بۇگىن Abai.kz وقىرماندارىنا قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، اناۋ جىلى قىتايعا ماجبۇرلەپ شاقىرتىپ الىپ، سوندا قايتىس بولعان اقىن سەيىت قامباسوۆپەن وتكىزگەن سۇحباتتى ۇسىنباقپىز. سۇحبات 2011 جىلى الىنعان. ول كىسى قۇلجاعا بارعاننان كەيىن ءۇش جىل جاتىپ قالىپ، قايتىس بولعان. وتباسى 2019 جىلى تۇگەل ەلگە ورالدى.

«اتاجۇرتىم، تاۋەلسىز وتانىم – قازاقستان!»

«قايدا دەمە، قايدا سەنىڭ تۇراعىڭ،
قاي جەر تۇراق بولسا سوندا تۇرامىن.
بابام جورتقان شىعىستاعى تاۋلاردىڭ
شاتقالىندا ۇزاق جاتقان تۇمانمىن.

سول شاتقالدان ايداپ شىققان ءبىر اعىن،
مەن ءالى دە شۋاتىلعان تۇمانمىن.
تۇمانداتىپ ءجۇرمىن مىنە تاعى دا،
تۇتقيىل كەپ تۇمانبايلار تۇراعىن.

تۇماننان دا ءنىل جۇتادى ءشول، جازىق،
مەنىڭ ءنىلىم – مەنىڭ جىرىم ەڭ نازىك.
جاركەندەردەن قوڭىر سامال ەسەدى،
شارشاعان عوي تۇماندى جىر كوپ جازىپ.

قالدىم تالاي ءمۇشايرادان قۇر قالىپ،
وقىلماعان، تىڭدالماعان جىر عارىپ.
ءىلياس، ماعجان، مۇقاعالي باسىنا،
جىلاعىم كەپ تۇرعانىن-اي ءبىر بارىپ.

تۇمان-تۇمان شاتقالدا دا اسقاردا،
جەردىڭ بەلى قايىسپايدى ول باردا.
جادىراسا تۇمان كوڭىلىم ەگەر دە،
اقشا بۇلت بولىپ قالىقتار ەم اسپاندا.

اق جاڭبىر بوپ توگىلەر ەم جاس تالعا»، – دەپ جىرلاعان ليريك اقىن سەيىت قامباسوۆ باقيلىق بولىپتى. اقىن ءوزى ولەڭىندە: «سول شاتقالدان ايداپ شىققان ءبىر اعىن، مەن ءالى دە شۋاتىلعان تۇمانمىن» دەپ ايتقانداي بابالارى جورتقان تاۋلاردا ۇزاق شوگىپ جاتقان تۇمانىن ءبىر كۇش ايداپ كەلىپ قازاق ەلىندە ءبىراز ۋاقىت شوكتىرەدى... بىراق اياق استىنان ۇيتقىعان داۋىل الاتاۋعا شوگىپ جاتقان اقىن تۇمانىن شىعىسقا قايتا قالقىتىپ الىپ كەتەدەدى. وكىنىشكە وراي، اقىننىڭ تۇمانى تاريحي وتانىنى مەن ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە شۋاتىلىپ ماڭگىلىككە شوگەدى. قازاق ەلىنە قايتا ورالا الماي قالعان اقىن اعامىز س.قامباسوۆ 2018 جىلى جاز ايىندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا، 76 جاسىندا قايتىس بولادى.

اقىن س.قامباسوۆ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى ادەبيەتشىلەر بىرلەستىگىنىڭ، شىنجاڭ جازۋشىلار وداعى مەن قر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولاتىن. ۇزاق جىل قۇلجادا شىعاتىن «ىلە گازەتى» مەكەمەسىندە ءتىلشى، رەداكتور، اۋدارماشى جانە باسشىلىق قىزمەتتەر ىستەپ، زەينەت دەمالىسىنا شىققاننان كەيىن قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعان. مۇندا اقىننىڭ «سۋات»، «ءورىس» دەگەن ولەڭدەر جيناعى، «تاعدىر» دەگەن ومىرباياندىق رومانى مەن «كۇلدىر كۇلدىر كىسىنەتىپ...» اتتى ماقالالار جيناعى جارىق كورەدى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىننىڭ يەگەرى، جازۋشى جانانات احمادي اقىن س.قامباسوۆتىڭ الماتىدا جارىق كورگەن «ءورىس» دەگەن ولەڭدەر جيناعىنا العى ءسوز جازعان ەكەن. سول العى ءسوزدىڭ ءبىر جەرىندە قالامگەر ج.احمادي: «اقىن سەكەڭ قاسيەتتى قازاقستاننىڭ جانە ءوزىنىڭ تاۋەلسىز وتانىنا ورالىپ، رۋحاني ءورىسىنىڭ كەڭەيە تۇسكەندىگىن اقيقاتپەن اپتاپ، كوركەمدىكپەن كۇپتەپ، اق سەزىممەن شىنايى جىرلايدى. وعان وسى جيناقتاعى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «الاتاۋ» پوەماسى مەن «تاۋەنلسىزدىك جىرى»، «جولاۋشىعا ماداق» قاتارلى تۋىندىلارى ايداي انىق» («ءورىس»، 6-بەت) دەي كەلىپ، اتالعان ءۇش ولەڭگە عىلىمي ساراپتاما جاساپتى.

مەن تاعدىرى تالاي رەت تالقىعا تۇسكەن، ءومىرى كۇردەلى اقىنمەن 2011 جىلى قاراشا ايىندا الماتىدا كەزدەسىپ سۋحباتتاسقان ەدىم.

- سەيىت اعا، ءسىزدى قىتاي قازاقتارى سارى تابان ساقا جۋرناليست، ايتۋلى اقىن، بەلگىلى اۋدارماشى رەتىندە تانىپ قۇرمەتتەيدى ەكەن. وسىنداي قۇرمەتكە قالاي قول جەتكىزگەنىڭىز تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتسەڭىز؟

- مەن قىتايدىڭ ەڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن 1964 جىلى بىتىرگەم. بىراق، وسى وقۋ ورنىن ءبىتىرۋ قارساڭىندا-اق ماعان «كەرى توڭكەرىسشى ەلەمەت»، «جەرگىلىكتى ۇلتشىل» دەگەن سەكىلدى قالجىرلاردى موينىما بايلاپ جىبەردى. سودان تابانى كۇرەكتەي ون جىل ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرىپ، ەڭبەكپەن وزگەرتۋ مايداندارىندا (كونتسلاگەرلەرىندە) بولىپ، 1970 جىلدىڭ ورتا شەنىندە عانا اقتالىپ، اتاق-ابرويىم قالپىنا كەلە باستاعاسىن، قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسۋعا مۇمكىندىك تاپتىم. العاشىندا ورتا مەكتەپتە ءتىل-ادەبيەت وقىتۋشىسى، ارتىنشا اۋداندىق راديو ءتىلشىسى قاتارلى مىندەتتەردى وتەپ ءجۇردىم. 1983 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ «ىلە گازەتى» مەكەمەسىنە اۋىسىپ كەلىپ، وسىندا ۇزاق جىل ءتىلشى، رەداكتور جانە اۋدارماشى قاتارلى كاسىپتىك مىندەتتەر وتۋمەن بىرگە قازاق رەداكتسيا ءبولىمىنىڭ جاۋاپتىلارىنىڭ ءبىرى بولدىم. دەمەك، مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم فيلولوگيا بولعانىمەن قىزمەتتەگى كاسىبىم – جۋرناليست جانە اۋدارماشى بولدى. ال، ونەرىم – اقىن-جازۋشىلىق دەۋگە بولادى. ءباسپاسوز سالاسىندا قىتايدىڭ جۋرناليستەرگە بەرەتىن ەڭ جوعارعى دارەجەسى (اتاعى) –  «تەتە اعا رەداكتور» (دوتسەنت دارەجەلى) دەگەن اتاعىن السام، اۋدارما سالاسىندا قىتاي تىلىنەن قىرۋار حابار-ماقالا ءتارجىمالاۋدان تىس، بەس تەلەفيلم جانە قىتايدىڭ وسى زامانعى ادەبيەت تاريحىنىڭ 4 تومدىق وقۋلىعىنىڭ اۋدارماسىنا قاتىستىم. سوندىقتان ول جاقتاعى ەلدىڭ مەنى تانىمال اۋدارماشى رەتىندە بىلەتىنى دە راس.

- ەندى اقىندىق، جازۋشىلىق ونەرىندەگى باسقان جولىڭىز بەن شىققان بيىگىڭىز تۋرالى توقتالا كەتسەڭىز؟

- «قوعامدىق بولىمىس، قوعامدىق سانانى بيلەيدى» دەگەن قاعيداعا سۇيەنسەك، قىتاي ەلىنىڭ ءار داۋىردەگى قوعامدىق، ساياسي بولىمىسى مەنىڭ دە قوعامدىق سانامدى بيلەپ-توستەگەن، قىتايداى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرىمىن. دەيتۇرعانمەن، مەن ازدى-كوپتى العان بىلىمدەرىمنىڭ، ازاماتتىق ار-ۇجدانىمنىڭ، تۋعان حالقىمدى جان-تانىممەن سۇيەتىن قانشىلدىعىمنىڭ، ارقانداي قوعامدىق، الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە وزىمشە وي جۇگىرتىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزە الاتىن ىشكى مۇمكىندىكتەرىمنىڭ ارقاسىندا، بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتىڭ كوزقاراس، دارىپتەمەلەرىنىڭ، بەلگىلى ءبىر «يزم»، «اعىمداردىڭ» جەتەگىنە ەرىپ شىلاۋىنا ءتۇسىپ كەتپەدىم. ولارعا سىرتتاي باعىنسام دا، ىشتەي تابىنبادىم. بۇل ارادا مەن ءوزىمدى ەلدەن ەرەك جارالعان دانىشپان، بىلگىر ساناپ وتىرعان جوقپىن. تەك ءوزىمنىڭ ادامدىق ءبىتىمىم مەن مىنەز-قۇلقىم، تالعامىم سولاي. انىعىن ايتقاندا «قىڭىر مىنەزبەن» وسكەن جانمىن دەمەكشىمىن. وسىنداي رۋحاني بولىمىسىمنىڭ يتەرمەلەۋىندە قوعامنىڭ قاقتى-سوقتىسىن كوپ كورىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىن دە كوپ تارتتىم. سوندىقتان مەن ازدى-كوپتى جازعان پوەزيالىق، پروزالىق شىعارمالارىما ءوزىمنىڭ كۇردەلى باسىلعان ءومىر جولىم مەن قۋانىش-قايعىسى قويۋ ارالاسقان كۇردەلى جان دۇنيەمدى قاپىسىز ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان سياقتىمىن. قىتايدا «قوس قايىڭ»، «قوڭىر قاسقا حيكاياسى» اتتى ەكى جىر جيناعىم جارىق كوردى. قازاقستاندا وتكەن جىلى «سۋات» دەگەن ولەڭ توپتامام جارىق كورىپ وقىرماندارمەن ەندى-ەندى جۇزدەسىپ جاتىر.

- ءسىز نەگىزىنەن اقىنسىز عوي؟

- مەن نەگىزىنەن اقىنمىن. ال سوڭعى جىلدارى، پروزاداعى تالەيىمدى سىناپ كورۋ ءۇشىن «تاعدىر تالقىسىندا» دەگەن ومىرباياندىق رومان جانە « ماحاببات جاڭعىرىعى» اتتى پوۆەست جازدىم. وتكەن جىلى «ەر شەكىسپەي بەكىسپەدى» دەگەن پوۆەست جازعان ەدىم، ءبىر قالامداس ءىنىمنىڭ كوكەيگە قونىمدى پىكىرى بويىنشا، ونى ىقشامداپ اڭگىمەگە اينالدىرىپ، جاقىندا ءبىر جۋرنالعا بەرىپ قويدىم.

- بايقايمىن، ءسىز اقىندىقتى قويىپ، جازۋشىلىقپەن اينالىپ كەتۋىڭىز ابدەن  مۇمكىن ەكەن عوي؟

- ولاي بولا قويۋى ەكى تالاي. ويتكەنى، مەنىڭ پروزالىق شىعارمالار جازۋعا جاسىمنان ماشىعىم از بولعاندىقتان، ول جاعىن ماندىتا الار ەمەسپىن. دەسە دە، ءومىر بولسا ويدا جۇرگەن پروزالىق تاقىرىپتار بارشىلىق...

- ءسىزدىڭ وقىرماندارىڭىز «ايتارىن ايتپاي قويمايتىن اشىق ويلى،  ومىرشەڭ، سىرشىل اقىن» دەپ باعالايدى ەكەن. ال ءوزىڭىزدىڭ پوەزيا تۋرالى ۇستانىم، تالعامىڭىز قانداي؟

- مەن نەگىزىنەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىما، ويىما ءسىڭىرىپ، وسى ءداستۇر فورماسىنان كوز جازباي ولەڭدەتىپ كەلە جاتقان اقىنمىن. جانە بۇل ءداستۇر فورماسىن بۇگىنگى تاڭداعى قازاق وقىرماندارىنىڭ وي ورىسىنە، رۋحاني قاجەتىنە، ەستەتيكالىق تالعامىنا ەڭ ۇيلەسىمدى «ءداستۇر فورماسى» دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، قازىر قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ بولسىن، الىس-جاقىن شەتەلدەردە جاساپ جاتقان قازاقتار بولسىن ءتىلى دە، ءدىلى دە، رۋحاني مادەنيەتى دە قويىرتپاقتانىپ تۇرماي ما؟! مەن وسى قويىرتپاق دۇنيەلەردىڭ ىشىنەن پوەزيا ءۇشىن ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدىڭ قۇندىلىعىنان ارتىق قۇندىلىق كورىپ تۇرعانىم جوق. ارينە، زامان تالابىنا ساي جاڭاشا مازمۇن مەن فورما ەنگىزۋگە نەگە بولماسىن؟! كەشەگى، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، ومارعازى ايتانۇلدارمەن بۇگىنگى ارامىزدا جۇرگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ، سەرىك قاپشىقباي جانە ءبىر ءبولىم ورتا بۋىن مەن جاس اقىنداردىڭ جاڭاشىلىق تابىستارىن قول سوعىپ قۇپتاۋعا تاتيدى. بىراق «جاڭاشىل بولامىز» دەپ ەل تۇسىنبەيتىندەي، حالىقتىڭ كوكەيىنە قونبايتىنداي دارەجەدە استارلاپ، جۇمباقتاپ، تىلسىمدەندىرىپ جىبەرۋگە بولماس. ال، مەنىڭ پوەزياداعى ۇستانىمىم، ابايدىڭ:

«تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،

تەپتەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسىسى»، – دەگەن سەكىلدى ولەڭ جولىنداي بولسا، كوركەمدىك وي تۇيىندەۋدەگى فيلوسوفيالىق نەگىزدەرىم، حالىقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن دالالىق دانا تاعىلىمدارى مەن ماقال-ماتەلدەرى. ال، مەن جاڭا شىلىقتى جاقتاعاندا، وي-سەزىم جاڭالىعىن، ياعني جاڭاشا ويلاۋ، جاڭاشا سەزىنۋدى جاقتايمىن. بىراق ولەڭدە وي مەن سەزىم، كوڭىل كۇي مەن تۇيسىك قابىسپاي جاتسا، وندا ول ولەڭدى قانسىز، ءنارسىز، جانسىز جالاڭدىققا اپارىپ سوقتىرادى. ويتكەنى وي، كوڭىل، قيال – ولەڭنىڭ جۇرەگى، جانى، ال سەزىم-تۇيسىك – ولەڭنىڭ قانى، بوياۋى بولماق.

- وسى ارادا جاتقا بىلەتىن ءبىر ولەڭىڭىزدى وقي كەتىڭىز؟

- ءبىر جىلدىڭ الدىندا جازىلعان «ەڭ قيىن» دەگەن ولەڭىم بار ەدى. سونى وقىپ بەرەيىن:

تىرلىك ءۇشىن ءتۇرلى ءتاسىل قولدانعان،
ءاربىر ادام ءار باعىتقا جول العان.
بۇل دۇنيەدە جاقسى، جامان ادام بار،
بىراق ءوزىن جامان دەيتىن جوق ادام.

بۇل دۇنيەدە ءمىنسىز ادام بولماعان،
مەن اقىماق، سەن اقىلدى، ول نادان...
قۇرالسا دا ادام توبى وسىلاي،
بىراق ءوزىن جامان دەيتىن جوق ادام.

بىرەۋ سويلەر بىلگىرسىنىپ، كوسەمسىپ،
بىرەۋ سويلەر ءدىلمارسىنىپ، شەشەنسىپ.
ءبارى شەتتەن پاراساتتى، اقىلدى،
اينالدى سەن بىلايسىڭ دەسەڭ سىرت.

بولىپ ءجۇرمىز سەن قيىن دا، مەن قيىن،
(دانىشپان دەپ اتاعان عوي ەل ءبيىن).
مەنشە ءوزىن تۇسىنگەندەر دانىشپان،
بىراق ءوزىن ءتۇسىنۋى ەڭ قيىن.

- وقىرمانىن وزىنە تارتىپ اكەتەتىن فيلوسوفيالىق ءيىرىمى كۇشتى ولەڭ ەكەن. قازىرگى اقىن ارىپتەستەرىڭىزدىڭ پوەزيا ءتىلى قاي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟

- مەن وقىپ جۇرگەن ارعى بەت، بەرگى بەتتەگى كوپتەگەن اقىنداردىڭ ولەڭىندە ءتىل جۇتاڭدىعى باستى كىنارات. سودان بارىپ انا ءتىلىمىزدى، اسىرەسە، ادەبي ءتىلىمىزدى قايتادان تۇعىرىنا قوندىرۋدى اسا ارمانداپ كەتەمىن. سول ءۇشىن دە مەن «انا ءتىل اردىڭ داستانى» دەگەن داستانىمنىڭ سوڭىن:

وسىنداي ءتىل ءالسىز بە ەي، اقىماق،
كوتەرمەيمىن ءتىلىمدى مەن اقىلاپ.
قاجەتتىلىك تۋىلماي دامىماس ءتىل،
وسى بوپ تۇر قازىرگى ەڭ اقيقات.

حاننان تارتىپ سويلەسە قاراشاعا،
بىرگە سايراپ كەتپەي مە بالا-شاعا.
قازاق ەلى قازاقشا دۇرىلدەسە،
بولار ەدى نەدەگەن تاماشا، ءا! – دەپ، ءتۇسىرىپپىن. مۇنى ءوز ولەڭىمدى ءوزىم ماقتايىن دەپ ايتىپ وتىرعانىم جوق. ماقتايتىنداي ونشا كوركەم شۋماقتار دا ەمەس. تەك قازىرگى انا ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى جونىندەگى جانايقايىم بولعاسىن، مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعانىم عوي. ال، مەنىڭ پوەزيالىق تۋىندىلارىم تۋرالى قىتايداعى بىرقانشا اقىن-جازۋشىلار مەن سىنشىلار مەرزىمدى باسپاسوزدەرگە سىن ماقالالار جازىپ، وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن ايتىپ، جاقسى باعالارىن بەردى. ال، ءىشىنارا ولەڭدەرىمە اۋىر سىندار ايتۋشىلار دا بولدى. ال، قازاقتاندا شىققان «سۋات» اتتى تاڭدامالى جىر جيناعىما اقىن داۋلەتپەك بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتالمىش باسپانىڭ اتىنان جازعان اڭداتپاسىنان، ول مەنىڭ اقىندىق ونەرىمە ءدال دياگونوز قوعانداي وي-سەزىمدە بولدىم. ويتەتىن دە ءجونى بار. مەنىڭ وسى جيناعىمنىڭ قول جازباسى ونىڭ قورجىنىندا بەلگىلى سەبەپتەرمەن ءۇش جىلداي تۇرىپ قالدى. وسى بارىستا داۋلەتپەك مەنىڭ قول جازبامدى بىرنەشە مارتە زەرتتەپ-زەردەلەپ وقىپ شىققانى ءمالىم بولىپ تۇر. ال وسى جيناقتىڭ الدىنا «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ...» دەگەن ماقالا جازعان اقىن-جازۋشى سەرىك قاپشىقبايۇلى اعامىزدىڭ قولىندا دا قول جازبام ءبىرتالاي ۋاقىت بولدى. سوندىقتان ول كىسى دە مەنىڭ ءومىر-ونەر جولدارىم تۋرالى ەداۋىر باس قاتىرىپ، تولعامدى ماقالا جازعانى، ءادىل باعالار بەرگەنى كورىنىپ تۇر. وسى ورايدا وسى ەكى اقىنعا تاعى ءبىر رەت العىسىمدى ايتا كەتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.

- ءسىز جاڭا «ءىشنارا ولەڭدەرىمە اۋىر سىندار ايتۋشىلار دا بولدى» دەدىڭىز. ءسىز ولاردىڭ سىنىن وقىعاندا قانداي كوڭىل كۇيدە بولدىڭىز؟

- سىن دۇرىس نيەتپەن، ءادىل ايتىلسا ونى قابىلداماۋعا حاقىڭ جوق. ول سىنشىنىڭ: «سەيىت اقىننىڭ تىلشىلىك جۇمىستى كوپ ىستەپ، اۋىل جاڭالىقتارىن كوپ جازاتىنىنا بايلانىستى بولسا كەرەك، ونىڭ كەيبىر ولەڭدەرى ۇيقاسقا تۇسىرىلگەن جاعىمدى جاڭالىقتارعا ۇقساپ قالعان...» دەگەن مازمۇنداعى سىن ماقالاسىن العاش وقىعانىمدا، وعان نارازى بولىپ، ءبىراز ۋاقىت تۋلاپ جۇرگەن جايىم بار تۇعىن. كەيىن سول تۇستا جازعان كەيبىر ولەڭدەرىمە ءۇڭىلىپ كورسەم، ونىڭ دۇرىس سىناعانىنا كوزىم جەتىپ، ءوز ءمىنىمدى تۇزەپ، وعان ىشتەي العىس ايتىپ ءجۇردىم. حالىقىمىزدا «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن كەرەمەت ماقال بار عوي. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە ءادىل سىن اۋاداي قاجەت-اق. ارعى بەت، بەرگى بەتتە بولسىن، مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالانعان سىن ماقالالاردىڭ ءبىر تالايىن وقىعانمىن. كەيبىر سىن ماقالالار سىنشى مەن سىندالۋشىنىڭ اراسىنا سىزات ءتۇسىرىپ قويعانى دا جاسىرىن ەمەس. مەنىڭشە مۇنىڭ ەكى جاقتى سەبەبى بار. ءبىرى، سىنشى سىن ماقالاسىن قانداي نيەتپەن، قالاي جازعانىنا بايلانىستى بولسا; ەندى ءبىرى، سىندالۋشى ول سىن ماقالانى قالاي قابىلداپ جۇرگەنىنە بايلانىستى. ارينە، دۇنيەجۇزىندە ءمىنسىز زات، ءمىنسىز ادام بولمايتىنى سياقتى، اقىن-جازۋشىلاردا، سىنشىلاردا وزدەرىنىڭ جازعان شىعارمالارىندا «ەشقانداي ءمىن جوق» دەپ ايتا الماسا كەرەك. سوندىقتان سىنشى دا، سىندالۋشى دا كەڭ پەيىلدى، بايسالدى، ءادىل پوزيتسيا ۇستانعانى ءجون. تەك سىنشى مەن سىندالۋشى عانا ەمەس، بارلىق ادەبيەتشىلەر «ادەبيەت – ارلدىڭ ءىسى» دەگەن مايەكتى تۇجىرىمدى بەرىك ۇستانۋى ءتيىس. سوندا عانا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز دۇرىس جولمەن العا قاراي ۇزدىكسىز داميتىن بولادى. بۇلار مەنىڭ سىن جونىندە تولىق پايمدالماعان كەلتەلەۋ ويلارىم عانا...

- اڭساعان اتاجۇرتىڭىزعا كەلىپ قونىس تەپكەنىڭىزگە دە ءبىراز جىل بولدى. ءسىزدىڭ سوڭعى جىلدارى جازىپ جۇرگەن پوەزيالىق تۋىندىلارىڭىزدان جان كەيىستىگىن اشىق جايىپ سالاتىن، مۇڭلى سارىن باسىمداۋ ەكەنى بايقالادى. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

- بۇل سۇراعىڭ جان جاراقاتىمدى تىرناعانداي اۋىر سۇراق بولدى. مەنىڭ قىتايدا جازعان ولەڭدەرىم بولسىن، اتاجۇرتتا جازىپ جۇرگەن ازدى-كوپتى ولەڭدەرىمدە بولسىن، جالپى مۇڭلى سارىن باسىمداۋ ەكەنى جاسىرىن ەمەس. اقىن رەتىندە، قوعام قايراتكەرى رەتىندە، مەنى جەرجۇزىنە تارىداي شاشىلعان تۋعان حالقىمنىڭ تاريحى قاتتى تولعاندىرا بەرەدى. سوناۋ ارعى زامانداردا، اسىرەسە، «اقتابان-شۇبىرىندى» بولىپ، ەكىگە ەل ايرىلعان قارالى كوش زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇڭىرەنگەن ءان-كۇيلەرى ءالى دە قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن جاڭعىرىپ تۇرعانداي سەزىمدە جۇرەمىن. ءبىر حالىق نەمەسە ءبىر ۇلت تۇرعىسىنان ايتقاندا، ونىڭ قوعامدىق تۇزىمدەرى ۇقساماعان مەملەكەتتەردە ءومىر ءسۇرۋى سول ۇلت، سول حالىقتىڭ اۋىر قاسىرەت-قايعىسى دەپ ويلايمىن. وسىنداي وي-سەزىمدەر مەنىڭ جان دۇيەمدى جارالاي بەرەتىندىكتەن، ول مەنىڭ ولەڭدەرىمە تابيعي تۇردە سىڭبەي قايتسىن؟! ءوزىڭ سۇراپ قالعان سوڭ، وسىعان وراي «مەن ايتەۋىر...» دەگەن ولەڭىمدى وقىپ بەرەيىن:

مەن ءوزى جالتاقتاعان قانداي تۇلعا،
قورىنام كوڭىلدەگى ءاندى ايتۋعا.
شابىتىم شاقىرسام دا شالقىمايدى.
جۇرسەم دە ارۋ قالا – الماتىدا.

قازاقشا قالام مەنىڭ دۇرىلدەمەي،
تۇرعاسىن كوڭىلىمنىڭ كۇيى كەلمەي.
قورىنام قازاقشامدى سويلەۋگە دە.
باسقا ءبىر تىلدەرگە ونشا ءتىلىم كەلمەي.

قالايشا قارتتارىنان قاشقان ورلىك،
جالىنسىز قارا دومالاق جاستار نەعىپ؟
الشاڭداپ جۇرگەنى از قازاقتاردىڭ،
قىزىعىن بۇل قالانىڭ باسقا كورىپ.

ەلمىز بە كونىپ العان مازاققا ءبىز؟
تومەن بە نامىسىمىز، از اقشامىز؟
قۇلجاعا قايتىپ كەتكىم كەلگەنىمەن،
تۇرعان جوق وندا دا وڭىپ قازاقشامىز.

ايتپايىن دەسەڭ ءبارىن كوز كورۋدە،
ايتەۋىر ءوزىڭ سورلى ءوز جەرىڭدە.
دەگەندەي: «كوپ قورقىتىپ، تەرەڭ باتىرار»،
ءبىر قيىن تاعى تۇرمىز كەزدە مىنە.

تۇگەلدەي بولماسا دا الەم جارىق،
جاتىر عوي تەڭدىك الىپ، ءار ەل دامىپ.
قازاقتى الاقانعا ويناتىپ ءجۇر،
ورىس پەن قىتاي نەتكەن پالە حالىق.

ءتىلىم مەن قاسيەتتى ءدىلىم مەنىڭ،
دەپ ماقتانىپ، بوسسەك تە كۇنىنە مىڭ.
قىزعانىشىم قوزادى، نامىسىم دا،
كورىپ كەيدە وزبەك پەن تۇرىك ەلىن.

سوسىن كەيدە ساعىنتىپ تاۋىم، دالام،
كەتكىم كەلىپ تۇرادى اۋىلدارعا.
ويتكەنى وندا قازاقتىڭ دەسى باسىم،
ءومىر سۇرگەن قازاقتار قاۋىمدانا.

جابىرقاسام كوپ قاراپ الاتاۋعا،
بارىپ قايتام وعان دا ارا-تۇرا.
قايتسام با ەكەن نارىنقول جاققا بارىپ،
تارتسام با الدە ءوزىمنىڭ ناراتىما.

جازعىش بولدىق ءبارىمىز داۋرىعىپ جىر،
بىزگە قاتتى ۇرىسشى، اۋىلىم، ءبىر.
قالاداعى قازاقتىڭ ۇلكەن دەرتى –
قان جەتىسپەي قازاقي اۋىرىپ ءجۇر.

وسى اۋرۋدى بولمايدى جەڭىپ الماي،
وسى اۋرۋدىڭ تابامىز ەمىن قالاي؟
اندا-ساندا ءمۇسىنىن كورىپ قايتام،
ءالى رەنجىپ تۇرعانداي ەلىنە اباي.

وي-سەزىمدە ەمەس قوي اركىم بىردەي،
اعات سويلەپ ءجۇرمىن بە بالكىم بىلمەي.؟
كەلگەسىن بە، بىلمەيمىن، قىتاي اسىپ،
مەن ايتەۋىر جابىعام، شالقىپ جۇرمەي.

- ءسىز ارتىڭىزدا قالعان قارا ورمان حالقىڭىزعا الاڭداپ ءجۇرسىز بە، الدە كوشىپ كەلىپ قونىستانىپ جاتقان «ورالمانداردىڭ» تاعدىرىنا الاڭدايسىز با؟

- ەكى جاعى دا بار. قىتايداعى ەل-جۇرتىمىزدىڭ قوپارىلا كوشىپ كەلۋى قازىرشە مۇمكىن ەمەس سياقتى. بۇل جونىندە «ارمان بولعانىمەن دارمەن جوق» دەپ ءوزىمدى جۋاتا تۇرۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. بىراق، ۋاقىت ۇزارا بەرسە، ول جاقتاعى ۇرپاقتارىمىزدىڭ ءتىلى دە، ءدىلى دە ۇلتتىق رۋحى دا بارعان سايىن وشكىندەي بەرەتىنى بايقالىپ تۇرعانى اقيقات. بۇل اقيقات ەكەۋىمىز سياقتى ۇلت جاندى ازاماتتاردى قالايشا رۋحاني ازاپقا سالماسىن؟! ال كەيبىر كەدەرگىلەرگە، قيىنشىلىقتارعا قاراماي «ەلىم، جەرىم» دەپ كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدى قالاي ورنالاستىرۋ كەرەك؟ ولاردىڭ جاي-كۇيى قالاي؟ دەگەن تاقىرىپتاعى اڭگىمە، مەن بۇتارلاپ ايتپاسامدا ءجيى-ءجيى قوزعالىپ ءجۇر عوي.

سول ءارتۇرلى ويدىڭ جەتەگىندە جۇرگەندە جازىلعان «ويلانىپ جۇرەم ىلعىي» دەگەن ولەڭىم بار ەدى.

ويلانىپ جۇرەم ىلعي دا،
ءبىر كۇنىم ويسىز باتپايدى.
وي تۋاتىن بۇل مي دا،
ۇقتاماي تىنىم تاپپايدى.

ۇيىقتاسام دا تۇسىمدە،
وي-لەنتا تاعى دا ورالىپ،
ءومىردىڭ سىرتىن-ىشىندە،
جاتادى ميعا مول الىپ.

ويلارىم وڭقاي اسىقتاي،
تۇسە دە بەرمەس بىراق تا.
بىراق تا جاندى جاسىتپاي،
ارمانىمدى ايدار جىراققا.

مەندەگى وي – ەلدەن كەم تۇسپەۋ،
ادام بوپ ءومىر سۇرگەسىن.
بوپ قالدى دەنەم ەڭكىشتەۋ،
ءيىلىپ باسىم جۇرگەسىن.

ويىڭدى ورتاق قولداسا،
ايرىلما ويدان ءبىر ەلى.
ساليقالى وي بولماسا،
ءسانىڭ قايتىپ كىرەدى؟

مەنىڭ ءسانىم – ولەڭىم،
شاتتىعىم، قايعىم، وسىمەن...
ويلانىپ جاتىپ ولەرمىن،
ولسەم دە بالكىم وسى مەن...

- قازىر قىتايدان كەلەتىن كوش توقىراۋعا ۇشىراپ وتىر. مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز?

- ءوزىمىز سياقتى ازاماتتار ايتىپ جۇرگەندەي، مۇنىڭ مىنانداي بىرنەشە باستى سەبەبى بار دەپ ويلايمىن:

بىرىنشىدەن، كوش جولى راۋان ەمەس، كەدەرگى كوپ. باستىسى – قۇجات جيناۋ، قاعاز باستىلىق اۋرەشىلىگى. مۇنى ەكى جاق ۇكىمەتتەرى شۇعىل ويلاسىپ، ىڭعايلى، قولايلى، جولداردى قاراستىرۋ ءتيىس.

ەكىنشىدەن، الدىڭعى كوشىپ كەلگەن ورالمانداردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى ءماز ەمەس. باستىسى – باسپانا مەن جەر تەلىمىنىڭ ۇيلەسىمدى قامتاماسىز ەتىلمەۋى. ودان قالسا ولاردىڭ ءبىرتالايىنىڭ بالا-شاعالارىنىڭ وقۋسىز جۇمىسسىز قالىپ ءجۇرۋى. بۇل تۋراسىندا، باسقا ەمەس، ءوز باسىمنان مىسال ايتۋعا بولادى. مەن ەكى بالامدى كوپتەگەن اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، الماتىداعى ەكى جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسىرگەنمىن. سودان ولارعا ابايدىڭ:

«سەن دە كىرپىش دۇنيەگە،

كەتىگىن تاپ تا بار قالان...» دەگەن سياقتى تاعىلىم ولەڭدەر مەن حالىقتىق پەداگوگيكاسىمەن تاربيەلەدىم. وقۋ بىتىرگەسىن تاۋەلسىز قازاقستانعا ءبىر كىسىلىك ۇلەستەرىڭدى قوساتىن بولاسىڭدار، جاقسى وقىڭدار، دەپ ولاردى وقۋعا، وتانىن سۇيۋگە قۇلشىندىرىپ وتىرعان ەدىم. قازىر ءبىرى – زاڭگەر، ءبىرى – تەمىر جول سالاسىنىڭ ماماندىعىن الىپ وقۋلارىن ناتيجەلى تامامداعانىمەن ءبولىس بولماعاندىقتان، نەگىزىنەن جۇمىسسىز ءجۇر. تەك ايەلىمىز ەكەۋىمىزدىڭ قىتايدان الاتىن ازىن-اۋلاق زەينەتاقىمىزبەن قالت-قۇلت كۇن كەشىرىپ كەلە جاتىرمىز. بۇلاي بولمايدى عوي؟! ارينە، مەن اتاجۇرتقا ورالعانىما، بالالارىمنىڭ وسى ەلدىڭ ازاماتى بولعانىنا استە وكىنبەيمىن. ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ جۇرەك قالاۋىمىز. بىراق «ورالمان» اعايىنداردىڭ وسىلاي، وسىنداي جاعدايلارىن كورىپ جانىڭ قالاي اۋىرماي، جۇرەگىڭ قالاي سىزدامايدى.

وسىعان بايلانىستى ءۇشىنشى سەبەپ، «اتاجۇرت» دەپ اڭساپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ «ورالمان» دەگەن اتتى عانا يەلەپ، وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشكەندەي، شەتكە قاعىلا بەرەتىنى دە زەردەلەي قاراعان ادامعا جاسىرىن قۇبىلىس ەمەس. بۇل الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ءوز ەركىمەن ورالعان ورالماندار ءۇشىن ۇلكەن رۋحاني ازاپ. ولار شەتەلدەردەن جانىن باعا الماي، جۇمىس تابا الماي، كۇنىن كورە الماي كەلگەن جوق قوي. ولار جايلى قونىس، جاقسى جۇمىسىن قيىپ، «اتاجۇرتىم، تاۋەلسىز وتانىم – قازاقستان!» دەپ كەلگەنى تاڭىرگە دە ايان. ەندەشە، شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ وسىنداي وتتان ىستىق وتانشىل، پاتريوتتىق وي-سەزىمى قادىرلەنسە، باعالانسا، ءتىپتى دە نۇر ۇستىنە نۇر بولارەدى-اۋ، اتتەڭ؟!

ءتورتىنشى ءبىر سەبەپ، قازاقستاندا تابانداپ تۇرىپ، تۇرمىس-تىرشىلىك جولىن تابا الماعان ازداعان جىگەرسىزدەۋ ازاماتتاردىڭ قايتا كوشىپ كەتىپ، ول جاقتاعى ەل-جۇرتتىڭ وتتاي كوڭىلىنە سۋىق سۋ سەپكەندەي بولىپ ءجۇرۋى دە قازىرگى كەزدەگى كوشى-قوننىڭ توقىراپ قالۋىنا دا بەلگىلى كەرى ىقپال جاساپ جۇرگەن سياقتى. كوشى-قون ماسەلەسىندەگى جوعارىداعى كوزقاراستارىمدى تۇيىندەنكىرەپ ايتسام: الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدى تاۋەلسىز قازاقستانعا تارتۋ جونىندەگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ، جوعارى بيلىكتىڭ دۇرىس، اڭعارىمدى ساياسات، شەشىمدەرىنە كىر كەلتىرۋگە بولمايدى. ماسەلە، وسى دۇرىس ساياساتتىڭ تومەنگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ وبلىس، اۋدان جانە اۋىل-ايماقتاردا الا-قۇلا اتقارىلۋىندا تۇر دەپ ەسەپتەيمىن.

- سەيىت اعا، لريكالىق ولەڭدەرىڭىزدىڭ بىرەۋىن وقىڭىز شى؟

- 2010 جىلى جازعان «ايعا قاراپ» دەگەن ولەڭىمدى وقيىن:

اق ساۋلەسى توگىلگەن اق شۋاعى،
تۇنگى الەمنىڭ ءوزىڭسىڭ شام-شىراعى.
ساعان قاراپ كوڭىلىم كوپ تولقيدى،
ساعان قاراپ قيالىم شارق ۇرادى.

بولعان مەنىڭ ارۋلار – ايداي كىسىم،
سەن ماحاببات جىرىنىڭ قايماعىسىڭ.
ءوزىڭ قاراپ تۇرعانسىڭ سول ءبىر كەشتە،
سەن العاشقى ماحاببات ايعاعىسىڭ.

تاكاپپارسىپ سەن وندا بيىك تۇردىڭ،
قالعانىمدى بىلگىڭ كەپ ءسۇيىپ كىمدى.
بۇلت بۇركەندىڭ ۇيالىپ اق جۇزىڭە،
مەن باۋىرىما باسقاندا سۇيىكتىمدى.

تانيسىڭ با قازىر سەن، تانىمايسىڭ؟
مەن قارتايدىم، سەن ءالى ارۋ ايسىڭ.
ۇيالساڭ دا، سەن ءالى قىزعانساڭ دا،
كۇندە جاڭا جاستاردى قابىلدايسىڭ.

كورىپ ءجۇرسىڭ، ايىم-اۋ، دانا، كوركەم،
ماحابباتتسىز كۇنى ادام قاراڭ ەكەن.
ال ءوزىڭنىڭ ىلعي دا ءجۇزىڭ مۇڭلى،
جۇبايسىزدىق دەرتى ءوتىپ بارا ما ەكەن!

وتەسىڭ بە وكپەلەپ ومىرگە ءوستىپ،
ءجۇرسىڭ، ايىم، ايتشى كىمدى توسىپ؟
نەگە ءتاڭىرىم قويمادى ەكەن دەشى،
سۇلۋ ايعا قىزۋلى كۇندى قوسىپ.

- اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz