21-شىلدەدە الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانىنىڭ اكىمدىگى Facebook پاراقشاسىندا, Instagram-كانالىندا جانە رەسمي سايتىندا, سونداي-اق «اتامەكەن» گازەتىندە (№28) جامبىل اۋدانىنداعى ۇلكەن اۋىلىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسى بويىنشا كوپشىلىك تالقىلاۋ وتەتىندىگىن حابارلادى. وندا بارشا نيەت بىلدىرۋشىلەردى تالقىلاۋعا قاتىسۋعا شاقىرىپتى. ءبىز دە وسىعان ءوز ءۇنىمىزدى قوسۋعا ۇمتىلدىق.

قازاقستانعا اتوم ەلەكتر ستانساسى كەرەك پە، جوق پا؟ اەس سالىنسا ۇتامىز با، ۇتىلامىز با؟ بۇل سۇراق اسا كۇردەلى بولىپ وتىر.

قۇرى جالاڭ سوزگە سالىنباي وسى تاقىرىپتى تەرەڭىرەك زەرتتەپ كورسەك قايتەدى. قازىر الەمدە 31 مەملەكەتتە 193 اەس جۇمىس ىستەپ تۇر. ولاردا 438 ەنەرگوبلوك ارزان ەلەكتر قۋاتىن وندىرۋدە. الەمدە وندىرىلەتىن ەلەكتر قۋاتىنىڭ 17 پايىزى اەس-كە تيەسىلى. پليۋس-مينۋستارىن سارالاپ كورەلىك.

اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ ارتىقشىلىعى نەدە?

بىرىنشىدەن، شيكىزاتتىق تۇتىنۋ دەڭگەيى وتە تومەن (ۋران قولدانىلادى), ەكىنشىدەن، وندىرىلەتىن قۋاتىنىڭ كولەمى وتە ۇلكەن. ءبىر اەس تۇتاس مەگاپوليستى ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتە الادى. ۇشىنشىدەن، جىلۋ ەلەكتر ستانساسىنا قاراعاندا جاراقتانۋ دەڭگەيى جوعارى. جەتىلدىرىلۋ مۇمكىندىگى مول.

ەندى كەمشىلىكتەرىنە كەلەيىك.

بىرىنشىدەن، اتوم ەلەكتر ستانساسىنان ىس پەن رادياتسيا بولىنەدى، سۋ كوزدەرى لاستانادى. ەكىنشىدەن، سيرەك تە قىمبات ۋران ەلەمەنتى قولدانىلادى. ۇشىنشىدەن، چەرنوبىل مەن فۋكۋسيماداعى سياقتى ەكولوگيالىق اپات ىقتيمالدىعى زور.

اەس-ءتىڭ باستى ارتىقشىلىعى – قولدانىلاتىن وتىن ءتۇرى كولەمىنىڭ شاعىندىعى. مىسالى، جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىندا تاۋلگىنە ەكى تەمىر جول سوستاۆىنداي كومىر جاعىلسا، ال ۆۆەر 1000 (ۆودو-ۆوديانوي ەنەرگەتيچەسكي) رەاكتورىنىڭ ءبىر ەنەرگوبلوگىنا شاعىن عانا ۋراندىق وزەك جەتىپ جاتىر.

اەس-ءتىڭ كەمىستىگىن ءسوز ەتسەك، ەكولوگيالىق تۇرعىدان ونىڭ ۇتىلاتىن جەرى – كوندەنساتسيالىق ەلەكتر ستانسالارى سياقتى جىلۋلىق لاستاۋى. ياعني تۋربينا كوندەنساتورلارىن سالقىنداتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن تەحنيكالىق سۋ مولشەرىنىڭ وراسان كوپتىگى. مۇنىڭ پاك (پايدالى اسەر كوەفيتسەنتى) 35 پايىز عانا. سوندىقتان اەس قاسىندا سۋ قويماسى بولۋى مىندەتتى. ءارى ول تەحنيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ كەزىندە مانەۆرلىق رەجيمدە جۇمىس ىستەي المايدى.

اەس ورتاشا ەسەپپەن 30 جىلداي جۇمىس ىستەيدى. ەڭ ۇلكەن كەمىستىگى – وقىس اپات ورىن العان جاعدايدا ونىڭ سالدارىن جويۋدىڭ قيىندىعى مەن ۇزاقتىعى. تاعى ءبىر كۇردەلى پروبلەما پايدالانۋ رەسۋرسى تاۋسىلعاندا اەس-ءتى جويۋ. بۇل شارۋاعا اەس-ءتى سالعان بيۋدجەتتىڭ 20 پايىزىنداي قاراجات جۇمسالادى. تاعى ءبىر ىڭعايسىز جەرى مۇناي باعاسى قۇلدىراسا بولدى-اق اەس-ءتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تومەندەپ كەتەدى.

2000 جىلدان بەرى الەمدە 40 ەنەرگوبلوك جابىلدى. 2016 جىلى الەمدە 398 رەاكتور جۇمىس ىستەپ تۇردى. سوڭعى 30 جىلدا بۇكىل الەمدەگى رەاكتورلاردىڭ 25 پايىزى (128 رەاكتور) جۇمىسىن توقتاتتى. بۇل ءۇردىس جالعاسىن تابۋدا.

بۇگىندە ەۋرووداق ەلدەرى ەنەرگيانىڭ جەل مەن كۇن سياقتى قايتالاما كوزدەرىنە دەن قويۋدا. الداعى ۋاقىتتا بۇل قۋات ءوندىرۋدىڭ باستى باعىتىنا اينالماق. 2014 جىلى بۇكىل الەمدە جەل قۋاتىنان الىنعان ەنەرگيا جىلىنا 694 تۆت-س (تەرراۆاتت-ساعات), كۇن قۋاتى – 185, ال اتوم قۋاتى – 165 تۆت-ساعات بولدى. يادرولىق ەنەرگەتيكا ءوندىرۋ 11 پايىزداي ازايدى.

قازاقستان ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسى قارساڭىندا دا، ودان كەيىن دە بۇكىل الەمگە ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋعا بەت بۇرعاندىعىن مالىمدەدى. جەل جانە كۇن ەنەرگياسىن ءوندىرۋ جولىندا جۇمىستار جالعاسىپ جاتىر. سوندىقتان ەنەرگيانىڭ قايتالاما كوزدەرىن دامىتۋ باعىتى باسىمدىق كۇيىندە قالا بەرۋگە ءتيىس. قازاقستان ءۇشىن اەس سالۋ قاجەتسىز!

ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە: تەوريالىق تۇرعىدان بولسا دا اەس سالۋدى رەسەيگە سەنىپ تاپسىرۋعا بولا ما؟ راس، سوۆەت وداعى، ودان كەيىن رەسەي بىرقاتار دامۋشى ەلدەردە اەس سالدى. ولاردىڭ قاتارىندا بانگلادەش، قىتاي، ءۇندىستان، بەلورۋس، يران ەلدەرى بار. بىراق سوڭعى ون جىلدا رف تەحنولوگيالىق تۇرعىدا دامىعان ەلدەردەن ونداعان ەسە ارتتا قالدى. رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق ازىرلەمەلەر ورتالىعى دايىنداعان باياندامادا مۇنداي ارتتا قالۋشىلىق، تەحنولوگيانىڭ دامۋى مەن ينتەللەكتۋالدىق مەنشىك نارىعىنىڭ كەنجەلەۋى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن وراسان تەجەپ تاستاعانىن العا تارتادى. رەسەي ونەركاسىبىنىڭ وندىرىستىك قۋاتتارى 25 پايىزعا ەسكىرگەن. وندىرىستە قولدانىلىپ جۇرگەن قۇرال-جابدىقتار نەگىزىنەن 2000 جىلعا دەيىن ىسكە قوسىلعان كونە. ولاردىڭ جەتىدەن ءبىر بولىگى قازىر تۇككە دە جارامسىز.

ستراتەگيالىق ازىرلەمەلەر ورتالىعىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا رەسەيدىڭ كۇللى وندىرىستىك قۋاتتارىنىڭ 13-14 پايىزى – «پۋستىشكا». اسىرەسە ازىق-تۇلىككە جاتپايتىن، جوعارى تەحنولوگيالىق وندىرىستەردەگى جاعداي اسا كۇردەلى. مەملەكەتتىك دۋمادا ەسەپ كوميتەتىنىڭ باسشىسى تاتيانا گوليكوۆانىڭ رەسەيدەگى نەگىزگى قورلاردىڭ توزىمى 50 پايىزدان اسقانىن ۇرەيلەنە حابارلاعانى تەگىننەن تەگىن ەمەس. ەلدەگى ماشينا مەن قۇرال-جابدىقتاردىڭ 25 پايىزى باسەكەگە جارامسىز بولىپ قالعان. حيميا ونەركاسىبىندەگى قۇرال-جابدىقتاردىڭ 42 پايىزى، مەتاللۋرگيا ءوندىرىسى قۋاتتارىنىڭ 53 پايىزى كونەرگەن.

مىنە، وسىنداي ەكونوميكاسى «شارشاپ» تۇرعان جاعدايدا رەسەيگە اەس سالدىرتۋ وتە قاۋىپتى. الدىن الا ەسەپ بويىنشا اەس قۇنى $10 ملرد. «ءوزىنىڭ بەتىن اياماعان كىسىنىڭ بەتىن دال-دۇل ەتەدى» دەمەكشى، ءوز ەكونوميكاسىن جۇرگىزە الماي وتىرعان ەل، تەحنولوگياسى باتىستان ونشاقتى ەسە ارتتا قالعان مەملەكەت قازاقستاندا قايتىپ ساپالى اەس سالماقشى؟

تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي، قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن، اەس-تە قورشاعان ورتانى رادياتسيالىق لاستاۋ تەك بۇزىلۋ مەن اپات جاعدايىندا عانا ەمەس كۇندەلىكتى جۇمىس كەزىندە دە ءجۇرىپ جاتادى. اپاتسىز اەس-ءتىڭ وزىندە اتومدىق وتىن تسيكلىنىڭ بارلىق بۋىنىندا: ۋراندى ءوندىرۋ مەن تاسىمالداۋ، اەس ءۇشىن وتىندىق وزەكشەلەر ازىرلەۋ، پايدالانۋ، جانىپ بولعان يادرولىق وتىندى ساقتاۋ مەن قايتا وڭدەۋ كەزىنىڭ بارىندە رادياتسيالىق لاستانۋ ءجۇرىپ جاتادى.

اەس-تەن شىققان راديونۋكليد تسەزي-137 وتە قاۋىپتى. ول ادام اعزاسىنا تۇسسە ساركوما دەرتىن تۋعىزادى. سترونتسي-90 اق قان (لەيكەميا) اۋرۋىنا ۇشىراتادى. كريپتون-85-ءتىڭ ازداعان دوزاسى تەرى راگىمەن اۋرۋ ىقتيمالدىعىن ارتتىرادى. يادرولىق وبەكتىلەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزى رادياتسيالىق ىقپالعا كوبىرەك ۇشىرايدى. اەس تۇرعان جەردى ادەتتە زاتو (جابىق اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمدار) دەپ اتايدى. رەسەيدە وسىنداي قۇرىلىمداردا دۇنيەگە كەلگەن 14 جاسقا دەيىنگى بالالار اراسىندا كوز كورۋى مەن يممۋندىق جۇيەسىنىڭ ناشارلاۋى، پسيحولوگيالىق اۋىتقۋشىلىقتار باسقا وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوبەيگەن. ءىس جۇزىندە وزدەرى دە بىلمەستەن ادامداردىڭ كوپ بولىگى رادياتسيالىق لاستانۋعا ۇشىرايدى. ساۋلەلەنۋدىڭ بولماشى دوزاسىنىڭ ءوزى قايتادان قالپىنا كەلمەيتىن گەنەتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراتادى.

رادياتسيانىڭ قورقىنىشتىلىعى دا سول – جۇزدەگەن ميلليون كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرەدى. امەريكالىق راديوبيولوگ ر.بارتەلل ءححى عاسىردىڭ باسىندا اتوم يندۋسترياسىنىڭ سالدارىنان 223 ميلليون ادام زارداپ شەككەنىن ايتادى. داۋن سيندرومى، قويانشىق، اقىل مەن دەنە دامۋىنان ارتتا قالۋشىلىق ەتەك الىپ تۇر. «يادرولىق دەرتتىڭ» تارالۋىنا «قايتالاما لاستانۋ» دا قوسىمشا سەبەپ بولىپ وتىر. رەسەي نارىعىنان لاستانعان اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن، ساڭىراۋقۇلاق پەن جيدەكتەردى الىپ تاستاۋعا بايلانىستى داۋ-داماي ادەتتەگى جاعدايعا اينالدى. وسىنىڭ ءبارى قالاي بولعاندا دا «بەيبىت اتوم – باياۋ جارىلاتىن مينا» ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قازاقستاندا قازىر جەل، كۇن سياقتى قايتالاما قۋات كوزدەرىنەن الاتىن ەنەرگيا نەبارى 3 پايىز عانا بولىپ تۇر. ماماندار ەگەر ونىڭ كولەمىن 15 پايىزعا جەتكىزەك قازاقستانعا ەشقانداي اەس سالۋدىڭ قاجەتى بولمايدى دەگەن سەنىمدى ءۋاج ايتادى.

مىنە، وسىنداي سەبەپتەرمەن قازاقستاندا اەس سالۋدىڭ قاجەتى جوق. ال ونى رەسەيگە سالدىرتۋ ءوزىمىزدى ءوزىمىز ناقتى قاۋىپكە بايلاپ بەرۋ دەگەن ءسوز.

مارات ءبايدىلداۇلى توقاشباەۆ

جازۋشى-پۋبليتسيست

Abai.kz