10 تامىز – اباي كۇنى

بۇل ءتامسىل بۇقار جىراۋ قالقامانۇلىنىڭ «ايتار بولساڭ، اللانى ايت» - دەگەن جىرىنان جەلى تارتادى. ول، سونداي-اق كەمەڭگەر ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىندەگى «اتادان التاۋعا» قاتىستى «تۇيتكىلدىڭ» سىرىنا ساۋلە تۇسىرەدى. «ۇيادا التاۋ بولعانمەن، ونىڭ ىشىندە بىرەۋى-اق العىر بولماس پا؟ - دەيدى بۇدان ءارى ۇلى جىراۋ، - العىرىنىڭ بەلگىسى / ۇزاقتان جەمدى ىلمەس پە؟». ءبىزدىڭ جانارىمىزدى بايلاي بەرەتىنى دە جىردىڭ وسى تۇسى. اسىرەسە، «التاۋ» ءسوزى: «ادامزاتتىڭ بالاسى / اتادان التاۋ تۋماس پا؟ اتادان التاۋ تۋعانمەن، ونىڭ ىشىندە بىرەۋى عانا ارىستان بولماس پا؟».

وسى «اتادان التاۋ تۋماس پا؟..» - دەگەن ءسوز مارجانىن بۇقار جىراۋ «ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان» اتتى ولەڭىندە وي تەڭىزىنەن جاڭاشا سۇزەدى: «اتادان التاۋ تۋعانمەن، سولاردىڭ دا ىشىنەن / بىرەۋى عانا ارىس بولماس پا؟ ارىسىنىڭ بەلگىسى – ىسىنەن ايقىن بولماس پا؟ سول ارىسى بارىندا، جورعاسى بولسا ءمىنىسىپ، تورقاسى بولسا كيىسىپ، تولعامالى قامشى ۇستاپ، تولعاپ داۋرەن سۇرمەس پە؟ ءسويتىپ جۇرگەن كەزىندە، ارىسىنان ايرىلسا، ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، ەل ىشىنە داۋ كەلسە، بەل بۋىپ جاۋعا شابا الماي، بەلدەسىپ جاۋدى جەڭە الماي. ورتاسىندا بار جاقسىنىڭ / قادىرىن دە بىلە الماي، قادىر-قۇرمەت قىلا الماي، ارتىندا قالعان جاماندار / باس-باسىنا توزباس پا؟».

«سولاردىڭ دا ىشىنەن / بىرەۋى عانا ارىس بولماس پا؟..»

التى الاشتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى –  اباي قۇنانبايۇلى بولاتىن. كەمەڭگەر اقىننىڭ زامانى، بارشاعا ءمالىم، تۋعان ەلىمىزدىڭ 1822 جانە 1868 جىلدارعى رەفورمالاردان سوڭ، اۋەلى حاندىق بيلىكتەن، كەيىن سۇلتاندىق باسقارۋ تىزگىنىنەن دە ايرىلىپ، بوداندىق نوقتاسىن مىقتاپ تۇرىپ كيگەن كەزەڭ ەدى. وتارلىق قۇلدىقتىڭ قازىعىنا ماتالىپ، «قاراڭعىدا» ءبىر ورنىندا شارق ۇرعان،  اباي ايتپاقشى، «مالقۇمار كوڭىل – بەك سوقىر» ەلدىڭ «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماي»، ىرگەسى سوگىلىپ، بەرەكەسى قاشقان شاق تا وسى. «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟ - دەپ قىنجىلادى ول. - بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق، ساپىرىلدى بايلىعىڭ، باققان جىلقىڭ».

بۇقار جىراۋ ەسكەرتكەن «جاقسىنىڭ ارتىندا قالعان «جامانداردىڭ باس-باسىنا توزۋى»، ياكي «وڭكەي قيقىمنىڭ باس-باسىنا بي بولىپ، ەلدى بۇزۋى» ابايدىڭ دا قابىرعاسىن قايىستىرادى. بۇل جەردە، بىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بىرەر ءسوز بەن جەكەلەگەن ويدىڭ ۇندەستىگى ەمەس. شىعارماشىلىقتا ونداي-ونداي ۇقساستىق پەن تامىرلاستىقتىڭ بولۋى تابيعي نارسە. شىڭعىستاۋعا قونعان «پوەزيا سۇڭقارىنىڭ» توپشىسى بەكىپ، تالماي سامعاۋىنا، البەتتە ۇلى دالانىڭ اقىن-جىراۋلارىنىڭ باي مۇراسى ءمولدىر دە ءنارلى باستاۋ بولعانىنا كۇمان جوق. دەگەنمەن، دالا دانىشپانى قۇنانبايدىڭ  «ايسىز تۇندە» دۇنيە ەسىگىن اشقان ايبوز پەرزەنتىنىڭ ميسسياسى مۇلدە بولەك.

بودانداعى ەل-جۇرتىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان حاكىم «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ» دەپ مۇڭعا باتادى. ونىڭ بار وي-مۇراتى – «ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشۋ، ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشۋ». وسى ماقساتپەن قاراڭعى قوعامعا ءوزى شامشىراق ەتىپ جاققان ولەڭ سوزگە دە تالعامى تىم جوعارى: «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى، قيىننان قيىستىرار ەر داناسى. تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ، تەپ-تەگىس، جۇمىر كەلسىن اينالاسى... ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى، سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى. ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن / قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى». ول وزىنە دارىعان اقيقات ۇشقىنىنىڭ جالىنداي كەلە، جارىعى اتار تاڭدى جاقىنداتا تۇسەرىنە سەنىمدى.

سوندىقتان «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل»، - دەپ اباي اعارتۋشىلىق ماقساتىن جايىپ سالادى: «ۇلگى السىن دەيمىن ويلى جاس جىگىتتەر، دۋمان-ساۋىق ويدا جوق اۋەل باستا-اق». الايدا، اينالاسىن «اقىل سوزگە ىنتاسىز، جۇرت شابانداپ، كونگەنىم-اق سوعان دەپ ءجۇر تابانداپتىڭ» قىرسىعى شالعانداي. اقىننىڭ مىلقاۋ جارتاستاي، «قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس» قارىنداستارى ويلى ءسوز ەمەس، «انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە» اۋەس: «باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ، قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ... تىڭدار ەدىڭ ءار ءسوزىن مىڭعا بالاپ»، - دەپ ناليدى. سەبەبى: «ولەڭ دەگەن – ءار ءسوزدىڭ ۇناسىمى، ءسوز قوسارلىق ورايلى جاراسىمى. ءسوزى ءتاتتى، ماعىناسى ءتۇزۋ كەلسە، وعان كىمنىڭ ۇناسار تالاسۋى؟».

وسىنداي «ۇناسىمدى ءارى جاراسىمدى ءسوز» ۇلگىسىن اباي اۋىز  ادەبيەتىنەن، ونىڭ ىشىندە بۇقار جىراۋ، دۋلات پەن شورتانباي سەكىلدى اقىنداردان ەنشىلەيدى. ونىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىنە قاتىستى، جوعارىدا ايتقان، «ءبىر تۇيتكىلگە» دە بۇقار جىرى ساۋلە تۇسىرەدى. ول – «التاۋ» ءسوزى... «ۇيادا التاۋ بولماس پا... اتادان التاۋ تۋماس پا؟». ابايدىڭ جەتى اعايىندى بولا تۇرىپ، «اتادان التاۋ، انادان تورتەۋ، جالعىزدىق كورەر جەرىم جوق» - دەۋىنىڭ سىرى دا وسى جەردە اشىلادى. «اتادان التاۋ»... بۇل – اقىننىڭ اقسۇڭقار اكەسىن ەرەكشە قۇرمەت تۇتۋىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. قۇنانبايدىڭ ەل اعاسى رەتىندەگى  تۇلعالىق قاسيەتتەرىن ۇلى ەرەكشە باعالايدى. مۇنىڭ مىسالىنا «اباي جولى» رومانىنان  مولىنان قانىعامىز.

حاكىمنىڭ، اسىرەسە ءۇمىت كۇتكەن پەرزەنتى ءابدىراحماننىڭ قازاسىنا ارناعان مىنا ءبىر ولەڭى ءسوزىمىزدىڭ جارقىن دالەلى. «ارعى اتاسى قاجى ەدى / بەيىشتەن تاتقان ءشارباتتى، - دەي كەلىپ، ول اكەسى قۇنانبايدىڭ «ونەرى ايتۋعا ءتىلىن تەربەتكەنىن» ماقتان ەتەدى. كوز الدىمىزعا ««جاستايىنان دارىعان اقىل مەن ادالدىق تىنىشتىق بەرمەگەن، مال تۇگىل جانعا مىرزا، مۇڭدى، شەرلى، جوق-جىتىك اڭساپ الدىن كەرنەگەن، ءبارىنىڭ كوڭىلىن تىندىرىپ، بىرەۋىن الا كورمەگەن»، ياكي ادىلدىگىمەن  الەمگە «ورنەك جايعان»  كەمەل تۇلعا كەلەدى.

ەندى ءسىز بەن ءبىز دە «تاۋبەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، تەنتەكتى تىيعان، دۇنيەگە كوڭىل بولمەي، اقىلىمەن ولمەيتۇعىن اتاق قالدىرعان» سول ءبىر قايراتكەردى «كورمەككە قامالعانداردىڭ» ساپىنا قوسىلامىز.

ولاي بولسا، قۇنانبايداي اقسۇڭقاردىڭ جانۇياسىندا «التاۋ»، ياكي كوپ تۋمايتىن» ءجونى قايسى؟ جالپى، ەل اۋزىنداعى جانە بۇقار جىرىنداعى «التاۋ» ناقتى ساننىڭ ولشەمى ەمەس. شىندىعىندا، وسى ەكەۋىندە دە «التاۋ» ءسوزى ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر توبىن – وتباسىن، اۋلەتتى، رۋدى، ەلدى ءبىلدىرىپ، حالىق دانالىعىمەن تامىرلاس: «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى...» دەگەن ناقىل سوزدەگى «التاۋ» دا بەلگىلى ءبىر ادامدار توبىن، ياكي «كوپشىلىكتى» بىلدىرەدى. وسى ورايدا، ءتىپتى «التى الاش» ۇعىمىنا ۇڭىلسەك تە جەتىپ جاتىر. ونىڭ تار ماعىنادا قازاقتىڭ، كەڭىرەك الساق، تۇركى جۇرتىنىڭ  ەكىنشى اتاۋى ەكەنى ايان. ال، وسى ەكەۋىنىڭ دە التى رۋمەن نەمەسە التى حالىقپەن شەكتەلمەيتىنى بەلگىلى.

ەندەشە، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ اقىننىڭ «اتادان التاۋ» دەگەن سوزىنە بايلانىستى اعايىندىلاردى «تۇگەندەگەن» پىكىرلەرىن جاڭساق دەۋگە ءماجبۇرمىز. ماسەلەن، ولاردىڭ ءبىرى وسى ولەڭ جازىلعانعا دەيىن حاليوللانىڭ قايتىس بولعانىن تىلگە تيەك ەتەدى; ەكىنشىلەرى بولسا، ونىڭ قازاققا جات «عاشىقتىق سىرىنىڭ» اقىنعا ۇناماعانىن كولدەنەڭ تارتادى. بىراق، وسى ەكى ءۋاج دە ابايدىڭ اتادان جەتەۋ بولا تۇرا، «التاۋ» دەپ جازۋىنىڭ سەبەبىنە يلاندىرا المايدى. ويشىلدىڭ شىندىقتان بۇرا تارتۋىنىڭ دا قيسىنى جوق: قۇنانبايدىڭ بايبىشەسى كۇڭكەدەن (ايبوبەك) – قۇدايبەردى، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ايەلدەرى ۇلجان مەن ايعىزدان تيىسىنشە: تاڭىربەردى (تاكەجەن), اباي (يبراھيم), ىسقاق، وسپان جانە حاليوللا مەن سماعۇل   تۋادى.

الاشپەن بىرگە جاساسقان ماقال-ماتەلدەردىڭ تەرەڭ استارىن ۇققان جانە بۇقار مۇراسىنا جاقسى قانىق اباي «اتادان التاۋ» دەي وتىرىپ، وزدەرىنىڭ دە «ىعى زور» اقسۇڭقار تۇلعانىڭ ءوسىپ-ونگەن ۇرپاعى ەكەنىن مەڭزەيدى. قىپشاق دالاسىندا قازاقتىڭ ءوز كەزىندە باۋىرلاس ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا سان جاعىنان كوش باستاۋىنا «اتادان التاۋدىڭ»، ياكي كوپ تۋ، ءوسىپ-ءونۋ عيبراتىنىڭ دا اسەرى بولعانى داۋسىز. الايدا، «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس». بۇقار بابامىزدىڭ اسىل مۇراسىنا قايتا زەر سالساق: «اتادان التاۋ تۋعانمەن، ونىڭ ىشىندە بىرەۋى عانا ارىستان نەمەسە ارىس بولماس پا؟..». قۇنانبايدىڭ  دا «نە كۇتسەڭدەر دە وسى جامان قارادان كۇتسەڭدەرشى» دەپ، ءۇمىت ارتقان جاراتىلىسى وزگەشە پەرزەنتى  اباي – يبراھيم ەدى.

بىراق، «قازاققا قارا سوزدە دەس بەرمەگەن، قىزىل ءتىلى بۋىنسىز، سوزىندە جاز بار شىبىنسىز» اقىننىڭ «تىڭداۋشىسىن ءتاڭىرىم ۇعىمسىز قىلىپ بەرگەن-ءدى». ول حالقىنىڭ ۇيقىلى-وياۋ حالىنە جانى سىزداپ، ناداندىق پەن قاراڭعىلىقتى وتكىر سىن نىساناسىنا الادى («قازاققا ەمەس، قاراڭعىلىققا قاپالى»، «قازاق ادەبيەتى» - 30.03.2018 ج.). تۋعان ەلىنىڭ باعىنا دەر شاعىندا دۇنيەگە كەلگەن ويشىل ۇلى دالا اسپانىندا جۇلدىزداي جارقىراپ، جول سىلتەيدى. بودانداعى ەل-جۇرتىنىڭ كىرىپتار حالىنە قامىعىپ، ونىڭ قام-قارەكەتكە كوشۋىن اڭسايدى. ولاي بولسا، «ەرتە ويانعان جانە ەتەكباستى» زامانداسىنان تۇڭىلگەن اباي ءۇشىن «ۋايىم – ەر قورعانى، ەسى بارلىق...». ول مىناۋ «بەس كۇندىك ەر سىنارلىق مايداندا»  قازاعىنىڭ وركەنيەت كوشىنىڭ سوڭىندا سالپاقتاۋىمەن ەش سىيىسپاق ەمەس.

ءبىر ۋاق اباي تاريح قويناۋىنان جەتكەن بۇقار سوزىنە زامانداسى ءماشھۇر ءجۇسىپ جيناعان جازبالاردان جانارىن سۋارادى. وتارشىل ورىس يمپەرياسىنىڭ يلەۋىنە تۇسكەن حالقىنىڭ مۇڭىن  شاققاندا «كومەكەيى بۇلكىلدەپ، ولەڭ سوزبەن عانا سويلەگەن» (م-ج.كوپەيۇلى) جىراۋدىڭ كۇڭىرەنگەن داۋسى قۇلاعىندا كۇمبىرلەيدى. اقىن جىر زارىن جازباي تانىپ، جانى جابىرقاي تۇسەدى: «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان، ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان. كوپ جىلدار كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتىر. سيپات جوق، سۋرەت تە جوق كوزىم تالعان». بار ىقىلاسى اقىن باباسىنىڭ اسىل مۇراسىنا اۋىپ، وتارلىق «زاپىرانى» تەرەڭىنە تارتقان وي  ۇيىعىندا جان سەرىگىن ولەڭنەن عانا تابادى.

ابىلاي حاننىڭ داناگوي ءبيىنىڭ، اسىرەسە تۋعان حالقىنا اۋىزبىرلىكتى امانات ەتكەن سوزدەرىنەن اقىننىڭ «جۇرەگى تۋلاپ، قايناپ قىلادى الەك»: «ۇرىسسا ورىس، ەلگە بولىس،  ۇيدەن ۇرگەن يتكە ۇساپ». ول اسان قايعىنىڭ «قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار» دەگەن «جۇمباعىنىڭ» ءتۇپ-توركىنىنە بۇقارمەن بىرگە ۇڭىلەدى. كۇنباتىستان ءتونىپ، ەلىن ەركىندىكتەن ايىرار قاۋىپ-قاتەردى ەرتە ەسكەرتكەن جىراۋدىڭ كورىپكەلدىگىنە قايران قالادى. ونىڭ «كوكشەتاۋدان سالدىرعان» دەگەن ولەڭىڭدە حاننىڭ ءوزى «قونعان كوكشەتاۋدان كاپىردىڭ قالا سالعانىن»، باسقىنشىنىڭ  «وزەن بويىن شاندىپ، تاۋعا قارقاراسىن شانشىپ، تۋعان جەرگە زار عىپ، قازاقتىڭ  شۇبىرىپ كەتكەن» قاسىرەتىن بولجاعان كەمەڭگەرلىگىنە سۇيىنەدى.

   «ارىسىنىڭ بەلگىسى – ىسىنەن ايقىن بولماس پا؟»

بۇقار ۋايىمىنىڭ، وكىنىشكە قاراي، شىندىققا اينالعانىنان  اباي ۋلانعانداي، مەڭ-زەڭ كۇيدە: «قۇدايدىڭ بەرگەنىنە تويماساڭ، اعاش ۇيدە كاپىر بار، كورەرسىڭ سودان تەپەرىش... ءسىرا ءبىر كەڭەس قۇرىڭىز، ءبىر اۋىزدى بولىڭىز... بوتەن ەلمەن ءۇيىر بوپ، ىرگەڭىزدى قوسپاڭىز... «ءزابىرى قاتتى بۇل كاپىر / الماي قويماس دەمەڭىز...». جىر اتاسى  الماعايىپ كەزەڭدە قانداستارىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ «سۇيىلىپ»، الاكوز تىرلىككە  كوشكەنىنە اشىنادى. حاكىم دە قاراڭعىلىق بۇلتى بۇركەپ، قالعىپ-شۇلعىعان ەلىن ۇيقىدان وياتۋدىڭ  جولىن تالماي ىزدەيدى. قانداستارىنا «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك،  بەكەر مال شاشپاق» سەكىلدى «بەس دۇشپانىن» ءبىلدىرىپ، بەس اسىل ءىس «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي مەن قاناعات، راقىمدى» تاعىلىم ەتەدى.

جىراۋدىڭ: «نۇرادا بار اقمولا، ەسىلدە بار قاراوتكەل، ەكى وتكەلدىڭ اۋزىن / قاراوتكەلدى سالدى، ويلا! باياناۋلا، قىزىلتاۋ / ونى دا كاپىر الدى، ويلا!..» - دەگەن ەسكەرتۋى «حاقتىقتىڭ ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ»، اقىننىڭ ۇيقىسىن قاشىرادى. وتارشىل ورىس بيلىگى القىمنان اياۋسىز سىعىمداي قىسادى: «شۇرشىتپەنەن قۇلاقتاس، قىرعىزبەنەن جۇباپتاس، ورتاسىندا ۇيلىعىپ، كەتپەيىن دەسە جەرى تار، كەتەيىن دەسە الدى-ارتىن / قورشاپ العان كاپىر بار. ۇيلىققان قويداي قامالىپ... سورلى قازاق قالدى، ويلا!». قازاقتىڭ جاۋى بۇقار كۇتكەن جانە وسى قاتەردەن الدىن الا  ەسكەرتكەن جاقتان شىققانىن كورىپ وتىرسا، قالايشا جۇرەگى شانشىماسىن: «كۇن باتىستان ءبىر دۇسپان، اقىردا شىعار سول تۇستان. ءوزى سارى، كوزى كوك، باستىعىنىڭ اتى پوپ».

بۇدان ءارى ۇلى جىراۋ باسقىنشىنىڭ «دىنسىزدىگىن، جاماندىققا مىنسىزدىگىن» اتاپ-اتاپ كورسەتىپ، ەرىكسىز جيرەندىرەدى: «ەل قامىن ايتقان جاقسىنى / سويلەتپەي ۇرار ۇرتىنا. باۋىزداماي ىشەر قانىڭدى، ولتىرمەي الار جانىڭدى». كىرمە جۇرتقا كىرىپتار ەلىنىڭ ازابى ابايدى دا ودان بەتەر شيرىقتىرادى: «ورىس سىياز قىلدىرسا، بولىس ەلىن قارمايدى. قۋ ستارشىن، اش بيلەر / از جۇرەگىن جالعايدى». ازالى دالا اق پاتشا مەن كەڭەس بيلىگىنىڭ حالىقتى اياۋسىز باسىپ، جانشىعانىنىڭ ءالى تالاي كۋاسى بولادى. قولداعى بار دۇنيەنى ەسەپكە الىپ، اتامەكەننەن قۋدىڭ زاردابىن ءالى تالاي ۇرپاق باستان كەشەدى. قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋدان قالىپ، وزگەنىڭ امىرىمەن ءجۇرىپ-تۇرعانىنا دا ءالى تالاي ۋاقىت توزۋگە تۋرا كەلەدى.

بۇقار جىراۋدىڭ، ءتىپتى، «تەكسىزدى تورگە شىعارىپ، باسىڭا ول كۇن تۋعاندا، تەڭدىك تيمەس قولىڭنان» نەمەسە «ورىستار كەلەر عالىم بوپ، اۋليەدەي كورىنەر... اقىرەتكە بارعاندا، اقسۇيەكتى قور تۇتقان، قارانى ودان زور تۇتقان، ورىستاردى ءپىر تۇتقان، سورلى بولعان قازاعىم، تارتارسىڭ سولاردان جازاڭدى-اي!» - دەگەن اششى شىندىقتان حاكىمنىڭ قاباعى قارس جابىلادى. ساناسىن سانسىراتقان وي تۇتقىنىندا بۋلىعىپ،  قايتكەندە دە تۋعان حالقىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋدى  كوزدەيدى. جاھاندى سىلكىندىرگەن جيھانگەر بابالاردىڭ مۇراگەرى «قايران قازاعىنىڭ» قالايشا جاۋدان جەڭىلىپ،  ەركىندىگىنەن ايرىلۋىنىڭ سەبەبىن دە تاپقانداي بولادى: ءبىلىم مەن عىلىم جولىنا شاقىرىپ، ءوزارا بىرلىك پەن ىنتىماققا ۇندەيدى.

جىر اتاسىنىڭ ابىلاي حاننىڭ كەمشىلىگىن بەتىنە ايتا وتىرىپ تا ونىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان  زور قاجىر-قايراتىن ۇلگى تۇتقانى اقىندى ويلاندىرادى. «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە، مىنا سوزگە كوڭىل ءبول، كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل؟ - دەپ تولعانادى اباي، -  بەرەكەلى بولسا ەل – جاعاسى جايلاۋ ول ءبىر كول... بەرەكەسى كەتكەن ەل – سۋى اشىعان باتپاق كول... بەرەكەڭدى قاشىرما، ەل تىنىش بولسا، جاقسى سول». جىراۋدىڭ حانمەن كەتىسكەن قانداستارىنا ءوزىنىڭ ارا تۇسپەيتىنىن اشىق ايتۋى دا سودان. ەل تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزەڭدە جۇدىرىقتاي جۇمىلعان اۋىزبىرلىكتىڭ عانا اپاتتان «اراشا» بولارىنا كوزى جەتە تۇسەدى. ابىلاي حاننىڭ ءجونى بولەك، ال كەيىنگى ۇرپاقتىڭ «كەمەل» دەپ سەنگەنى كەرەناۋ بوپ شىقسا شە؟!

ابايعا، اسىرەسە جىراۋدىڭ اللا تاعالاعا، قۇرانعا، مۇحاممەد پايعامبارعا، «كىتاپ اشقان عالىم مۇستافاعا»، يمانعا ماداق ايتقان سوزدەرى قانات بىتىرەدى. «اقتابان شۇبىرىندى...» كۋاگەرىنىڭ «اللا دەگەن ار بولماس، اقتىڭ جولى تار بولماس...» - دەگەن تاعىلىمىن قۇنانبايدىڭ دارىندى پەرزەنتى ساناسىنا توقي وتىرىپ، قالامى اق قاعاز بەتىمەن جورعالاي جونەلەدى:  «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل، اللاعا اۋىز قول ەمەس. ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل، وزگەسى حاققا جول ەمەس...». بۇقاردىڭ  كۇنى ەرتەڭ «جەلكىلدەگەن تۋ، جەر قايىسقان قول كەلسە، ساسىپ تۇرماي»، ەل مەن جەردى جانپيدا قورعاۋعا دايىن بولۋعا شاقىرعان ءسوزى اقىننىڭ جانىنا – رۋح، بويىنا قۋات قۇيادى. قاۋىپ-قاتەردى كورە تۇرا ەل-جاقسىسىنىڭ قول قۋسىرعان بوس بەلبەۋ شاراسىزدىعىنا كۇيىنىپ، قارىنداستارىن بىرلىككە شاقىرادى: «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس».

ۇلى اباي وتكەننىڭ «بىرلىك پەن بەرەكە جوقتىقتان» وپىق جەگىزگەن وقيعالارىن سارالاي كەلىپ، ادىلدىك پەن ادالدىقتى، ەڭبەكقورلىق پەن ەلجاندىلىقتى، بىلمەككە قۇمارلىق پەن ۇيرەنۋگە تويماۋدى ۇلگى تۇتادى. اسىرەسە، حاكىمنىڭ عيبراتى وتارشىل بيلىكتىڭ ارامزا ارەكەتى مەن بولىستاردىڭ جاعىمپازدىعىن سىناعان شىعارمالارىندا ايقىن كورىنەدى: «ورىس ايتتى وزىڭە ەرىك بەرەم دەپ، كىمدى ءسۇيىپ سايلاساڭ، بەك كورەم دەپ. بۇزىلماسا، وعان ەل تۇزەلگەن جوق، ۇلىق ءجۇر بۇل ءىسىڭدى كەك كورەم دەپ...» نەمەسە «بولىس بولدىم مىنەكي، بار مالىمدى شىعىنداپ. تۇيەدە قوم، اتتا ماي / قالمادى، ەلگە تىعىنداپ»، «قۇتىردى كوپتى قويىپ از عاناسى، ارىزشى ورىس – ولاردىڭ ولجالاسى»، «ءماز بولادى بولىسىڭ، ارقاعا ۇلىق قاققانعا. شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ، شەندى شەكپەن جاپقانعا».

«نەگە بۇلاي، ەلىنىڭ وزىق جۇرتپەن تەرەزەسى تەڭ بولۋىنىڭ جولى قايسى؟» – دەگەن ساۋال اقىندى قىسپاققا الادى: «سوندا اقىن بەلىن بۋىنىپ، الدى-ارتىنا قارانار... قىرىنشا قاراپ قىرىمعا، مۇڭ مەن شەردى قولعا الار». بىراق، وكىنىشكە قاراي، كوپشىلىكتىڭ كوزىن شەل باسقانداي: «ىنساپ، ۇيات، ار، نامىس، سابىر، تالاپ  – بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ. تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ». ول تىڭداۋشىسى مەن وقىرمانىن ءبىلىم مەن عىلىمعا باۋىر باستىرۋ نيەتىمەن جۇمباق تا جاسىرادى: «سىنالار، ەي، جىگىتتەر، كەلدى جەرىڭ، ساۋلەڭ بولسا، بەرمەن كەل تالاپتى ەرىڭ. جان قۇمارى دۇنيەدە نەمەنە ەكەن؟ سونى بىلسەڭ – ارنەنى بىلگەندەرىڭ». مۇنىڭ جاۋابى - «بىلمەككە قۇمارلىق» ەكەنىن بىلەمىز.

حاكىم «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن» تۇگەلدەۋگە كەسەلى ءتيىپ وتىرعان جالقاۋلىق مەن جاعىمپازدىق، ارىزقويلىق پەن اتاققۇمارلىق سەكىلدى تەرىس ارەكەتتەردى الاستاۋعا تىرىسادى. ونى، اسىرەسە بۇقاردىڭ از سوزبەن قابىرعالى وي ايتۋى قىزىقتىرادى: «قوسىلا كوشكەن قوس وردا / قوسىلا قونباس مالدان سوڭ...» نەمەسە «ەكى جاقسى دوس بولماس، دوس بولسا ءتۇبى بوس بولماس»،  «جامانمەن جولداس بولماڭىز، كورىنگەنگە كۇلكى ەتەر». بۇعان حاكىم ءوز تاراپىنان ءۇن قوسادى: «قۇداي بەرگەن بۇل دوستىق – كاننىڭ ءبىرى، مۇڭداسقاندا قالمايدى كوڭىل كىرى. قولدان دوستىق جاساپ ەم بولار-بولماس، يتمۇرىنداي ناداننىڭ جىرتتى ءبىرى»، «كوپتەن تاتۋ قيماسىڭ، باسىڭا جۇمىس تۇسكەن كۇن / تاتۋلىقتى بۇرىنعى / نە قىلىپ ول ويلاسىن؟».

ماحاببات پەن عاشىقتىڭ جايىنداعى ويلارى دا جىراۋمەن كەلىسىپ العانداي، ۇندەسىپ جاتادى. بۇقاردىڭ «قىزدا قىلىق بولماسا، قۇر شىرايدان نە پايدا» نەمەسە «قالىڭ مالى ارزان دەپ، جامان قاتىن الماڭىز...» - دەگەن سوزدەرىن اقىننىڭ قالامى ءىلىپ الا جونەلەدى: «قىز ىزدەسەڭ، قالىڭ بەر، مۇنىم اقىل بولماي-ما؟.. جاساۋلى دەپ، مالدى دەپ بايدان الما، كەدەي قىزى ارزان دەپ قۇمارلانبا. ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار /اتا-انانىڭ قىزىنان عاپىل قالما». جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شىعارماشىلىقتا ۇقساستىق بولا بەرەدى. الايدا، بۇقاردىڭ سۋرەتتى جانە تەرەڭ ويلى، تەڭەۋ سوزدەرىنىڭ ابايدىڭ  ساناسىنا سىڭە بەرگەنى دە داۋسىز: «قارا ارعىماق ارىسا، قارعا ادىم جەر مۇڭ بولار. ەسىل كوزدەن نۇر تايسا، ءبىر كورۋگە زار بولار...».

پەرزەنتى ماعاۋيا داۋىستاپ وقىعان جىراۋ ءسوزىن اقىن ىقىلاسپەن تىڭداپ، ىشتەي قايتالايدى: «باتپاقتى سايعا سۋ تۇسسە، اتىڭ ارىپ كەلگەندە، وتكەل بەرمەس كەشەرگە. قايىرسىز يتكە مال بىتسە، اڭقاڭ قۇرىپ كەلگەندە، ساۋمال بەرمەس ىشەرگە...». كەيدە، ءتىپتى بۇقار جىرىنا ول ۇزاعىراق دەن قويادى: «اسقار تاۋدىڭ ولگەنى، - باسىن مۇنار شالعانى. كوكتەگى بۇلتتىڭ ولگەنى، - اسا الماي تاۋدان قالعانى. اي مەن كۇننىڭ ولگەنى، - ەڭكەيىپ بارىپ باتقانى. ايدىن شالقار ولگەنى، - مۇز بولىپ تاستاي باتقانى. قارا جەردىڭ ولگەنى، - قار استىندا قالعانى. ولمەگەندە نە ولمەيدى، ءالىمنىڭ حاتى ولمەيدى».  بۇعان اقىن ءوز ءسوزىن قوسادى: «ولسە، ولەر تابيعات، ادام ولمەس / ول بىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ - كۇلمەس... ءولدى دەۋگە سيا ما، ايتىڭدارشى / ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان؟»

الدىڭعى بۋىن اقىندارمەن ىشتەي ءسوز قاعىستىرىپ، جاقسى سىرلاس تاپقان ساتتەردە  رازى كوڭىلمەن كۇلىمدەيدى: «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى دەسەم،  لاكين مىنا سوزدەر ولەڭ پاتشاسىنىڭ تاپ ءوزىنىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي-اۋ!». ول «الەمدى تۇگەل كورسە دە، التىن ۇيگە كىرسە دە، اسپاندا جۇلدىز ارالاپ, اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە، قىزىققا تويماس ادامزات»، - دەگەن سوزدەردەن شابىت سايگۇلىگىنىڭ جالىنان سيپاعانداي جادىرايدى: «الەمدى تۇگەل بىلسە دە، قىزىعىن قولمەن بولسە دە... ومىرگە تويماس ادامزات... قالجىراپ كوڭىل قارايىپ، قاراۋىتىپ كوزى تۇرسا دا، ءۇمىتىن ۇزبەس ادامزات!.. اي، زامانا-اي، زامان-اي، باستى مىنا تۇمان-اي، ءىستىڭ ءبارى كۇمان-اي، باسپاق، تانا جيىلىپ، ءپاني بولعان زامان-اي! قۇل-قۇتاندار جيىلىپ، قۇدا بولعان، زامان-اي!».

تاريح دوڭگەلەگى اراعا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت سالىپ، كەرى اينالسا، ءحال نەشىك؟! بۇقاردىڭ وكىنىشى اقىننىڭ شيرىققان كوڭىل پەرنەسىن تاپ باسادى. اباي وتارلىق قۇلدىقتان قۇتىلۋدىڭ ەندىگى قالعان جالعىز جولى ءبىلىم مەن عىلىم ەكەنىنە ابدەن سەنىمدى. ءوز ءسوزىن، اسىرەسە ۇلت كەلەشەگى – جاستارعا ارناپ، التى الاشتىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەستىڭ «بەيكۇنا» - اعارتۋشىلىق جولىن تاڭدايدى. ءبىز قازىر اتا-بالالارىمىز اڭساعان تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك تۋىن جەلبىرەتە وتىرىپ تا، ونىڭ باياندى بولۋىنىڭ تاعى دا سول ءبىلىمدى، باسەكەگە قابىلەتتى، ۇلتجاندى ۇرپاقتىڭ عانا قولىندا ەكەنىن مويىنداساق كەرەك. جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرلەردەن التى الاشتىڭ امان-ەسەن ءوتىپ، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىندا بولۋى ءۇشىن ەلىمىزدىڭ عىلىمي، رۋحاني جانە ىسكەرلىك الەۋەتىنە سوزبەن دە، ىسپەن دە اتسالىسۋ پارىز.

بولات جۇنىسبەكوۆ،

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ عىلىمي حاتشىسى، جازۋشى

Abai.kz