ءبارىمىز بىلەمىز, ءوز بيلىگىن ءتاستۇيىن ەتكەن سي تسزينپين قىتايدىڭ جوعارعى اسكەري باسشىلىعىنىڭ توراعاسى بولىپ تابىلادى.

تامىز ايىنىڭ باسىنداعى باستى جاڭالىق قىتايدىڭ اتوم قارۋىنا جاۋاپ بەرەتىن ەكى ءىرى وفيتسەر اۋىستى. ونىڭ ءبىرى – قحاا (قىتاي حالىقتىق ازاتتىق ارمياسى) زىمىراندىق اسكەرىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال لي يۋچاو مەن ونىڭ ورىنباسارى ليۋ گۋانبين. ەكەۋى دە جۇرت الدىنا كوپتەن شىقپاۋى كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتىپ كەلگەن ەدى. ەندى ءبارى ايقىن بولدى. بوساعان ورىنعا بۇعان دەيىن قحاا اسكەري تەڭىز كۇشتەرىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى سيۋي سيشەن جايعاستى.

جاز باستالعاننان بەرى اۋەلى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تسين گان كوزدەن تاسا بولدى. ول ءبىر ايدان بەرى ءالى جۇرت الدىنا شىققان جوق. اراعا بىرنەشە اپتا سالىپ، ونىڭ ورنىنا وعان دەيىن تاپ وسى ورىنتاقتى يەلەنگەن ۆان ي تاعايىندالعاندىعى ءمالىم بولدى. بىراق قىتاي جاعى تسين گاننىڭ نەگە دوعارىسقا كەتكەنىن تۇسىندىرگەن دە جوق.

اسكەري ساياساتقا زور اسەرى بار بۇل اۋىس-تۇيىستەردىڭ بۇرىن جوسپارلانعان اياق استىنان بولا سالعاندىعى، قىتايتانۋشى ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلاردى ءارى-ءسارى ەتكەنى دە جاسىرىن ەمەس. ولاردا قاراپ قالماي بۇل سوڭعى ون جىل كولەمىندە بولىپ كورمەگەن جوعارعى شەندىلەر اراسىنداعى «اسكەري تازارتۋ» دەگەن ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.

نيۋ-يورك ساياسي ينستيتۋتىنىڭ ازيا قوعامىنا قاتىستى سىرتقى ساياسات پەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بويىنشا عىلىمي قىزمەتكەرى لايل مورريس: «بۇل تازالاۋدىڭ زور ماڭىزى بار…ويتكەنى، قىتاي جاعى ءوزىنىڭ اتوم قارۋى ستراتەگياسىندا سوڭعى ون جىلداعى تەرەڭ وزگەرىستەر جاساۋىن قولعا الىپ وتىر. سي تسزينپين قحاا قاتىستى ءوز باقىلاۋىن بەرىك ورنىقتىرۋعا قول جەتكىزە الدى. سول سەبەپتى بۇل پروتسەسس اياقتالدى دەسەك تە بولادى. بىراق ونى الاڭداتىپ وتىرعان باسقا نارسە، پارتيا قاتارىنداعى تامىرىن تەرەڭگە جايعان سىبايلاس جەمقورلىق. سول سەبەپتى پارتيا اسكەريلەردىڭ قارجىلىق ەركەلىگىنە بۇدان بىلاي ەش كوز جۇمىپ قاراي المايدى» دەگەن وي ايتادى. سي تسزينپين قىلبۇراۋدى قاتتى سالۋدى قولعا العانىن بۇعان دەيىن «جالپىعا ورتاق گۇلدەنۋ ءۇشىن» ميللياردەر مەن ارتىستەر قاۋىمىن قاتتى قىسپاققا الۋىنان اڭداعان بولاتىنبىز.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي سي قىتايدىڭ ورتالىق اسكەري كەڭەسكە جەتەكشىلىك ەتەتىن جوعارعى اسكەري باسشىلىقتىڭ توراعاسى بولىپ تابىلادى. وتكەن ايدىڭ سوڭىندا بولىپ وتكەن باسقوسۋدا سي توراعا اسكەري سالانىڭ ۇنەمى پارتيانىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولۋى كەرەكتىگىن باسا ءسوز ەتكەندىگىن قىتاي مەملەكەتتىك باق كەڭىنەن جازدى.

قحاا زىمىراندىق اسكەرىنىڭ قولباسشىسى مەن ونىڭ ورىنباسارىنىڭ قىزمەتىنەن كەتۋى قىتايدا سوڭعى ون جىلدا ورىن الىپ وتىرعان ءىرى وزگەرىستەردىڭ زامانى تۋعاندىعىن اڭعارتادى. ءبىر قىزىعى قىزمەتىنەن قۋىلعان ەكەۋدىڭ ودان كەيىنگى تاعدىر جايىندا بەجىن جۇمعان اۋزىن اشپاسا، كەرىسىنشە گونكونگتىك South China Morning Post باسىلىمى ءالى ەكەۋىنە جانە گەنەرال ءليدىڭ تاعى ءبىر ورىنباسارى چجان چجەنچجۋنعا قاتىستى سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا تەكسەرىس ءجۇرىپ جاتقاندىعىن ءمالىم ەتتى. جاڭا تاعايىنداۋلاردىڭ بارلىعى دا  قحاا قۇرىلعانىنا 96 جىل تولعان 1 تامىزدا بەجىندەگى ورتالىق اسكەري كەڭەستىڭ شتاب-پاتەرىندە وتكەن سالتاناتتى جيىندا ءمالىم ەتىلدى. سيۋي سيشەن باستاعان ءبىر توپ جوعارى شەندىلەر اسكەري شەنى جاعىنان جوعارتىلادى. سونىمەن قاتار اپپاراتتىڭ ءبىر قاتار مۇشەلەرى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. بۇنىڭ ءبارى سەزد الدىنداعى تازالاۋ دەپ تانىلىپ وتىر.

مورريس گەنەرال ءليدىڭ بۇل قۇلدىراۋىن 2014 جىلى بولعان اسكەري وزگەرىسپەن بايلانىستىرادى. ول كەزدە دە ورتالىق اسكەري كەڭەستىڭ توراعاسىنىڭ قوس ورىنباسارى سيۋي تسايحوۋ مەن گو بوسيۋن سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا جازاعا تارتىلىپ، ءومىربويى تۇرمەدە جازاسىن وتەۋگە كەسىلگەن بولاتىن. ال، سيۋي سوتقا جەتپەي كوز جۇمعان بولاتىن.

قىتاي جانتالاسا قارۋلانۋعا كوشىپ، اسكەري ىرگەتاسىن بەكەمدەي باستادى. بىراق ونىڭ اياعى كسرو-نىڭ كەبىنە ۇشىراي ما دەگەن ساۋالدى العان تارتادى ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz