اكتسەنت تابيعات اناعا، ال ابايدا جان دۇنيەگە تۇسەدى.

– ەستۋىمشە، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» ولەڭى يلمەناۋ دەگەن تاۋلى جەردە جازىلعان. «تىنشىعارسىڭ سەن-داعى، سابىر قىلساڭ ازىراق» دەگەن اۋەننىڭ سىرلى استارى نەمىس حالقىنىڭ جۇرەگىن جاۋلادى دەي الامىز با؟  

– مەن گەرمانياعا سان رەت بارعان اداممىن. 2018 جىلى گەتە تۋىپ وسكەن اۋماقتا (ۆەيمار، ماينداعى فرانكفۋرت قالالارى) جارتى جىل تۇردىم. سوندا كوزىم جەتكەنى – نەمىس ءۇشىن گەتە ەرەكشە قاستەرلى. ونىڭ مۋزەيلەرى كوپ، جاڭاعى ولەڭگە ءان جازعان نەمىس سازگەرلەرى دە از ەمەس. الايدا نەمىس حالقىنىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان ابايدىكى، نەگە دەسەڭىز، يلمەناۋ كوگىندە، البەتتە، سول ابايدىڭ ءانى قالىقتاپ تۇرادى. مۇنىڭ ءمانىسىن سۇراعانىمدا جانعا قۋات بەرەتىن قاسيەت بار دەگەن جاۋاپ الدىم. دەمەك، ولەڭنىڭ ءسوزى ۇعىلماسا دا ءان تىڭداۋشى جۇرەگىنە جىلى تيگەن. ءفاني ءومىر ۋاقىتشا، ماڭگىلىك تىلسىمدا. وسىنى سەزىنگەن سيرەك ساتتەردە عانا جانىمىز تىنىشتىق تابارى حاق.

– وتە جاقسى، ەندى اباي مەن گەتە ۇقساستىقتارى نەدە ەكەنىنە توقتالساق...

– اسەكە، ولاردىڭ اراسىندا ۇقساستىقتار كوپ جانە ارقيلى. الدىمەن ەكەۋى دە اقىن ءارى قايراتكەر. ون-ون بەس جىل اباي بولىس تا، بي دە بولعان دەسەك، گەتە ۆەيمار كنيازدىگىنىڭ ونداعان جىل قورعانىس ءمينيسترى، سونىمەن بىرگە، ساياسي-مادەنيەت سالاسىن دا باسقارعان عوي. يلمەناۋ مەن شىڭعىستاۋ كەلبەتى ۇقساس، ەرتىستىڭ سەمەيدى قاق جارىپ اعاتىنى سياقتى فرانكفۋرت قالاسىن ماين وزەنى ەكىگە بولەدى. ەكى تۇلعا دا كەدەيشىلىك، جوقشىلىق كورمەي ءومىر ءسۇردى. ايتسە دە، ءوز ورتاسىنان دوس تابا المادى. جابىقتى. گەتەنىڭ جالعىزدىق سەبەبىن ايتقانى:

توبىرمەنەن دوس بولىپ، شىقتىم جولدان،

تانىپ سونى، اقىرى قالدىم جالعىز!

اباي دا «مۇڭداسارعا كىسى جوق، ءسوزدى ۇعارلىق» دەمەي مە، جان سۇرانىسىن شىعارماشىلىق پەن عىلىم-ءبىلىم ساراسىنان تاپپاي ما...

– تاپ سولاي، بىراق ەكى حالىقتىڭ دانىشپان پەرزەنتتەرى ءومىر سۇرگەن ۋاقىت، تاريحي-مادەني كەڭىستىك تىم الشاق ەمەس پە. سول سەبەپتى كوكەيىمىز تۇكپىرىندە «ەكى عۇلامانى سالىستىرۋ ارتىقتاۋ ەمەس پە؟ قاتارلاستىقتارى قايتىپ دالەلدەنبەك؟» دەگەن كۇماندى سۇراقتىڭ قۇلاعى قىلتيارى انىق.

– ولار رۋحاني باۋىرلاس دەۋگە بۇلتارتپاس دالەلدەر مول-اق. ءبىرىنشىسى، اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرى. گەتە ءداۋىرى 18-عاسىر نەمىستەردە تۇنەك: قىرقىسقان كىنازدىكتەر، الاۋىزدىق پەن ناداندىق. گەرولد بەلگەر «اباي مەن گەتە» اتتى ماقالاسىندا گەتە دە «نەمىستەردىڭ اينالاسى ازعىندىققا تولىپ بارادى. ... بىزدەر، نەمىستەر، كۇنى وتكەن جۇرتپىز» دەپ كۇرسىنگەن دەيدى. تۋعان حالقىن «ادام ەمەسسىڭدەر، دالاداعى اڭدارسىڭدار» دەپ سوكتى دەيدى. ول دا شارشاماي-تالماي حالقىن ادامدىققا باۋلىدى، اباي سياقتى «بەس اسىل ىسكە» (نەمىسشە – funf dinge) شاقىردى. ءاسىلى، ابايدى ەسكە سالاتىن وسى «مىڭمەن جالعىز الىسقاندىعى» عانا ەمەس. نەمىس عۇلاماسى بىردە:

جوق، اسىقپاي جەتىلىپ جىلدار بويى،

ساف التىنداي سومدالىپ، ءپىسسىن ويىڭ.

سىرتىن ەمەس، ءسوزىڭنىڭ تۇزە سىرىن،

كەيىنگىگە مۇرا بوپ قالسىن جىرىڭ! –

دەسە،  ەندى بىردە:

بىرەۋگە ۇناۋ ءۇشىن جىر جازبايمىن،

ونەگە ىزدەپ تاپساڭ بولعانى تەك! –

دەيدى. تاپ وسىنداي وي مەن سەزىم اباي پوەزياسىندا كەمەرىنەن اسىپ توگىلەدى عوي. تاعى ءبىر ۇقساستىق، پوەزيالارى جاڭاشىل، شىمىر، قۋاتتى. ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ۇيقاسى بولەك، ءبارى دە جاڭا تۇرپاتتى. ەكى اقىن اراسى ءبىر عاسىر دەپ كور. انىعى، قوس اقىن دا اعارتۋشىلىق اقىندىق قۋاتىمەن ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىن جاڭا بيىككە كوتەردى. ەكەۋى دە ۇلت داناگويى، ونىڭ رۋحاني ءپىرى، بۇدان اسقان ۇقساستىق پەن ۇندەستىك بولا ما...

– سولايى سولاي. بىراق، «ەكى ءتۇرلى نارسە عوي - سىر مەن سىمبات» دەمەكشى، وسى ايتىلعان دالەلدىڭ ءبارى ىشكى ەمەس، سىرتقى سىمبات. ەندى سول ۇقساستىقتان دانالىق دەڭگەيلەستىككە اۋىسايىق. ۇلت ۇستازىنان جالپىادامزات بيىگىنە ساتىلاعان كەزەڭگە كەلەيىك. وسى حاكىمدىك كەزەڭ جايىندا نە ايتاسىز؟

– الەمدىك رۋح بيىگى دەگەنىمىز – جاراتۋشىنى تانۋ مەن جۇرەك كۋلتى. ادام بالاسى كەمەلدەنۋ جولىن تاڭداۋىنا تارازى – ماحاببات، مەيىرىم. «جاراتۋشى يەمىز سەنى ماحابباتپەن جاراتقان، دەمەك، دۇنيەگە، ءتاڭىرىنىڭ بارلىق جاراتقاندارىنا سۇيىسپەنشىلىكپەن قارا، بۇل ادامدىق بورىشىڭ». قاي حاكىمنىڭ بولماسىن كرەدوسى وسى. ولار ءۇشىن ماحاببات (جۇرەك تازالىعى) ەڭ باستى كاتەگوريا. اباي مەن گەتە – ەكەۋى دە ءوزىن ءھام جاراتۋشىنى تانىعان شىن حاكىم، ياكي تولىق ادام بولعان. ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى مەن اللانىڭ وعان سالعان جولىن ۇقتىرۋ، ءسوز جوق، سيرەك گەنيدىڭ عانا سىباعاسى. مىنە، اباي مەن گەتە دانالىعى تەڭدەس دەۋىمىزدىڭ كەپىلى وسى ارادا.

– تورەكە، قاراپايىمنان كۇردەلىگە ساتىلادىق. ەكى الىپتىڭ تۋىستىق گەنەزيسى، قازاقى تىلمەن ايتساق، ولاردى جۇپتاستىرعان ماحاببات دەگەن كوگەن ءجىپتى دە تاپتىق. سول كوگەن ءجىبىمىز جەلىسىن قايدان تارتادى؟

– جاقسى سۇراق قويدىڭىز، اسەكە. ماحابباتتىڭ ءتۇپ-توركىنى شىعىس قاينارى، ءدالدىسى، سۋفيستىك ءىلىم دەۋگە بەيىلمىن. ماسەلەن، شىعىستىڭ جەتى شايىرىنىڭ ارۋاعىنا سىيىنعان اباي «مەدەت بەر!» دەمەي مە، سول سياقتى گەتە دە ولاردان رۋحاني ءنار الىپ، ولە-ولگەنشە ءپىر تۇتىپ ءوتتى. وعان مىقتى دالەل – «باتىس-شىعىس ديۋانى (جيناعى)» اتتى كولەمدى ەڭبەگى. ول – عاشىقتىق گيمنى. ءومىردىڭ ءتۇپ ماقساتى جايىندا اباي اتامىز:

مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول لاماكان،

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،

وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟ –

دەيتىن بولسا، گەتەگە دە تىنىشتىق بەرمەگەن سول ماقسات. كوڭىلى شارق ۇرىپ، ويىندا «كۇنى-ءتۇنى ءبىر-اق ءتاڭىرى» بولعان (سوپىلىق پوەزياعا راحاتتانعان، سونداي-اق، قۇراندى تانىپ-بىلۋگە قۇمارتقان). وعان، اسىرەسە، ايگىلى «فاۋست» تراگەدياسى ايداي ايعاق.

– اباي مەن گەتە اراسىنداعى سايكەستىك تاڭقالارلىق، تورەكە. وسىعان كوز جەتكىزدىك. «تاسديق» (قازىرگى 38-ءشى قاراسوز) اتتى تراكتات پەن «فاۋست» تراگەدياسى. وسى ەكى ۇلى ەڭبەك اراسىنداعى ورتاقتىق نەدە؟ ولاردى سالىستىرۋ قانشالىقتى قيسىندى الدە ولار ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن تۋىندىلار ما؟

– اسەكە، ايتىلماي كەلگەن دۇنيەنى كوتەرىپ وتىرسىز. سىرتىن تانىپ ءىس بىتپەس، گاپ ىشكى مازمۇندا. ەكى شىعارما مازمۇنى توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن. ولاي بولاتىنى، ەكەۋىندە وزەك ءبىر، ول – «كەمەل ادام» يدەياسى. «تاسديق» تراكتاتى – ادام جەتىلۋىنىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزى ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. گەتەنىڭ ايتىلمىش شىعارماسى وسىنى، ياعني «پەندەلىكتىڭ كامالاتىن» (اباي) كوركەم ادەبيەت تىلىمەن بەينەلەگەن. پرينتسيپتىك ايىرما وسى عانا. ەكى اۆتور دا – حاكىم، دەمەك، ولاردىڭ تانىمى باتىس-شىعىسقا، سونداي-اق، ۇلتقا، دىنگە بولىنبەيدى. وعان ەكى شىعارمانىڭ دا تىلسىم الەمىنەن ەكەنىن، عايىپ تىلىمەن جازىلعانىن قوسىڭىز.

– ولار جۇرەكپەن جازىلعان دەگەنىڭىزگە تولىق قوسىلامىن. «تاسديق» پەن «فاۋست» اراسىنداعى پاراللەلدىڭ سەبەبى، ادامنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋ زاڭدىلىعى كۇللى ادامزاتقا ورتاق. مىسالعا اباي جارىم ادام، ادام جانە تولىق ادام دەپ ۇشكە بولەدى جەتىلۋ جولىن. «تولىق ادام» كونتسەپتسياسىن نەگىزدەي كەلە: «قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول نيھاياتسىز (شەكسىز), ونىڭ نيھاياتىنا ەشكىم جەتپەيدى. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول – تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى» دەپ قورىتادى. «فاۋست» شە؟ الەمدىك شەدەۆردىڭ فينالى قايسى؟ وسىنى ايتا كەتسەڭىز...

– بەك شەتىن، بەك نازىك ماسەلە بۇل، اسەكە. «فاۋست» تراگەدياسى ەكى بولىكتەن قۇرالعان. اۋەلگىسىندە ادام، كەيىنگىسىندە تولىق ادام دەڭگەيى سۋرەتتەلگەن. سان الۋان سىناقتارعا تولى بولعان ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭىندا باس كەيىپكەر فاۋست: «و، قاس-قاعىم، توقتا! (و، مگنوۆەنيە، وستانوۆيس!)» دەيدى. بۇل نە دەگەنى، قانداي استار بار؟ بۇل اۆتوردىڭ كەيىپكەرىن كەمەل (تولىق) ادام ساتىسىنا كوتەرگەن ءساتى. ءفاني ءومىر ارباۋىنان قۇتىلعانىن اڭعارتقانى دەۋگە كەرەك. ۋاقىت رۋح بيىگىنە شاراسىز، وعان ءامىرى جۇرمەك ەمەس. دەمەك، جان ەگەسى فاۋست ءناپسى-سايتاندى جەڭدى! فاۋست مەفيستوفەلگە (شىعارماداعى سايتان بەينەسى) جانىن ساتتى دەۋ تايازدىق، تەگى. كەيىپكەرىن جاڭا اباي ايتقان قۇداي جولىنا سالماسا، ونى سايتانعا جەڭگىزسە گەتە گەتە بولا ما... اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، ابايدى وقىساق، گەتەنى تانيمىز، گەتەنى وقىساق، ابايدى تانيمىز. ءسوزىمدى وسىمەن ساباقتاعىم كەلەدى.

– البەتتە، ەكى الىپ جايلى جەتكىلىكتى ايتىلدى، ونان نە عيبراتلەندىك؟

– سەن ءتان ەمەس، جانسىڭ، سوندىقتان ار ساقتا. وزگەلەرگە پايدام ءتيسىندى ويلاپ ءومىر ءسۇر. قياناتتان قاش، تەك جاقسىلىقپەن جارىس. باقىتتى بولۋ، قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى بولۋدىڭ وزگەدەي جولى جوق. مىنە، ەكى ۇلىنىڭ ايتقان وسيەتتەرىنەن تۇيەر ءتۇيىن وسى.

– تورەگەلدى مىرزا، قازىر زامان دا، قوعام دا باسقا. بۇكىل دۇنيە تانىماستاي وزگەردى. تەك ابايدىڭ تولىق جيناعى عانا كەڭەستىك بيلىك كەزىندە قالاي بولسا، تاپ سولاي باسىلىپ كەلەدى. وعان دەگەن كوزقاراسىمىز وزگەرمەي، جاڭعىرماي قالدى. ابايتانۋدى تۇرالاتقان شىدەر-تۇساۋدىڭ ءبىرى وسى بولسا كەرەك. وسىعان كوزقاراسىڭىز...

– ۇلى ابايدى تانۋ مەن تانىتۋ ءىسىنىڭ كەنجەلەپ قالعاندىعى، ايتارى نە، وزەكتى ورتەيتىن وكىنىش. جان ازىعى كەرەكسىز قوعامعا اينالدىق، كىمگە وكپە ارتاسىڭ... اباي الەمگە تانىلۋى ءۇشىن الدىمەن رۋحاني ۇستازدى قازاقتىڭ ءوزى تولىق تانىپ الۋى شارت. ماسەلەن، گەتەنى تانۋ ورتالىعى، مەيلى، مۋزەيى دەيسىز بە، گەرمانيانىڭ ءار قالاسىندا بارىنا كەپىلدىك بەرەمىن. اباي اتامىزدىڭ ەسكەرتكىشى الەمنىڭ ونداعان ەلدەرىندە، ال گەتەنىكى جۇزدەگەن ەلدەردە. نەمىس عۇلاماسى بۇكىل اي استى الەمگە ايدىك، ال وعان دەڭگەيلەس اباي نەلىكتەن سول دارەجەدە تانىلماي وتىر دەگەنگە ايتارىم: ابايتانۋدان اباي ىلىمىنە اۋىسار كەز كەلدى. بۇل جاڭا دەڭگەيگە گەتەتانۋ تاجىريبەسىن پايدالانۋ، ءماتىنتانۋ، گەرمەنەۆتيكا، حرونوتوپ امالدارىن تۇتاس قولدانۋ ارقىلى جەتە الامىز.

– ساليقالى سۇحباتىڭىزعا راحمەت، تورەگەلدى راحمانبەردىۇلى! سىزگە مىقتى دەنساۋلىق، شىعارماشىلىق جاڭا تابىستار تىلەيمىن.

سۇحباتتاسقان اسان وماروۆ

Abai.kz