اسقار كوپ، بىراق  بۇل اسقاردىڭ ءجونى بولەك. ءجۇرىس-تۇرىسى دا وزگەشە، بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي اسىعىپ-اپتىعىپ تۇرادى. الىپۇشىپ سويلەگەندە بىرەۋىن ءتۇسىنىپ، بىرەۋىن تۇسىنبەي قالاسىڭ (بۇل سويلەم قۇرداستىققا قاراي ءيىلىپ تۇر). نە ىستەسە دە، تىپ-تيپىل عىپ تازا ىستەيدى. «ساباقتى قالاي بەرەسىڭ، باسقالار تۇسىنبەي قالماي ما؟» – دەسەم، «مەن ەمەس، فورمۋلا سويلەيدى عوي»، – دەيدى تاعى دا اسىعىپ-اپتىعىپ.

ول اۋەلى ولەڭ جازدى. ادەبيەتشى بولسام دەپ ارماندادى. شيەلىدە ءجۇرىپ اتتاستارى اسقار توقماعامبەتوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، ءتىپتى، سول كەزدەگى كوكورىم اسقار ەگەۋباەۆتىڭ نە جازىپ، نە قويعانىن جاتقا ايتاتىن. تالداۋعا دا دايىن تۇراتىن. اۋداندىق «وسكەن ءوڭىر» گازەتىندە ءبىر-ەكى ولەڭى جاريالانعاندا وزىنىكىن-ءوزى تاڭدايى تاقىلداپ جاتقا ايتىپ تۇرىپ الاتىن، شىعارما جازعاندا ەركىن تاقىرىپتىڭ شىرايىن شىعاراتىن.

ەسەپكە العىر ەدى. اريفمەتيكانى ارتتا قالدىرىپ، ماتەماتيكاعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن. تاقتانى شيمايلاپ-شيمايلاپ مۇعالىمنىڭ مەسەلىن قايتاراتىن، Ax²+bx+c=0 – ءدىڭ اقىرىن ويلانباي ايتاتىن. بۇنىڭ قولىنا تۇسكەن ەسەپتىڭ تاعدىرى جەڭىسپەن اياقتالاتىن. اۋداندىق، وبلىستىق وليمپيادالارعا قاتىسىپ، جۇلدە العان كەزدەرى دە از ەمەس. سەگىزىنشى سىنىپتا رەسپۋبليكالىق وليمپيادادا جەڭىمپاز اتانعان اسقاردى فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبى ەن تاعىپ الىپ قاپ، ءبىراجولا ەسەپتىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىردى.

اسقار تۋرالى از ايتىلعان جوق. بىراق، ءبارى دە بالاڭ شاعىمىزداعى «ءبىلىم جانە ەڭبەكتە» جاريالانعان مەنىڭ «ماتەماتيك ءليدىڭ شيەلىدەگى شاكىرتى» دەگەن ءبىر بەت ماقالاما جەتپەيدى. ول قۇرداسىمنىڭ عىلىمداعى تۇساۋكەسەرى، لي ەسەپتەرىن شيەلىدە وتىرىپ شىعارا بەرەتىن دارىننىڭ پورترەت-بەينەسى بولاتىن. بۇل ماقالا سول كەزدەگى ەشتەڭەنى قالت جىبەرمەيتىن ورتالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى وزبەكالى  جانىبەكوۆتىڭ نازارىنا ىلىگىپ، جادىندا قالىپتى.

ول ماتەماتيكا مەكتەبىندەگى ۇستازى ورىنبەك جاۋتىكوۆتىڭ: «ماسكەۋگە بارۋعا ورىسشا بىلمەيسىڭ عوي، كازگۋ-گە تۇسە بەرسەيشى»، – دەگەن ءسوزىن تىڭداماي، «اۋىلعا بارىپ قايتايىن» دەپ شيەلىدەن ءوتىپ  كەتىپ، ماسكەۋگە ءبىر-اق تارتتى. مگۋ-گە قۇجات تاپسىرىپ، ديكتانتتىڭ ورنىنا ەركىن تاقىرىپقا شىعارما جازىپ، «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتەگى» اندرەي بولكونسكيدىڭ مونولوگىن تولعاپ، باعا قويماي، بۇنى تانيتىن ورىس ماتەماتيكتەرىنىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا قايتا ديكتانت جازعانىن بۇل كۇندە ءبارى بىلەدى. «ازيات بالا» مگۋ-دە لەنين اتىنداعى ستيپەندياعا يە بوپ، قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەندەردىڭ بىرەگەيى اتاندى.

ول ءبىرتۇرلى بولمىس. قۇنارلى توپىراقتان شىقسا دا، تەمەكى شەگىپ، ناسىباي اتپايدى، اندا-ساندا «اپيىنعا» اۋىز تيگىزگەندە ورتاعا شىعىپ ۆالس بيلەيدى، «دۋناي تولقىنىنا» تەربەلگەندى جانى سۇيەدى. اعارعان دەسە، تابەتى تارتىپ تۇرادى، ايران كورسە، كەسەسىمەن سىمىرەدى، «اققا قۇداي جاق» دەگەن ءتامسىل سوزدەن جانى تويات تابادى.

ون ەكى جاستان پويىزعا ءمىندى. فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە شيەلى مەن الماتىنىڭ اراسىن، مگۋ-گە تۇسكەسىن شيەلى مەن ماسكەۋدىڭ اراسىن جول قىلدى. پويىزدى سۇمدىق جاقسى كورەدى، پويىز تۋرالى كىتاپتاردى جانى  ءسۇيىپ وقيدى، ىشىندە مەنىڭ «جۇردەك پويىز» دەگەن كىتابىم دا بار.

كوگىلدىر ەكراننىڭ كوركى، «بەتپە-بەت»-تە ءسوز السا، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي  ايتىپ تاستايدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ العاش سايلانعان حالىق قالاۋلىسى بولعاندا ەل مەن جەردىڭ قامىن ىشقىنىپ ايتقان بىرەۋدىڭ بىرەگەيى اتاندى. ءالى دە تيگىزىپ ايتىپ، تۋعانىنا جاقپاي ءجۇر. ايتپاسا تۇرا المايدى. ايتپاسا الماس قىلىش ءىشىن تىلگىلەپ، ۇيقى كورمەي تەربەلىپ ءجۇرىپ الادى.

شاكىرت تاربيەلەۋدەن كەندە ەمەس، قازاق بالاسىنىڭ كوزىنە ۇمىتپەن قارايدى. ەسەپتى «5 قويىڭ بار، سونىڭ 3-ەۋى تولدەپ، ەگىز قوزىدان تاپتى. 2-ەۋى تولدەمەي قالدى، سوندا نەشە قويىڭ بولادى؟» دەپ ساۋال قويىپ، تۇسىندىرەدى. الگەبرادا «تورتكەن تەڭدەۋىن» اشتى. سىرتتاعىلار قازاقتى ءبىلسىن دەپ ادەيى كەنەن  اقىننىڭ قىزى تورتكەن ەسىمىمەن اتادى. بۇل – الگەبراداعى جاڭالىق بوپ عىلىمعا ەندى. اۋىلعا بارىپ، مەكتەپتە كىشكەنتايلارمەن كەزدەسۋ وتكىزگەندە «تابا ناندى قولمەن تورتكە بولسەڭ نەشەۋ بولادى؟» دەپ سۇرايدى. «تورتەۋ» دەپ شۋ ەتە قالادى. «جوق، بەسەۋ بولادى، بيدايدى ەسەپكە المايسىڭدار ما،  بيداي بولماسا نان قايدان شىعادى؟» دەگەندە، كىشكەنتايلار كىلت ويعا شومادى. ول «ناننىڭ اتاسى – بيداي» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىن ءتۇسىندىرىپ كەتەدى. اسقاردىڭ ساناسىندا اركەز «كاپيتال» – كارتيناداعى ماركسيزم» دەگەن ءسوز ويران ساپ تۇرادى، قازاق بالاسى قالتاسىنداعى قاراجاتىنا يە بولسا ەكەن دەپ جانۇشىرادى. ۇيدە وتىرىپ امەريكانىڭ ەسەبىن شىعارعاندا تەك تەورەما مەن سەنىمگە، سوسىن تۋعان توپىراعى دارىتقان ادالدىققا ارقا سۇيەيدى. سوڭىنان ەرگەندەردىڭ ماڭدايىنان سيپاعىسى كەپ تۇرادى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى – جىل سايىن قىزىلوردادا وتەتىن ا.جۇمادىلداەۆ اتىنداعى جاس ماتەماتيكتەر بايگەسى. بايگە جەڭىمپازدارىنا ءوز قالتاسىنان سىياقى تولەيدى. ەسەپكە شىن بەرىلمەگەندەردى بىردەن تانيدى، اريفمەتيكا مەن ماتەماتيكانىڭ اراسىندا نان تاپسام با دەپ جۇرگەندەردىڭ ارەكەتىن بىلش ەتكىزىپ بەتىنە باسادى. «بوسقا كەتكەن» سىياقىنى ەستىگەن بۇگىنگى بايشىكەشتەر تىرقىلداپ كۇلىپ، وزدەرىن اقىلدى ساناپ، ەلىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان جىگىتكە مىرس-مىرس ەتىپ مىسقىلداي قارايدى. ال، جۇرەگى جارىلىپ، باقىتىن وسى بايگەدەن باستاپ جاتقان قازاق بالاسى قانشاما؟!

ۇيالى تەلەفون ۇستامايدى. «زاماننىڭ ءداۋى» – كومپيۋتەرگە دە ساناۋلى ساتتەردە عانا بويۇسىنادى. ونىڭ «بەلايا سمەرت» ەكەنىن بىلە تۇرىپ، امال  جوق، باس يەدى. باياعى قارا ماشينكانى جانى سۇيەدى. كومپيۋتەرمەن ويناپ وتىرعان  قابىلداۋ بولمەسىندەگى حاتشى قىزدار سپتۋ بىتىرگەن سەكرەتار-ماشينيستكالارداي ءبىلىمدى بولسا عوي دەپ ارماندايدى، سپتۋ مەن حاتشىلىق ماماندىقتى قايتا اشۋ كەرەك دەپ، «بەتپە-بەتتە» ماسەلە كوتەردى.

داڭققا قۇمارتپايدى. العاشقى بولىپ، حۆان دەگەن كۇرىششى كارىس ۇشەۋىمىزگە «شيەلىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن بەرىپ، سول كەزدەگى اۋدان اكىمى نۇرلىبەك نالىباەۆ سالتاناتتى تۇردە تاپسىرۋعا شاقىرعاندا:

– بارامىز با، سول اتاق بىزگە نە بەرەدى؟ – دەدى.

– شيەلىگە بارعاندا اۆتوبۋسپەن تەگىن جۇرەمىز...

– مەن اۋىلعا بارعاندا تەك جاياۋ جۇرەم...

– «قۇرمەتتى ازاماتقا» جىلىنا ءبىر ماشينە كومىر ءتۇسىرىپ بەرەدى ەكەن...

– بۇنىسى دۇرىس ەكەن. شەشەمە كومىر كەرەك، – دەيدى اعىنان جارىلىپ.

ءشامشىنىڭ اندەرىن ىڭىلداپ ايتىپ جۇرەدى. «قايىقتانى» ايتقاندا العاشقى ماحاباتقا دەگەن ساعىمداي ساعىنىشىن سىرقا شىعارسا، «سىر سۇلۋىن» شىرقاعاندا تۋعان جەر مەن كوزكورگەندەرگە دەگەن كىرشىكسىز كوڭىلدى كورەسىڭ. سىزىلىپ ۆالس ويناعاندا بەرىلىپ كەتىپ، قىز-كەلىنشەكتەردى بيگە شاقىراتىن شىدامسىزدىعى دا بار. پۋشكين مەن ابايدى، احماتوۆانى، شاحانوۆتى تاڭنان كەشكە دەيىن ايت دەسەڭ، ايتىپ بەرەدى. ولەڭ جازۋدان ءوزى دە كەت ءارى ەمەس. بىراق، ەشكىمگە كورسەتپەيدى. كورسەتكەن ولەڭى مىناۋ. باسقاسى دا بار. بۇنى دا قىمسىنا ۇسىندى. ماتەماتيكا الەمى تەگىس مويىنداعان جىگىتتىڭ ادەبيەتكە جاسقانا قارايتىنىن جۇرت ءبىلسىن، قازىرگى قۇمىرسقاداي قىبىرلاعان جازارمانداردىڭ بەتى قىزارسىن. ال، وقيىق.

شيەلى

تەمىر جولدىڭ بويىندا،
تاڭ شىعىنداي اۋىل بار.
ماڭگى قالار ويىڭدا،
بال تاتىعان قاۋىن بار.

ۇيگە كىرمەي دالادا،
كەشكە دەيىن، كۇن باتپاي.
سول ءبىر كۇندەر سانادا،
تاڭعاجايىپ جۇمباقتاي.

بولۋشى ەدى بۇعاتىن،
جوڭىشقانىڭ جيەگى.
بۇل سىرىمدى ۇعاتىن،
جەردىڭ اتى – شيەلى.

وتىراتىن ءبىر دانا،
اپپاق كۇمىس ساقالى.
ون ەكىدە ءبىر بالا،
كەتىپ ەدى قاپالى.

سول كەتكەننەن جەر شارىن،
ارمان قۋىپ كوپ كەزدى.
شيەلىدەي جەر بارىن،
ساعىنىشپەن كوپ سەزدى.

تالاي جەردە تورلەدى،
ماقتامايىق وتە تىم.
تاڭنىڭ شىعىن كورمەدى،
شيەلىگە جەتەتىن.

قۋانىش پەن قايعىنىڭ،
ءدامىن تاتىپ كوپ كوردى.
پاك سەزىمنىڭ ايدىنىن،
شيەلى عىپ كومكەردى.

جىلدار كوشتى قىپ مازاق،
تىشقان، ۇلۋ، تۇيەلى.
كوش سوڭىندا ءبىر قازاق،
ارمان جىرى – شيەلى.

جان جارى قۇرالايدىڭ اكەسى تۇمانباي مولداعاليەۆ قايىن اتاسى بولعانمەن ومىردە تۋعان اعاسىنداي سەرىك بوپ ءوتتى. ول اسقارعا بىرنەشە ولەڭ ارنادى. بۇنىڭ ءبارى اكەلىك ريزا كوڭىل مەن جارىن جوعالتقان جارىم كوڭىلگە ۇلكەندىك جاساپ جۇباتۋ ەدى. ونى ەلۋىندە «ءبىزدىڭ اسقار» دەپ  ولەڭمەن جەتكىزدى.

قامال الدىندا تۇرعانداي قاباعىڭ شىتتىڭ،
ايلامەن ەمەس، اقىلمەن جاۋىڭدى جىقتىڭ.
ورلەمەي-اق، قىراننىڭ قاناتىمەن
عىلىم دەپ ەدىك عىلىمنىڭ شىڭىنا شىقتىڭ.

ۇمىتپاس ەندى تۋعان ەل باتىرىن ماڭگى،
الىسىڭ سەنى ايالاپ، جاقىنىڭ جاندى.
اعىلشىن ءوزى اسقارعا ايتقانىڭ ءجون دەپ،
نەمىسىڭ ءوزى نەشە كەپ اقىلىڭدى الدى.

قالمايدى بۇگىن قالمايدى سەنەن دە اي، كۇن،
اسقارىم، ءوزىڭ ارقاڭدا بەدەلگە بايمىن.
ماتەماتيكا دەگەندى جاڭعاقتاي شاعىپ،
قازاقتىڭ مۇمكىندىكتەرىن الەمگە جايدىڭ.

ءبىر بۇيرەگىڭدە جاتادى بۇتىندىك ۇران،
زاڭعارلارعا ۇشىپ جەتەم دەپ كۇتىندى قىران.
بۇكىل الەمنىڭ ءبىر ۇلى ءوز بالام – دەيمىن،
ىشىمنەن سوعان شاتتانىپ شۇكىرلىك قىلام.

سەن ءجۇرىپ وتكەن ۇرپاق كوشەنىڭ گۇلىن،
باقىتتى شالدىڭ عۇمىرىن كەشەرمىن، ۇلىم.
ەلۋگە جاڭا كەلىپتى، التىناي، پاپاڭ،
جالعىز ءجۇرىپ-اق جەڭىپتى مەشەۋدىڭ مىڭىن.

كەرەكتى جەردە قاشاندا سويلەۋدى بىلگەن،
ورنەكتەپ كوردىم، اسقارىم، بەينەڭدى گۇلمەن.
قۇرالايىمنىڭ جوعىن-اۋ وسىناۋ تويدا،
تاعدىردىڭ قاتال وعىن-اي كەۋدەمدى تىلگەن.

كوكتەمدە جاۋار جاڭبىرسىز گۇلدەي مە اقىل،
كۇنى بارلاردى ۋاقىت كۇندەي مە باتىل.
قۇرالاي بار دەپ ويلاڭدار وسىناۋ تويدا،
الىسقا كەتىپ كەلۋگە ۇلگەرمەي جاتىر.

ارتىڭنان شاكىرت بالالار توپتانا ەرسىن،
جۇمادىلداەۆتار ماقتالدى، ماقتالا بەرسىن.
ادامزات ءۇشىن جارالعان اسقارىم مەنىڭ
ويلارىڭ كوپ قوي، تويلارىڭ كوپ بولا بەرسىن.

اسقار دا قاراپ قالعان جوق. قايىن اتاسىنا ولەڭمەن جاۋاپ قايىرىپ، «سەنىمىڭدى اقتايمىن» دەگەندەي، كوكىرەگىن شىرماعان بۇلك-بۇلك ەتكەن پەرزەنتتىك سەنىمدى بىلايشا جەتكىزدى:

ءسىز دە كەلگەن ەلۋگە ءبىز دە كەلدىك،
كوكتەم كەتىپ، جاز كەتىپ، كۇزگە كەلدىك.
ۇيدە قالسا وتىرار كەلى ءتۇيىپ
باتىرمىز جاسايتىن تۇزدە ەرلىك.

ەلۋگە جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە،
نە ساۋاپ الداپ-سۋلاپ ەپتەگەندە؟
ىستەرىڭ سوزدەرىڭنەن كەيىن تۇرسا،
نە جاۋاپ كەلەر ۇرپاق «كەت» دەگەندە؟

تالاي ءىس كۇتىپ تۇر-اۋ كەلۋىمدى،
از سويلەپ، كوپ ناتيجە بەرۋىمدى.
كوزىلدىرىك كيگەنىمدى كورىپ ەدىڭ،
قۇرالايىم، كورمەدىڭ  ەلۋىمدى.

مۇڭىمدى سەزدىرەتىن كوزىم عانا،
قۋاتىم -  قايرات، جىگەر، ءتوزىم عانا.
قۇرالايىم قاتىسپاعان وسى تويدا
جۇبانىش وتىرعانىڭ ءوزىڭ، اعا!

كوپ كورەلىك قۋانىش، از با قايعى،
جەلگەك شال جەلىپ ءجۇرىپ جول بۇلعايدى.
سارى قۇم اراسىندا سارى بالا
ساعىنىش ساعىم بولىپ قول بۇلعايدى.

اسقاردا مۇڭ بار. قوس پەرزەنتىن قالدىرىپ كەتكەن قۇرالايىن قالاي ۇمىتسىن. سونى شىن سەزىپ، تۇسىنگەن ادامعا جان ءدىرىلىن قارا ولەڭمەن وسىلاي جەتكىزدى. قارا ولەڭ وعان كومەك بەردى. ول قازىر وتى مازداعان وشاق. سىردىڭ قىزىل جىڭعىلى مەن سىرباز سەكسەۋىلى سەكىلدى يىلمەي التى وندىقتىڭ قيىن  وتكەلدەرىنىڭ ءبارىن باستان وتكەردى. قارا قازانىن قايتا قايناتىپ، ەسەبىن شىعارىپ، ەڭسەسى تۇسپەگەن بەدەلدى قازاق.

ولەڭ ءسوز دەسە جانى شىرقىرايدى. كوڭىلى ابدەن قالعاندا قاتتى ءبىر كۇرسىنىپ اپ: «قازاققا اقىن كەرەك ەمەس، تەحنوكرات كەرەك»، – دەپ ءبىر ءسوز ايتقان ەكەن، ءبارى ورە تۇرەگەلدى. كادىمگى باسى بار دا، اياعى جوق بازارداعى داۋ-داماي. «جاۋ شاپتىلاپ» جۇرگەندەر ءالى دە جوق ەمەس.

اسقاردى ءبىر بىلسە، بىلەتىن مەنمىن. ونىڭ سوزىندە ىزا بار. قۇدىققا ءۇڭىلىپ  قاراساڭ شىڭىراۋدىڭ ءتۇبىن كورمەسەڭ دە، ءبىر نارسەدەن سەكەم الىپ تۇراسىڭ.  جازۋشىلاردىڭ 2019 جىلى وتكەن قۇرىلتايىنا بىرگە بارىپ ەدىك، «مىنالار بولمايتىن ءسوزدى ايتىپ كەتتى عوي، مەن كەتتىم»، – دەدى شىدامى جەتپەي. «نەگە؟» دەسەم، «ادەبيەت تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق، كىم نە ىستەپ، نە قويدى  دەگەن بايانداما جوق. وپەرا تەاترىن ءبىر كۇنگە سۇراپ العان ەكەن، ونان دا سول  قىسقا ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانباي ما؟» – دەيدى الابۇرتىپ. ونىكى دۇرىس. وسى جيىندا ارۋاق جامبىلدان باستاپ، قولىنا قالام ۇستاعانداردان ساۋ  ادام قالمادى. «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەپ باستادىق تا ارسىزدىڭ ءسوزىن ايتىپ كەتتىك. ماسكەۋدەن باستاپ، بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ القالى جيىندارىن كورگەن جىگىت ءوز اۋلىنىڭ باتۋاسىزدىعىنا شىداي الماي زالدان شىعىپ كەتتى.

ال، ەندى اسقاردىڭ الگى سوزىنە كەلەيىك. ۇيىندە وتىرىپ امەريكانىڭ ەسەبىن شىعارعان ول بارىنە بيىكتەن قارايدى. وۋ، شاڭسورعىشتى جاپونيادان، قول سۇرتەتىن مايلىقتى وزبەكتەن ساتىپ الىپ ءجۇرمىز. ەكەۋمىزدىڭ اۋلىمىزداعى جەر استىن دۇركىرەتكەن مۇنايدىڭ «بريگادى» – قىتاي. قازاق وقىماعان، «تەحنيكانى» يگەرە المايدى ەكەن. ولار قورا سىپىرۋ مەن قاراۋىلدىققا عانا جارايدى. ولەڭ ءسوز جازعان وزىق ويلىلارىمىز 37-دەن باستاپ، الىگە دەيىن ءبىرىن-ءبىرى قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ كەلەدى. بۇل – ۇلتتىق حاراكتەر. اسقار وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، جانى  شىرقىرايدى. «اۋىلعا بارسام، – دەيدى، – ءبىر جىگىت «ءبىر ولەڭىم بار ەدى، وقىپ بەرەيىن» دەپ ءوتىنىش ايتتى. وقىدى. كادىمگى قارابايىر ولەڭ. «100 گرامم بولسا، تاعى بىرەۋىن وقىر ەدىم» دەيدى دامەتىپ.  «ءوزىڭ نەمەن اينالىساسىڭ؟» «تراكتورشىمىن». «نەگە بوس ءجۇرسىڭ؟». «تراكتور بۇزىلىپ تۇر. ءبىزدىڭ اۋىلدا تراكتور جوندەيتىن مەحانيك  جوق» دەپ ءبىر  نارسەنى كوكسەگەندەي بولدى. «سەن، ءىنىم، اۋىل شارۋاشىلىعى  ينستيتۋتىنا ءتۇس تە ينجەنەر بول. اۋلىڭنىڭ جەرىن جىرتىپ، ەگىنىن سال». «سىزدەن باسقا ماعان كىم اقىل ايتادى. سونان كەيىن عوي، اقىندىقپەن اينالىسىپ جۇرگەنىم» دەيدى. تاعى  ءبىر اقىندى كەزدەستىردىم. ول ۋداي ماس. حيميا-تەحنولوگيا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپتى، «جۇمىس تاپپاي ساندالىپ ءجۇرمىن»، دەيدى تەسىرەيە قاراپ.

اسقاردا مىسال كوپ.  ول تەك ولەڭدى ەمەس، قوعامدى كەلەمەجدەپ وتىر. ويتكەنى، وندا وتكىر كوز  بار. ونىڭ كوزى كورمەسە تۇرا المايتىن  «ۇياتسىز» كوز. شيەلىگە كورشى اۋداننىڭ ءبىر جىگىتى لەنينگراد ازاماتتىق اۆياتسيا  ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ  كەلگەندە اۋىلداستارى مەنسىنبەي «بەس جىل وقىپ، سامولەت ايدايسىڭ با؟» دەپ  تۇقىرتىپتى. وسى ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇقىرتۋدىڭ ارقاسىندا الەمدەگى  ينجەنەرياسى  دامىماي قالعان  ەلدەردىڭ  ساناتىندامىز. بار زاۆودتى بۇزىپ، بار ءوندىرىستىڭ ءومىرىن قيدىق. اقىندارىمىز بارشىلىق، ولار دا ءبىر-ءبىرىن تۇقىرتۋدان اسا الماي ءجۇر. وسىنىڭ ءبارىن اسقار «كورمەيىن دەسەم، كوزىم بار» دەپ ايتىپ وتىر. ايتپەسە ۇلتتىق پوەزيانىڭ بارى مەن جوعىن ءبىر  ادامداي ساراپتايدى. ولەڭ  جازعاندار مەمسىيلىق الا المادىم دەپ وپىنعاندا: «وسى  مەندە سونىڭ بىرەۋى ەمەس، ەكەۋى بار، ۇيدەن كەپ الىپ  كەتسىنشى، ماعان الەكساندر فون گۋمبولدت قورى بەرەتىن حالىقارالىق سىيلىقتا جەتەدى»، – دەدى دىزاقتاپ. «اقىندار ەمەس، تەحنوكراتتار كەرەك» دەۋى – سوزدەن ءباتۋا كەتتى، حالىق اۋزىنا قاراعان قۇدايلار نە بولسا سونى ايتىپ  كەتتى، «مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمەنى» حالىق تالقىسىنا سالىپ وتىر. قول سۇرتەتىن مايلىقتى وزبەكتەن ساتىپ الاتىندىعىمىز دا جانىن شىرقىراتادى. وۋ، بۇزىپ تاستاپ، ورنىنا زاڭكيتىپ ءۇي سوققان احبك مايلىق پەن ورامالدىڭ جەتى اتاسىن شىعارۋشى ەدى عوي.

اسقار ءسوز قۋعاندارعا XXI عاسىردا ۇلتتىق مامان كەرەك، سامولەتتى ءوزىمىز ايداپ، زىمىراندى ءوز وعىمىزبەن اتپاساق  بەيىمبەتتىڭ «وحرانا باستىعى» بوپ قالعانىمىز قالعان دەگەندى مەڭزەپ تۇر. ەكەۋمىز بايقوڭىر اتانعان تورەتامنىڭ تۇبىندە تۋدىق. ايتماتوۆتىڭ رومانىنداعى ماڭگۇرتتەر مەكەنى دە وسى جەر. شۇرشىتتەر دە، جۋان-جۋاندار دا سول جەردە. ول اۋىلعا بارعان  سايىن سونىڭ ءبارىن كورىپ، كوڭىلى قۇلازىپ قايتادى. «بۇلاردىڭ قولىنان تۇك تە  كەلمەيدى» دەپ اعايىن-تۋىسىن قۇل عىپ ۇستاپ وتىرعان كىرمەلەردى كورەسىڭ. ولەڭ جازعاندارعا ناز ايتسا، ولار دا وزدەرىنشە ءبىر ءومىر. «مەن – قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەيتىن ەشكىمدى تاپپاي ءجۇر. تۇنىپ تۇرعان مۇناي مەن ۋرانعا ينجەنەر بوپ ءوزى قول بىلعاپ، ءوزى يە بولا الماعان قازاققا ليريكا  سەنىڭ نە تەڭىڭ دەگەندى ايتىپ وتىر. ساعي مەن قۋاندىقتى، تولەگەن مەن مۇقاعاليدى، جاراسحان مەن تەمىرحاندى، ۇلىقبەك پەن ەسەنعاليدى، امانحان مەن بايبوتانى جاتقا ايتىپ، بوتاداي بوزداپ وتىر. بەتكە ايتىپ تاستايتىنى – بالا كۇننەن قانىندا بار قاسيەت. جەنەۆا اۋەجايىندا شىڭعىس  ايتماتوۆپەن كەزدەسىپ قاپ، جۇگىرىپ بارىپ قولىن اپ، «شىقا، ءسىزدىڭ «بوراندى بەكەتتەگى» ەدىگەنىڭ شىن اتى ۇسەن عوي. ول مەنىڭ ءتۇپ ناعاشىم. اتام اڭىز عىپ ايتىپ وتىراتىن» دەگەندە، شىقاڭ كۇلىمسىرەپ، «ول راس، وزگەرتتىك قوي» دەپ، بايكە مەن ءىنى ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن قايىرعان.

تۇركىستاندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا ۇكىمەتكە توتەسىنەن بەس ماسەلە قويىپ، ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى بولا الا ما دەگەن ساۋالدىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، ادىپتەپ، الەۋمەتكە ءتۇسىندىرىپ بەردى. «فرانتسيادا ناپولەوننان قالعان مۇرا بار. يمپەراتور ءارى مايدا، ءارى سىپايى فرانتسۋز ءتىلىن عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ ءۇشىن اكادەميا اشقان. ونىڭ جۇمىسىن ءوزى قاتاڭ قاداعالاعان. ءبىز دە مايى تامعان قۇنارلى ءتىلىمىزدى وت باسى وشاق قاسىنان بيىك  ۇستاپ، وسىلايشا عىلىم مەن مەملەكەت تىلىنە اينالدىرۋىمىز قاجەت. ەكىنشىسى – عىلىمدى ناسيحاتتايتىن قازاق تىلىندەگى اقپارات قۇرالدارىن كوبەيتۋ قاجەت، ونىڭ ىشىندە الگەبرا، گەومەتريا، مەديتسينا الدىڭعى ورىندا تۇرۋى كەرەك. ءبىر تۇركىستان وبلىسىندا 350 گازەت پەن جۋرنال شىعادى ەكەن، ودان عىلىمعا نە پايدا؟ جالعىز عىلىمي-تانىمدىق جۋرنال «ءبىلىم جانە  ەڭبەك» تە كەيىننەن ادەبي دۇنيەلەر جاريالاپ كەتتى. جۋرنالدىڭ مازمۇنىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. ءۇشىنشىسى – بىزدە ەنەرگيا جەتىسپەيدى. اتومى  جوق ەل – قاۋقارسىز ەل. فرانتسيا، جاپونيا، تۇركيا سياقتى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ قاجەت. تاعى بىرەۋى – سۋ ماسەلەسى. ءبىز سۋدى كورشىدەن سۇراپ  ءىشىپ وتىرعان ەلمىز. ءورت سوندىرۋگە دە سۋ كەرەك، جاساندى جاڭبىر جاۋعىزاتىن  ءتاسىلدى يگەرەتىن كەزگە جەتتىك. سوڭعىسى – پاترون دا ءوز وقشانتايىمىزدا تۇرۋى كەرەك. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق»، وزبەك-اكا 1 تەڭگەنىڭ پاترونىن 3 تەڭگەدەن ساتاتىن كۇن تۋا قالسا، قايتپەكپىز؟ ءوز وعىمىز وزىمىزدەن بولعانى دۇرىس-اق...

وسىلايشا ول ءار ءسوزىن شەگەلەپ، قاداپ تۇرىپ ايتتى. پرەزيدەنت تە قورىتىندى سوزىندە «اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆ ايتقانداي» دەپ، ويىپ  الىپ ويماقتاي تسيتات كەلتىردى. ءسوز ۇسىنىس كۇيىندە قۇلاقتا كۇڭگىرلەپ، كوكتە  قالقىپ ءجۇر. قايران قارا ءسوز ءىس بوپ جەرگە قونسا ەكەن دەپ كۇتۋلىمىز.

اسقاردا ارمان مەن مۇڭ بار. مۇڭ بار جەردە ىزانىڭ ۇشقىنى بار. ءبىزدىڭ ورمان-توعاي دا جالىنعا ورانىپ جاتىر. ورتتەن قالعان بىقسىقتىڭ ورنىن ولشەپ-ءپىشىپ، جانقيارلىق كورسەتكەندەرگە ماراپات بەرىپ، مەدال تاعۋ  داستۇرگە ەندى. اھ ۇرىپ قالعان اتا-انانىڭ وبالى كىمگە؟ جەلتوقسان  جانىمىزعا جارا سالسا، قاڭتار – قاسىرەتىمىز. وسى ەكى داتا قازاققا تەڭدىك الىپ بەردى. رەۆوليۋتسيا دا ىزادان باستاۋ الادى. ءالى دە ەكى اياعىمىزدى تەڭ  باسىپ تۇرعان جوقپىز، ەكى اياقتى ۇزەڭگىگە تەڭ سالساق دەپ كۇن كەشكەن ەر-ازاماتتىڭ ساناسىندا ەلىنىڭ ەركىندىگى بۇلقىنىپ جاتىر. ول ەركىن ۇشقان قۇس  بولسام دەپ ارماندايدى. راسۋلدىڭ «تىرنالارى» دا كوكىرەگىن اركەز تىرناپ ءوتىپ، قايتا كوڭىلىن توعايتادى. تۇسىندە جايقالىپ وسكەن ەگىن مەن اسپانعا  اتقىلاعان مۇنايعا قاناتىن مالىپ بارا جاتقان قارا تورعايدى كورىپتى. «جاقسى ءتۇس – جانعا ازىق» دەپ، كوشەدە تاياق سۇيەنگەن كەمباعالعا ساداقاسىن  بەرىپ، استاناداعى ءزاۋلىم ۇيگە الىستان قاراپ كوز تىكتى. «380 شارشى مەتر ۇيدە بيزنەسمەن تۇرادى، نەگە وسى ءۇيدى ساناعا ساۋلە قۇيعان عالىمدار مەكەن ەتپەيدى؟» دەپ، «توم اعايدىڭ لاشىعىن» تۇراق قىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىن ويلايدى. كوشەدە ءتۇبىت مۇرت تىزگىنىن ۇستاعان  «دجيپ» پەن «تويوتو» باعدارشامعا باعىنعىسى كەلمەي جولىنداعىسىن تاپتاپ كەتە جازداپ اتىرىلىپ تۇر. «وسىلار اسپاندا قالىقتاعان قىران قۇستارىمىزدى تىزگىندەسە عوي، اسپاندى دا ءوزىمىز باعىندىرار ەدىك. وسى ماشينە ايداعانداردىڭ ىشىنەن  ماشينە جاسايتىندار دا شىقسا عوي» دەپ ءىشى شىم ەتە قالدى.

قىزىل ءالى جانىپ تۇر. جاسىل جانعانشا دىزاقتاپ، جانى تىنشىر ەمەس.

Abai.kz