باسى: قارا ءسوزدى وقىعان سايىن قازاق ناقۇرىستانا بەرەدى...

جالعاسى: جانۇزاق اكىمگە جاۋاپ: اباي نەگە قازاقتى ايامادى؟

جالعاسى: ومىرزاق اقجىگىتكە جاۋاپ: ماسەلە ابايدا ەمەس...

جالعاسى: «اباي، قالاي اقىن، ويشىل بولدى ەكەن؟!» دەگەن نە ءسوز؟

ومىرزاقتىڭ مەنىڭ اسىعىس بەرگەن ماقالاما قويماستان سىلمەمە جاساۋىنا قاراعاندا ول وعان ۇناعان بولۋ كەرەك؟! ارينە، ونىسىنا راحمەت!

- بىراق، ول ماقالادا «ماسەلە ابايدا ەمەس...» دەگەننىڭ سەبەبى، الدىمەن سول قارا سوزدەردىڭ بولعانىن ابايدىڭ ءوزى بىلمەۋى مۇمكىن. ول ابايدىڭ اتىن پايدالانىپ جازىلۋى مۇمكىن دەگەن ويدان تۋعان ەدى. سەبەبى، وسى كەزگە دەيىن ون جىلدان بەرى «اباي دەگەن ۇلى اقىن، ءارى اعارتۋشى بولدى ما؟!» جانە «قارا ءسوزدى ابايدىڭ ءوزى جازدى ما؟!» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلگەن جوق. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتتەر، عزي مەن عالىمداردىڭ بۇل ماسەلەگە نەمقۇرايلى قاراۋى، ونىڭ قاجەتسىزدىگىنەن تۋىنداعان ماسەلە ەمەس پە؟!

تسەزاردىڭ، «قانداي اششى بولسا دا، ىدىستى اياعىنا دەيىن ءىشۋ كەرەك» (كاكايا بى گوركايا نە بىلا چاشا، نادو ەگو يسپيت دو دنا) دەگەنىندەي ءار ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ كەرەك;

- اقىندىق، ول نەگىزىنەن جاستىق شاق، قالا بەرسە ورتا جاستىڭ تىرلىگى عوي. جارتى ءومىرىن بولىس-بي بولىپ بارىمتا، داۋ، پارانىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جانە ءتورت قاتىنى (حانىم), مىڭداعان جىلقىسى بار ادامنىڭ «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك...» دەگەن، 50 جاستان كەيىن ولەڭ جازا باستاپ (وعان دەيىن ولەڭ جازۋعا اكەسى تيىم سالعان؟!) ۇلى اقىن، ويشىل بولىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ بولسا، الەم ادەبيەتىندە ونداي تاعى كىم بار؟

- بىزدە، باس اقىن بولسا، ول «ادامزاتتىڭ ابايى»، كوسەم بولسا ول بارلىق پايعامبارلارعا تەڭ اي مەن كۇن...ت.ب. بيلىككە، ورىسقا، نە رەجيمگە جاقىندىعىمەن ولشەنەتىن توبىرلىق يدەولوگيانىڭ تۇتقىنى بولۋدا. 1995ج ابايدىڭ 150 جىلدىعىندا بۇكىل ەلدەن جيناپ 1500 كيىز ءۇي تىگىلىپ، ءبىر كۇندە التى مىڭداي باس مال سويىلدى. سول كەزدە سەمەيلىكتەر نان الۋعا اقشا تابا الماي ءجۇردى. سول تويداعى بايگەدە 1-ءشى كەلگەنگە مەرسەدەس، 2-شىگە كاماز... ونى كورگەن ءبىر جازۋشى، «ات بولىپ تۋماعانىما وكىنەمىن» دەگەن.

شپەنگلەر، يۆانوۆتار سياقتى فيلوسوفتاردىڭ پايىمداۋىنشا باتىس پەن شىعىستىڭ دۇنيەتانىمى مەن وركەنيەتتەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى، ول ونەر، ادەبيەت، عىلىم... فيلوسوفيانىڭ قاينار كوزى سول ۇلى تۇلعالاردىڭ شىققان ۇلتىنىڭ ەرەكشەلىگىندە. ادامزات دەگەن جالعان ۇعىم ياعني جەكە تۇلعانى «ادامزاتتىڭ بالەنشەسى» دەگەن دە قيسىنسىز;

ب.د،د، VIII-IIعع «ۋاقىت بەلدەۋى» (وس ۆرەمەني) كەزىندە (ك.ياسپەرس...) ەرتەدەگى گرەكيادا ميف-اڭىزداردان شىعىپ عىلىم، فيلوسوفيا...، قىتايدا داوسيزم، ءۇندىستاندا بۋدديزم دىندەرى ياعني وركەنيەتتەر پايدا بولىپ جاتقاندا كونە تۇركىلەر سول وزگەرىستەردى «ۇيىقتاپ»، ساناسى ميف-اڭىزدار دەڭگەيىندە قالدى. سوندىقتان:

ا). ءبىز ءالى كۇنگە ومىردە بولماعان سەگىز سەرى (ونىڭ بولماعانىن 32 پروفەسسور راستاعان), قازبەك بەك تاۋاسارۇلى (ۇزىناعاش تەمىر جول ستانساسىن سونىڭ اتىندا), ساتقىن سىپاتايدى باتىر دەپ مەركەدە ەسكەرتكىش قويىپ، «ەلىم-اي» داستانىن باتىر، بىراق اقىن ەمەس قوجابەرگەن جازدى دەگەنگە ت.ب. كۇنى كەشەگى تاريحتى مازاققا اينالدىرىپ العاشقى قاۋىمدىق كەزدەگى رۋ-تايپالىق سانادان ارىلا الماي مالدانۋدامىز. ەندى وسىنداي سۇراق ابايعا قاتىستى تۋىنداعاسىن، ونى جان-جاقتى زەرتتەپ، وعان ءتيىستى جاۋابى بەرىلۋى كەرەك;

ءا). اباي اۋدارۋعا كەلمەيتىن، ولەڭدەرى كۇردەلى جالعىز اقىن، ونىڭ 50-دەي ولەڭى مەن سونشاما قارا سوزدەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جارتى عاسىر وقۋ كەرەك، «قازاق ونى ۇقپايتىن كىلەڭ قىرتىم»، قارا سوزدەگى قازاقتى جەر قىلعانى، ول جانى اشىعاسىن جازعانى... دەگەن سياقتى ونىڭ تىرلىگىن ادام سەنبەيتىن ميفولوگيالىق وبرازعا اينالدىرۋ توبىرعا اينالىپ اداسقان، زيالىمىز دەپ جۇرگەن زياندىلاردىڭ تۇجىرىمدارى. ولار ەلدى اداستىرۋدا. ال، زەردەلى ادام ءومىر بويى 50 ولەڭدى عانا ەمەس، «فاۋستان» باستاپ گەتەنىڭ 146 تومىن، زاماناۋي ينتەللەكتۋالدىق تۋىندىلاردى وقيدى دەپ ويلايمىن. كىمدى وقىسا دا ول وقىرماننىڭ تاڭداۋى جانە اركىمنىڭ بەلگىلى اۆتوردى ءبىلۋى ارقالاي ياعني سالىستىرمالى. اركىمنىڭ تاڭداۋى دا ارقالاي. ءتىپتى ادەبيەتتى وقىمايتىن ۇلكەن عالىمدار دا بار. ءوزىم ستۋدەنت كەزدە نەگىزىنەن گەتەنىڭ «شىعىس ديۆانىنا» ەلىكتەپ، ونى ءبىراز وقىدىم. سوڭىنان گەراعاڭا فاۋستىڭ بىرنەشە ءبولىمىن جاتقا ايقاندا، ول وعان توسىن سىي بولىپ كورىندى. بىراق، ول گەتەنىڭ شىعارمالارىن جەتىك بىلەدى دەگەن ەمەس. دوستوەۆسكي، كافكالاردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت جىندىحانادا جاتۋ كەرەك بولار؟! سول سياقتى اباي تاقىرىبىن م.اۋەزوۆتەي ەشكىم بىلمەيدى جانە وقىرماندار بىلۋگە مىندەتتى ەمەس. ونى دا اركىم وزىنشە تۇسىنەتىنىن تۇسىنبەيتىندەر ناعىز بەيشارالار بولار؟!;

ب). ابايدىڭ «تولىق ادام تۋرالى ءىلىمى» دەپ جۇرگەنى، ول ەرتەدەگى گرەك فيلوسوفتارىنىڭ كەزىنەن كەلە جاتقان، توزىعى جەتكەن دۇنيەلەر. ابايدى گەتەمەن سالىستىرعاندا ەكەۋى دە وسى ءىلىمدى ايتقان دەگەندى العا تارتادى. بۇل جەردە «گەتەدەن 150 جىل كەيىن ءومىر سۇرگەن اباي پلاگيات ەمەس پە؟» دەگەن دە سۇراق تۋىندايدى. مۇمكىن، ونى اباي دا وزىنشە ايتقان بولار. بىراق، ول اباي اشقان جاڭالىق ەمەس، 2,5 مىڭ جىلدان كەيىن قايتالانعان اقيقات بولىپ قالادى. كەزىندە ورىستار دا لومونوسوۆتى كوشباسشى قىلامىز دەگەندە، ول ريتوريكادان جاڭالىق اشقان دەگەن ۋاجدەرى، ەرتەدەگى گرەكيادا دامىعان، ءار وقۋشى بىلەتىن ريتوريكا دەگەنى پلاگياتتىق بولىپ شىقتى. ءسۇيتىپ، باسقالاي «جاڭالىق اشپاعان» لومونوسوۆتىڭ كوشباسشىلىق جولى اياقتالدى.

مادەنيەتتى ديالوگ جۇرگىزۋ دە سول گرەكتەردىڭ كەزىندە قالىپتاسقان. اريستوتەلدىڭ، «ديالوگ جۇرگىزىپ وتىرعاندا باسقالارعا سىلتەمە جاساپ، بىرەۋلەردىڭ ولەڭ ت.ب. وقۋ، ءوز ويىن جەتكىزە المايتىن ادامنىڭ امالى» دەيدى.

«جاڭا قازاقستانعا»، جاڭا سۇرلەۋ، بىرەۋدىڭ جۇرگەنىن قايتالاماي زاماناۋي جولمەن جاڭا ماقساتتارعا جەتەتىن جول كەرەك. ول، ادام كاپيتالىن كومپلەكستى دامىتۋ، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋ مەحانيزمدەرىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى دەموكراتيالىق قوعامداعى ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. وتكەن 30 جىلدا ەس جينالمادى. كرەاتيۆتى قوعام وزىنە قاجەت، ال اداساتىن قوعام وزىنە ساي ىسپەن اينالىسادى;

ۆ). كەز-كەلگەن تۇلعا تانىمالدىعىمەن انىقتالادى. تاريحتا بولعان 760 دانىشپاننىڭ ىشىندە قازاقتان ەشكىم جوق. فارابي باسقا تىزىمدە 100 ۇلى عالىمنىڭ تىزىمىنە كىرگەن. اباي شەكسپير، حايامداردان مىڭ ەسە، ناۆوي، پۋشكيندەردەن ءجۇز ەسە... از وقىلادى. ول دا توقاي، چارەنس، مىقتىمقۇلى سياقتى ۇلتتىق اقىن، ال ءار جەردە وعان قويىلعان ەسكەرتكىشتەر «سويلەمەيتىن اباي» بولىپ قالۋدا. ونى اۋدارۋداعى جاعدايعا قاراساق الداعى عاسىرعا دەيىن ەشتەڭە وزگەرمەس. سوندىقتان، ابايدى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرەمىز دەگەن، بوس ۋاقىت وزدىرۋ بولىپ جۇرمەسىن؟! وكىنىشكە وراي، قازاقتى جۇيەلى تۇردە كەمسىتىپ، «تۇتاس ۇلتتى توبىقتىنىڭ جالشىسىنداي كورگەن اباي وبرازىنىڭ (شونجاردىڭ) مەنمەنشىلدىگى» قازاقتى بىرىكتىرەتىن ەمەس، ىدىراتاتىن، ونىڭ رۋحىن كوتەرەتىن ەمەس، كەرى كەتىرەتىن يدەيا بولىپ قالۋدا. ونى تۇسىنبەي، اقىندى پايعامبارلارمەن تەڭەستىرىپ تاستاعاندار رۋحسىز قوعام تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتۋدە;

گ). سوزگە كەلگەندە «ادامزاتتىڭ ابايى...» دەپ باستالىپ، ىسكە كەلگەندە سيىرقۇيىمشاققا اينالاتىن بىزدەگى ىستەردىڭ سيقى 30 جىلدا انا ءتىلدى ۇيرەنەتىن ءتىلاشار جانە ءامبيباپ مەتوديكالار شىعارا الماي وتىرمىز. بۇل ابايتانۋشى بولىپ جۇرگەن مامانداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋداعى «ەرەن ەڭبەكتەرى»؟!;

د). حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى ءار تىلدەگى الەمنىڭ ون ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ كافەدرالارىن اشۋ ارقىلى باسقا تىلدەرمەن باسەكەلەس جاعدايدا ءتىلدى دامىتىپ ادەبيەتتى اۋدارۋدى، 100 تومدىق «الەم تاريحىنداعى تۇركى وركەنيەتى» جيناعىن شىعارۋعا جۇمىستانۋدا. بۇل، «ءومىر بويى ...تانۋشى» ەمەس، قازاق ءتىلى، ادەبيەت، تاريحى مەن وركەنيەتىمەن باسقا ەلدەردى تانىستىراتىن جۇمىستار;

ج).  جالپى ەسى دۇرىس ادامعا اقىنداردى ءپىر تۇتۋ قاۋىپتى قۇبىلىس. الىسقا بارماي ونداعان وتباسىن بۇزىپ، ادامداردى 126 رەت دۋەلگە شاقىرعان پۋشكين، سونداي دۋەلدە ولگەن لەرمونتوۆ، ەرتەدەگى گرەكتەردىڭ ۇرپاعىن قورعايمىن دەپ تۇرىكتەرمەن سوعىستا ولگەن بايرون، اتقان، نە اتىلعان ەسەنين مەن ماياكوۆسكيلەر، قانشاسى اراقتان كەتتى... بۇرىننان دا ابايدى ءپىر تۇتاتىنداردى، «وسىلار باستان كەتكەندەر ەمەس پە؟» دەپ ويلاۋشى ەدىم. مۇقاعالي؟؟ وسىندايلار ءبىزدىڭ قوعامدا تىم كوپ ەمەس پە؟! كوپ بولسا قوعامدى قانداي ەلەس كەزىپ ءجۇر؟;

ز). ءبىر تۇلعاعا تابىنىپ، ءپىر تۇتقان، ءبىر ەپوستى تۋ قىلىپ، ءبىر مادەنيەتتى (مىسالى، كوشپەندىلىك) ۇستانعان قوعام ۇلت بولىپ قالىپتاسپايدى! قازىرگى زاماننىڭ ۇلتقا تالابى، ول ارقيلى زاماندا ساقتالىپ دامۋ ءۇشىن ەنتسيكلوپەديالىق ويلى، ەكونوميكاسى مەن شارۋاشىلىعى ءامبيباپ، تاربيە مەن ءبىلىم زامان تالابىنا ساي وزگەرىپ، دامي الاتىن بولۋى كەرەك.

جوعارىدا كورسەتىلگەندەر، ول ءحىح عاسىردا كۇشىنە ەنگەن وتارلاۋ، ودان كەيىنگى كەڭەستىك جۇيە، تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسى، انا ءتىلى، ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن دامىتۋدا كەلەلى وزگەرىس بولماعانىن كورسەتەدى. بىزدەگى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جاعدايى ورىندالمايتىن زاڭى بار مەملەكەتتىك ءتىل سياقتى. ونىڭ شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى:

- سوڭعى ءبىر عاسىر بويى وسى يدەولوگيانىڭ باسىندا ءستاليننىڭ «پانتيۋركيزم»، «پانيسلاميزممەن» كۇرەسى، «قازاقتى جاساندى اشتىقپەن قىرىپ»، ونىڭ زيالىلارىن رەپرەسسيالاپ، «تۇركىنىڭ تاريحىنا تيىم سالعان»... كەزىندە پايدا بولعان تۇلعا اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ پەن جامبىل جاباەۆتار، سول كەزدە تاريح ارەناسىنا نە ماقساتپەن شىعارىلدى؟

جالپى، ابايدىڭ جەكە تۇلعاسىنا بارماي اق، ءجاي لوگيكامەن قاراعاندا ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ كەزىندە 1930 جىلداردان باستاپ يدەولوگيانىڭ تۋىنا اينالعان وسى ادام تاۋەلسىزدىكتىڭ كەزىندە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ كوشباسشىسى بولا الادى ما؟ سەبەبى، ماسكەۋدەگىلەر كەزىندە پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ جانىنان پوپتار دايىندايتىن ءۇش جىلدىق ساۋات اشۋ كۋرسىن بىتىرگەن (وسى ۋاقىتقا دەيىن 3 جىلدىق مەدرەسەدە ساۋات اشتى دەپ قازاقتى الداپ كەلدى) ابايعا «ءوز بالامىز» دەپ سەنگەن بولۋ كەرەك. سەبەبى، ءستاليننىڭ دە بار ءبىلىمى 2-3 جىلدىق پراۆوسلاۆيەنىڭ سەمينارياسى عوي (مۇمكىن بۇل كەزدەيسوق پاراللەەل بولار؟!).

ابايدىڭ اقىندىعى، اعارتۋشىلىعىندا ەشكىمنىڭ داۋى بولماس؟! ەگەر ابايدىڭ وسى يدەولوگياعا قاتىسى بولماسا، وندا ونىڭ ولەڭدەرى ت.ب. شىعارمالارى اعارتۋشى-اقىن رەتىندە، قارا ءسوزدىڭ قارا جەرلەرىن وقۋلىقتاردان الىپ تاستاعاننان كەيىن ءوز مىندەتىن اتقارا بەرگەنى دۇرىس بولار؟!;

-1937-1938جج رەپرەسسيا باستالاردا بيلىكتىڭ تاپسىرىسىمەن جامبىلدىڭ حالىق جاۋلارى وبرازىنداعى «سۇر جىلانى» شىقتى. ول «ۇلى تۋىندى» حالىق جاۋلارىن، جاپون شپيوندارىن ىزدەگەندەرگە نەگىز بولىپ، ولار 60 مىڭ قازاق زيالىسىن حالىق جاۋى دەپ رەپرەسسيالاپ، ونىڭ 25 مىڭىن اتۋعا سەبەپ بولدى؟!

- وسى ۋاقىتقا دەيىن قوعام ونى جانە ونىڭ ءومىرىن «اباي جولىنداعى» ادەبي وبرازبەن شاتاستىرىپ ءجۇر. ونىڭ شىنايى ءومىرى مۇلدەم باسقا. ارحيۆ دەرەكتەرىنشە (ناسەنوۆتىڭ 30 تومنان استام ومبى، پەتەربور، ورىنبور ت.ب. ارحيۆتەردەن جيناعان ماتەريالدارى ت.ب.) ول 12 جىل ەكى رەت بولىس، 6 جىل بي بولعان... ءتورت ايەلىنەن ون ۇل-قىز كورگەن. بولىس كەزىندە تۋىسقانى ورازبايعا جانە ءبىراز اعايىنىنا تىزەسى قاتتى باتسا كەرەك، ولار ءوز رۋىن (توبىقتىنىڭ تارماعى بولار) مالىمەن، جەرىمەن ابايدىڭ بولىسىنان ءبولىپ، باسقا بولىسقا بارىپ قوسىلادى. تۋعان اعاسى تاڭىربەرگەننىڭ دە ابايدى سوققىعا جىعاتىنى تۇسىنىكسىز جاعداي؟! ات توبەلىندەي توبىقتىعا يە بولا الماعان ادامنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قايعىرۋى دا ميعا سيمايدى؟! ەڭلىك پەن كەبەك، قودار مەن ونىڭ كەلىنىن تاسپەن ۇرىپ ولتىرەتىن ىرعىزباي، وسكەنباي، قۇنانبايلاردىڭ ۇرپاعى اباي، قۇرمانعازى ت.ب. پانا بولعان ماقاش پراۆيتەلدەي ەلىنە قامقورشى بولا الدى ما؟ بەلگىسىز. «ءتورت قاتىنى مەن مىڭداعان جىلقىسى بار، تەك عانا شىركەۋدە ساۋات اشارلىق ءبىلىم العان اباي، ەلۋگە تايانعاننان باستاپ ەلدىڭ قامىن ويلاۋعا كىرىستى جانە سول كەزدەن باستاپ ولەڭ جازا باستادى» دەگەنگە ءبىزدىڭ اپەندە فانتازەرلەردەن باسقالاردى سەندىرۋ قيىن. تىلدە سۇيەك جوق. ال، ادام سوزىمەن ەمەس، سوكرات، ماحامبەتتەر سياقتى اتقارعان ىستەرىمەن باعالانادى;

- قارا سوزدەرگە بايلانىستى كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلە نەگىزىنەن تاربيەگە، ونىڭ ىشىندە پەداگوگيكا مەن مورالعا بايلانىستى بولعانىمەن، وسى سالا ماماندارىنىڭ اۋىزدارىن بۋىپ ءۇنسىز وتىرۋى، سايلاۋلاردا داۋىس ۇرلاۋعا جانە مەكتەپتەردە بىتپەيتىن اقشا جيناۋعا ماشىقتانعان مۇعالىمدەردەن جانە ابايتانۋشى بولىپ جۇرگەندەردەن ەشتەڭە كۇتۋگە بولمايتىنىن كورسەتەدى. بىزدەگى بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اقساقال «قارا سوزدەردىڭ تۇپنۇسقاسى جوق، قوجا-مولدا كوشىرگەن» دەگەندى مويىنداسا، باسقالارىنىڭ قازاقتى قارالاۋداعى الاماننىڭ الدىندا كەلە جاتقان قارا ءسوزدى قورعاپ، نەگە شابىناتىندارى تۇسىنىكسىز؟! الدە ولار دا، سوعىستى قولداعان زىكىرشى بولا الماي جۇرگەندەر مە؟

- قارا ءسوزدىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنا كىرۋى، ول پسيحولوگيانىڭ، پەداگوگيكانىڭ جانە مورالدىڭ ماسەلەسى. بىرەۋلەر اباي قازاقتى ويلاپ قينالدى، قايعىردى، وكىندى...دەيدى. مىڭ قايعى ءبىر بورىشتى وتەمەيدى. ول سوندا 20 جىل بولىس-بي بولعاندا قارا حالىققا ناقتى قانداي ءىس ىستەگەن؟ جاڭگىر حان بوكەيورداسىندا ابايدان 60 جىل بۇرىن اۋرۋحانا، كازناچەيستۆو، ورمان شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىن اشىپ جۇزدەگەن گەكتارعا ورمان وتىرعىزدى، قۇمعا تارى ەگىپ، ۆاكتسيناتسيا جۇرگىزدى، قازاق بالالارىن رەسەي، ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىتىپ، 300 مولدا ۇستاپ ونداعان مەشىت سالسا، ىبىراي تورعايدا 48 جاڭاشا مەكتەپ اشتى... ەگەر قايراتكەر رەتىندە ايتاتىن بولساق قۇنانباي مەن ابايدىڭ مۇمكىندىكتەرى ولاردان الدەقايدا ارتىق بولدى جانە ولاردىڭ الدىندا ۇلگى بولاتىن ىستەر قازاق دالاسىندا سايراپ جاتتى. بىراق، ارتتارىندا قۇنانباي سالدىرعان مەككەدەگى قوناق ءۇي مەن قارقارالى مەشىتىنەن باسقا ءىلىپ الارلىق ناقتى ەشتەڭە قالمادى. ءبىزدىڭ وپپونەنتتەردىڭ كەلتىرگەن ارگۋمەنتتەرى «قازاق وتباسىندا وتىرىپ 30 جىل بويى بيلىكتى سىنادى، بىراق وزدەرى قازاقشا سويلەپ، قاتىن-بالاسىن تاربيەلەمەدى، سايلاۋعا بارماي، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ىسىنە ارالاسپادى» دەگەن سىلتاۋىنداي;

- ابايدىڭ ءبىر ولەڭىندە قازاققا نوعايدى ۇلگى قىلادى. ءبىر كەزدە مىڭعىراعان مالى ليتۆادان سىردارياعا، سىبىردەن قىرىمعا دەيىن قاپتاعان نوعايلار مەملەكەت قۇرۋ، اسكەر دايىنداۋمەن... اينالىسپاي، «مىناداي قاپتاعان مال باردا ءبىزدى قانداي جاۋ الادى؟» دەپ جاتقاندا سۋۆوروۆتىڭ ء(تۇبى تۇركى) اسكەرى ءۇش جىلدا نوعاي حاندىعىن جوق قىلدى. ناتيجەسىندە، جەرى مەن ەلىنەن تۇگەلدەي ايىرىلعان نوعايلار قۇرۋدىڭ الدىندا تۇر. بىرەۋلەر، وعان ابايدىڭ قانداي قاتىسى بار دەۋلەرى مۇمكىن. الدىمەن، ابايدىڭ وزىنەن ءبىر عاسىر بۇرىن مەملەكەتىن قورعاي الماي، ۇلت رەتىندە قۇرىعان نوعايدى قازاققا ۇلگى ەتۋى تۇسىنىكسىز؟! ول، تەك قازاقتى كەمسىتۋ ماقساتىندا جازىلۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار، اباي قازاق پەن تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن ويلاعان تۇلعا بولسا تارىداي شاشىراعان اعايىنداردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە جۇمىستانباعاننىڭ وزىندە، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا جارامادى ەمەس پە؟!

بۇگىنگى ماسەلە ابايتانۋشىلاردىڭ قوعامدى قاي جولمەن العا، نە ارتقا اپاراتىنىندا؟! سەبەبى، قازاق ابايدى ءپىر تۇتقان، ەكىجۇزدى، ۇلتتىق ۇستانىمى جوق ء(پرينتسيپسىز), جارتىلاي ماڭگۇرتتەنگەن زيالى دەپ جۇرگەندەرگە مۇلدەم سەنۋدەن قالدى. 30 جىلدا ادەبيەت، ونەر ت.ب. سالالاردا ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن ءبىر تۇشىمدى تۋىندى شىعارماعان شىعارماشىلىق (تۆورچەستۆولىق) قاۋىم قوعامعا، ەكىجۇزدى بيلىك مەملەكەتكە كوشباسشى بولا المايدى.

قوعام، وزىنە وسى ۋاقىتتا قاجەت رۋحتى كوتەرەتىن دۇنيەنى ابايدان دا تابا الماي دال بولۋدا؟! سەبەبى، ابايدا تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋدە ەلىنە جول كورسەتىپ، ونىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرەتىن ءبىر اۋىز ءسوز تابا المايسىڭ. وسىندايلاردىڭ سالدارىنان بولعان رۋحاني شاراسىزدىق، ينفانتيلدىك يدەولوگيا، جەر مەن جەراستى بايلىعىنان ياعني ەكونوميكادان، ودان كەيىن تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋدىڭ جولى ەكەنىن قوعام تۇسىنەدى.

بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى سوڭعى بەس مىڭ جىلدا (م.ۆەبەر ت.ب.) ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىقتارىنداعى حالىقتاردىڭ ەپيكالىق جىرلارىنىڭ نەگىزىن سالىپ، ولاردىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان «گەسەر حان» (760 مىڭ جولدان تۇراتىن الەمدەگى ەڭ كولەمدى ەپوس), قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى، الپامىس، ەر تارعىن، ەر قوساي، ماناس (240 مىڭ جولدان تۇرادى)... تۇركىنىڭ 300 جۋىق باتىرلىق جىرلارى مەن كەشەگى قازتۋعان، دوسمامبەت، شالكيىز، بۇحار جىراۋ، شورتانباي، ماحامبەت، دۋلات، ءسۇيىنباي، ابۋباكىر ت.ب. زار زامان اقىندارىنىڭ جىرلارىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا كەڭىنەن ەندىرۋ قاجەت.

ماحامبەتپەن بىرگە ولگەن قازاقتىڭ ازاتتىق كۇرەسى مەن ەدىل پاتشانىڭ (اتتيلا) كەزىنەن كەلە جاتقان رىتسارلىق رۋحى وسىلاي مىڭ ءبىرىنشى رەت تىرىلەدى;

- 3-4 سىنىپتارعا ارنالعان وقۋلىقتارداعى قارا ءسوزدىڭ «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق، مورالدىق دەڭگەيى تومەن، ەڭبەك ەتپەيتىن كەزبە...ت.ب. 17 رەت ءوز ۇلتىن قارالاۋى (ول جاناشىرلىق ەمەس، ەلدى كەمسىتۋ ەكەنىن 2020ج ابايعا ارناپ وقىعان شەنەۋنىكتەردىڭ چەلەندجدەرىن يۋتۋبتان كورۋگە بولادى) جانە 6-شى سىنىپ وقۋلىعىندا «قازاقتىڭ مال قۇرلى قادىرى جوق...» دەگەن وتارلاۋشىنىڭ، نە ۇلتتىڭ جاۋلارىنىڭ تىرلىگى جانە ول سوزدەر ونى وقىعان بالالاردىڭ ميىندا ءومىر بويى وبىر بولىپ قالادى. جوعارىداعى سوزدەردى اباي قازاققا جانى اشىعاننان جازعان دەپ بۇرمالايتىن ساۋەگەيلىك كوپ كەزدەسەدى. جالپى، ادام نەنى ويلايدى سونى ايتادى. ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق، ونى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس جانە «قولجازبالار ورتەنبەيدى». وقىرمان، ونىڭ ىشىندە بالالار وقىعاندى سول كۇيىندە قابىلدايدى. ءار جاعىندا كىم، نە ويلادى، وندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق;

- قارا سوزدەردىڭ قازاقتى جەر قىلاتىن جەرلەرىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا كىرگىزگەندە بالانىڭ زەردەسى (ينتەللەكت) 9 جاستا 90-92%، 15 جاستا تولىعىمەن قالىپتاساتىنى ەسكەرىلگەن بولۋ كەرەك. سەبەبى، وسى قارا سوزدەردى 20-25 جاستاعى ستۋدەنتتەر نەگىزىنەن (كەيبىر تەرىس تاربيە كورگەندەرىنەن باسقالارى) قابىلدامايدى. وسىنداي پسيحولوگيالىق امالداردىڭ قاسىندا ابايدىڭ كۇرلەلىلىگى بالانىڭ ويىنى بولىپ قالادى؟! ۇلتتى توبىر-قۇلعا اينالدىرۋ ءۇشىن ونى جاۋلاپ الۋ مىندەت ەمەس، ونىڭ ميىنا ءوز ءدىنىڭدى، ءتىلىڭدى، يدەولوگياڭدى نەمەسە ساناسى ويانباعان جاستارعا سول ۇلتتى «مال قىلاتىن» يدەولوگيانى سىڭدىرسەڭ جەتكىلىكتى! ول تۋرالى نەرۋ، ماندەللا، كاددافي ت.ب. جازدى;

- ال، تاربيەنىڭ ەرەكشەلىگى، ول ايتىلعان ءسوز ەمەس، بالا ىستەلگەن ءىستى ۇلگى ەتىپ قابىلدايدى. بالا اكە-شەشە مەن ۇلكەندەردىڭ  قانداي ىستەرىن كورسە، سودان ۇلگى الىپ قايتالايدى. بۇل اكسيوما! تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلدىڭ توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قامىتىن لاقتىرىپ تاستايتىن كۇرەستىڭ ورنىنا، اۆتوريتارلى-كوررۋپتسيالىق قوعامعا اينالۋى، ول مەكتەپ كەزىنەن «ۇلتتى جەر قىلاتىن» قارا سوزدەردەگى جانە قوعامداعى اۆتوريتارلىق رەجيمنىڭ جاستاردى جىگەرسىز جاسىق، ەنجار، وتان قورعاۋ ساناسىنان ايىرىپ ەسالاڭ قىلعان ءبىر عاسىرلىق «جۇيەلى تاربيەسىنىڭ جەمىسى». سەبەبى اعىلشىندار، «تاربيە بالا دۇنيەگە كەلەردەن ءجۇز جىل بۇرىن باستالادى. ول، ۇلتتىڭ ءتىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتى» دەيدى.

«ەگەر جاستارعا قانداي تاربيە بەرىپ جاتقانىڭدى بىلسەم، وندا ءجۇز ۇرپاقتان كەيىن ەلدىڭ قانداي بولاتىنىن ايتا الامىن» دەيدى شىعىس دانالىعى.

سوندىقتان، وتباسىن، ۇرپاق تاربيەسىن، قوعام مەن مەملەكەتتى تۇزەتەمىز دەسەك قازاق، سول مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت ياعني ونىڭ يەسى جانە كيەسى رەتىندە  بيلىكتەن دە، قۇدايدان دا ەشتەڭە كۇتپەي بەسىكتى، وتباسىن، قوعامدى ءوزىمىز تۇزەتە الساق ەل تۇزەلەر! قارا سوزدەردەگى جوعارىدا ايتىلعان كەرى سوزدەردى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان الىپ تاستاسا اباي حالقىن اداسۋدان ساقتاپ، جاستاردىڭ ابىرويى ءوسىپ، رۋح كوتەرىلەدى!  ول ابايعا دا ابىروي. ودان اباي تومەندەمەيدى، كەرىسىنشە ابىرويى ارتادى. ال، بارلىعىن جيىپ قويىپ 30 جىل ۇيقىنى جالعاستىرا بەرسەك، «ەكى سيىر ەمەس، تىشقاق لاق تا بۇيىرماس»؟!

بۇل ماقالا ابايدى سىناۋ نەمەسە باسقالاي ءبىر ماقساتتا ەمەس، قازاقستاننىڭ جاڭا يدەولوگياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن، ونىڭ ىشىندە جاستار ءىسىنىڭ باعدارلاماسىن دايىنداۋ ماقساتىندا جازىلدى. ونداي باعدارلاما دايىنداۋ «جاڭا قازاقستاننىڭ» ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋ مىندەتتەرىنە ەنگەن. مەنىڭ جەكە ويىم، ول ءستاليننىڭ «بۇراتانا حالىقتارعا ارنالعان يدەولوگياسىنىڭ» قۇرامداس بولىگى بولىپ ەنگەن دۇنيەلەر ينتەللەكتۋالدىق ۇلتقا جارامايدى. ونىڭ ىشىندە ارالاس مەكتەپتەر جابىلۋ كەرەك. سىنالمايتىن تۇلعا، ول شىرىگەن تەرەك. ماسەلە، كىم، نە ويلايتىنىندا ەمەس، ءىس ىستەۋدە! قارەكەتتە بەرەكەت!

كەلەسى ماسەلە، ول ادەبيەتتە نەمەسە گۋمانيتارلىق سالادا ەمەس! وكىنىشكە وراي الەمدەگى گۋمانيتارلىق سالادا ياعني ادەبيەت، ونەر، فيلوسوفيا ت.ب. شىعاتىن باسىلىمداردىڭ ۇلەسى 2%. قالعان 98% جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى، تەحنيكا، يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيانىڭ ۇلەسىندە. دامىعان ەلدەردى قامتىعان بۇل وڭ ۇردىستەن قالۋعا بولمايدى. قازاقستاندىقتار جىلىنا ءبىر كىتاپ، ەۋروپالىقتار ون، جاپوندار 90-100 كىتاپ وقيدى. سوعان ساي ءبىزدىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىمىز اۋىل شارۋاشىلىعىندا دامىعان ەلدەردەن 20 ەسە، ەل بويىنشا 8-10 ەسە تومەن. ءبىزدىڭ مەكتەپ پەن ۋنيۆەرلەر بازاردا اربا سۇيرەيتىن ەمەس، گەيتس، ماسكلەر سياقتى ماماندار دايىنداۋ كەرەك. دۇرىس ماقسات قويۋ، ول ءىستىڭ جارتىسى. ال، جاستار تاربيەسىنىڭ ماسەلەسى، ول قاي ۋاقىتتا دا بولاشاعىن ويلاعان قوعامنىڭ الدىندا تۇراتىن نەگىزگى مىندەت بولىپ قالماق.

ال، ءبىزدىڭ وپپونەنتتەرگە كەلسەك، وكىنىشكە وراي ولاردىڭ بىرەۋلەرى وليگارح-دەپۋتاتتاردىڭ تابانىن جالايتىندار، ەكىنشىلەرى ءىستىڭ ءمانىن تۇسىنبەي ايتاققا ەرگەندەر، ۇشىنشىلەرى، جەكە باسقا تابىنۋدى دارىپتەۋشىلەر... قازاق ەرتە مە، كەش پە وسى ماقالادا قويىلعان سۇراقتاردى قويۋى كەرەك ەدى! سەبەبى، ءار اتا-انا، حالىق تاربيەدەگى جاس ۇرپاقتى مۇگەدەك قىلاتىن ۇلتتى كەمسىتۋدىڭ ءمانىن تۇسىنبەسە، بۇل تىرناۋىشتان ءالى تالاي ۇرپاق تاياق جەر ەدى؟! تەرروريست پەن ونىڭ قۇربانى بىرنەشە كۇن بىرگە بولسا ءبىر-بىرىنە داعدىلانىپ، جاناشىر بولىپ كەتەتىنى سياقتى، كوپ ادامدار، اسىرەسە ءومىر بويى توتاليتارلىق جانە اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ (ولاردىڭ باسشىلارى دا تەرروريستەر) «تاربيەسىن كورگەندەر» ءالى كۇنگە ءستاليندى اڭسايتىندارى سياقتى، «سول جۇيەلەردىڭ تۇلعالارىن» تۋعان اكەسىندەي قورعاشتايدى. سەبەبى، وندايلاردى ەركىن ادامنىڭ ەمەس، سول جۇيەلەر سىڭىرگەن قۇلدىق ساناسى باسقارادى. ەل تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن الدىمەن، بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن ونىڭ ازاماتتارى ازات بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قوعام بۇل كەزەڭدە وسى ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋدا. وعان قاي ۋاقىتتا جەتەتىنى قوعامنىڭ ساناسىنا تىكەلەي بايلانىستى!

اۆتوردىڭ وسى تاقىرىپتاعى ماقالالارىن Abai.kz جانە فەيسبۋكتەگى  Akim.Zhanuzak پاراقشاسىنان وقۋعا بولادى.

جانۇزاق اكىم

Abai.kz