نارىنقولدىڭ قاقپاعىندا ءدارياداي تولقىعان ءداريا اقىن بار

– كەل قاراعىم ءداريا، مىنا ەل-جۇرتىڭ قۇتتى قادامىڭدى ساعىنا قارسى الادى، وتىراعوي، – دەگەن قاريالاردىڭ تالاپ-تىلەك، ىستىق ىقىلاسىن قابىل الىپ وتىرا سالا ولەڭىن بىلاي باستاپ كەتۋشى ەدى ءداريا اقىن:

– ەندەشە ءبيسميللا اشار، ءبيسميللا اشار،
بىلمەيدى ءبيسميللانى كەيبىر ناشار.
ءبيسميللا ءبىر-ەكى اۋىز بىزدەر اشساق،
پەرىشتە ورىن الىپ، سايتان قاشار.
اۋەن دەگەن نەمەنە سالا بەرمەي،
كەڭ ساراي، كوكىرەگىم دالا-جەردەي.
جەر كەلسە ادىر-كۇدىر مۇدىرمەيمىن،
بايگە العان اپتا سايىن بالا كەردەي.
ۇيرەكتىڭ ورگە جۇزەر قاسقالداعى،
شەبەردىڭ جورعالايدى باسبارماعى.
قارلىعىپ قالماسا ەكەن قايران داۋسىم،
اققۋمەن ءۇن قوسۋشى ەم اسپانداعى.
قازاعىمنىڭ قازىناسى قارا ولەڭىم،
ايتىپ ءجۇرسىن جالعاستىرىپ جاستار جاعى، – دەپ توگىلتىپ كەلىپ:

– الىستان كەلدىم سابىلىپ،
بۇلعىن ىشىك جامىلىپ.
ىزدەگەن قالقا تابىلىپ، – دەپ قايىرۋشى ەدى. سودان كەيىن:

– ەندەشە، كوگىلدىرىك، كوگىلدىرىك،
جاراسار كوك دونەنگە ومىلدىرىك،
سۇراعانى ەلىمنىڭ ولەڭ بولسا،
جىبەرەيىن بۇلاقتاي توگىلدىرىپ.
ارىپتەسىم كانەكي كەلسىن بەرى،
قابىرعاسىن جىبەرەيىن سوگىلدىرىپ – دەپ ارىپتەسىنە ءسوز مارجانىمەن سەس كورسەتۋشى ەدى.

ۇيادادان ۇشا ءوزىنىڭ وجەت-وتكىرلىگىن، اقىلدى، زەرەك-زەردەلىگىمەن ەل كوزىنە تۇسكەن ارۋ اقىن ءداريا جاس شاعىنان جانعان وتتاي جالىنداپ شىققان ەدى. 13-14 جاسىنان باستاپ-اق ولەڭ قۇراپ ايتا باستاعان اقىن سول شاقتا اۋىلداسى، ايتۋلى اقىن اعالارى اقىمەت ءشاراپي، القانبايلاردىڭ دا ۇلگى-ونەگەسىن قابىلداعان بولۋى كەرەك.

ايتىس ولەڭدەرىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى ءارى ءبىر ەگەيى ءداريا تۇرىسبەكقىزى قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ شاپشال اۋدانىندا ىلە ءدارياسىنىڭ بويىندا 1924 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ءداريانىڭ اتىنىڭ «ءداريا» دەپ قويىلۋى  دا تەگىن ەمەس. اكە-شەشەسى ىلە ءدارياسىنداي ىرىسى مول، ەلىنە ەلەۋلى،  حالقىنا قالاۋلى قىز بولىپ بوي جەتسىن دەپ ىرىمداپ قويعان سەكىلدى. ولاردىڭ ارمانى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنعان بولسا كەرەك، اتسا ايتقانداي ءداريا ەلىنە ەلۋلى، حالقىنا قالاۋلى سۋىرىپ سالما ايتىس اقىنى بولىپ شىعادى. ءداريا اقىن البان – قوجبانبەت – قوسقۇلاقتىڭ قىزى. قوڭىربورىك – تاماعا جيەن.

ءداريا باتاۋىشتىڭ 2-سىنىبىنا دەيىن عانا وقىعان. اكەسىنە قول-قانات بولىپ، ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسىپ وقۋىن جالعاستىرا المايدى. ءبىر جاعىنان ول زاماندا قىز بالانى وقىتۋ جالپىلاسا قويماعان كەز عوي. كەيىنگى كەزدەرى اۋىل اقساقالدارى مەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامدار بۇل تۋرالى: «شىركىن-اي، ءداريا قىزىمىزدى وقىتسا، ءبىلىم السا بۇكىل التى الاشقا اتاعى جايىلعان اقىن، جۇلدە بەرمەس جۇيرىك، ەل باسقارار كوسەم، ءسوز باستاعان شەشەن بولعانداي ەكەن»، – دەپ ۇلكەن وكىنىش ءبىلدىرىپ وتىراتىن.

ءداريانىڭ جۇرگەن جەرى جىر-دۋمان ەدى

ءداريانىڭ كەلىن بولىپ كەلگەن جەرى – البان ەلىنىڭ سۇيەرقۇلىنىڭ جارتى دەگەن بالاسى. ودان تاڭاتار، تىلەۋبەردى، قوشقار اۋىلىنىڭ كەلىنى بولىپ ءتۇستى. نۇسىپاقىن سەگىزبايۇلى دەگەن اعامىزدىڭ كەلىنشەگى بولدى. سەگىزباي اكەمىز كەدەيلەۋ كىسى ەكەن. ءداريا جەڭگەمىز كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن: «كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان» دەگەندەيىن شارۋاشىلىعى شالقىپ، قوراسىنا قوي، جەلىسىنە بيە، ورىسىنە بۇزاۋلى سيىر ءبىتىپ دۇرىلدەپ تەز كوتەرىلىپ كەتەدى. بۇعان بۇكىل ەل ريزا بولىپ اق باتاسىن بەرەدى.

ءداريا اق كوڭىل، اشىق-جارقىن، يمان ءجۇزدى، جىلى لەبىزدى، بيازى مىنەزدى، جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ تۇراتىن اي دەسە اي، كۇن دەسە كۇندەي اسقان سۇلۋ ادام بولاتىن. كەلىسكەن ورتا بويلى، تەرەڭ ويلى، قارا قۇلاڭ شاشتى، تاناداي جالتىلداعان قارا كوزى، ديدارىنان نۇر توگىلىپ تۇرعان ەرەكشە اسەم ادام بولاتىن. مەن بۇل ارادا ءداريانى اسىرا ماقتاپ، تىم اسەرلەپ سۋرەتتەپ وتىرعانىم جوق. بۇكىل ەل-جۇرت، ىرگەلەس، اۋىلداس، وتىرعان ءار ۇلت حالقى – قىرعىز، قازاق، تاتار، وزبەك، ورىس، دۇڭگەن، سىبە بارلىعى ماقتايتىن. اتىن اۋزىنان تاستامايتىن. اقىندىق ونەرىمەن ۇلكەن-كىشىنى سىيلاي بىلەتىن ىزەت-قۇرمەتپەن، ءوزى دە قۇرمەتتەلگەن ەرەن تۇلعا. ال سۇلۋلىعىنا سۇرىنبەگەن، ءتانتى بولماعان ازامات از شىعار.

ول كىسى قىتايدىڭ مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنا كەلىن بولىپ تۇسكەن كەزدە اۋىلىمىز اقدالا دەگەن جەردە وتىراتىن. بۇل 1945 جىلدان كەيىنگى كەزدەر ەدى. ەل تولقىسىپ-تولىسىپ تۇرعان، باي-كەدەيى بىلىنبەيتىن. ويىن-ساۋىق ۇزىلمەيتىن. جازى-قىسى بىردەي توي بولىپ تۇراتىن ءبىر داۋرەن ەدى. ۇلكەندى-كىشىلى توي-تومالاق، شىلدەحانا كۇزەتۋ، دومالاق توي، قىز ۇزاتۋ، اۋجار ايتۋ، جار-جار ايتۋ، باستانعى جاساۋ، توي باستار، مىنە، مۇنىڭ بارلىعى اقىن ءدارياسىز وتپەيتىن. اياۋلى حالقىنىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ۇلكەن رۋحاني ءلاززات الاتىن. ءداريانىڭ جۇرگەن-تۇرعان جەرى ءبارى-ءبارى دە تاماشا، دۋمان بولاتىن. بۇل جىلدارى مەن بالا ەدىم، جاڭادان مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان شاعىم. تويلار بولادى، ءداريانى ارنايى ات جىبەرىپ شاقىرادى. اۋىلدىڭ كارى-جاسى قالماي بارادى، ەل جينالادى، ءبىز دە ىلەسىپ بارامىز. ول كەزدە كينو، تەلەۆيزور، راديو، كونتسەرت، ت.ب. دەگەندەر جوق ەدى. توي جاساعان اۋىلدىڭ ورتاسىنان تازا كوگال جەرگە كيىزدەر توسەلەدى. ءدال ورتاعا ءداريا باستاتقان ەكى جۇيە ارىپتەس كورپەنىڭ ۇستىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الادى.

كورەرمەن ۇلكەن شوعىر توپ قورالى قويدىڭ كولەمىندەي ورىنعا مالداس قۇرىپ جايعاسىپ،  ايتىستىڭ باستالۋىن اسىعا كۇتىپ وتىرادى. ال دارياعا جاقىن ورىنعا ءداريانىڭ قايىن سىڭلىلەرى، اۋىلدىڭ بوي جەتكەن قىزدارى، ودان كەيىن ءداريانىڭ اجەلەرى، قايىن ەنەلەرى، قايىن اتالارى، اۋىل اقساقالدارى، توي جاسعان اۋىلدىڭ قاريالارى، ۇلكەن اپالار، قۇرمەتتى اعالار، جەڭگەلەر، اۋىل ازاماتتارى رەت-رەتىمەن وتىرادى. بۇلاردىڭ اراسىندا بالا-شاعا دەگەن بولمايدى. ولەڭ ايتىپ وتىرعاندا قۇشاقتاعى بالا قىڭق ەتىپ جىلاسا قاريالار زەكىپ ۇرسىپ تاستايدى. سوندا، قىسقاسى قۇلاققا ۇرعان تاناداي قىبىر-سىبىرسىز تىنىشتىق ورنايدى. شىركىن! بۇل نەتكەن ءتارتىپ، نەتكەن اقىلاق. ال ەكىنشى جاقتاعى كورىنىسكە كەلەيىك: وسى قىز ۇزاتۋ تويىندا ارناۋلى ەكى-ءۇش ءۇي تىگىلەدى دە، وعان تۋىرلىق جابىلمايدى. مىنە، بۇل ۇيلەردىڭ ىشىندە بويجەتكەن قىزدار مەن كەلىنشەكتەر، كەرەگەنىڭ سىرتىندا جاس جىگىتتەر، ازاماتتار قالاعان ارىپتەستەرىمەن ايتىسىپ جاتادى. ءسويتىپ بۇكىل ءور تەكەتىڭ كەڭەستىگىندە قالىقتاعان ولەڭ، ءداريانىڭ داۋىسى ۇلى ءۇيسىن تاۋى مەن حانتاڭىر شىڭىنا كوتەرىلەدى دە  كەتە بەرەدى، كەتە بەرەدى...

ءىزباسار مەن ءداريانىڭ ايتىسى

قۇلجاداعى احمەتجان قاسىمي اتىنداعى ءبىلىم جۇرتىندا (گەمنازيادا) سۇراۋباي قازىبەكوۆ، تىلەۋجان ساقالوۆ، ەستەۋ نۇسىپبەكوۆ، ءىزباسار قوراباەۆ قاتارلى مۇڭعۇلكۇرەنىڭ العاشقى تۇلەكتەرى وقۋ ءبىتىرىپ قوعامدىق قىزمەتتەرگە قاتىناسقان ەدى. ءىزباسار قوراباەۆ ەرەكشە ۇزدىك ناتيجەمەن وقۋىن ءبىتىرىپ، تۋعان جەرى مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنا ءبولىنىپ بارىپ ينسپەكتور، ورتالاۋ مەكتەپتىڭ تۇڭعىش قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. كوپ ۇزىماي ءار ۇلت بالالارى وقيتىن وسى مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە (ديرەكتورى) تاعايىندالىپ، ۇزاق جىل مىندەت اتقارادى. مەن دە قۇرمەتتى وسى ۇستازدارىمنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرىمىن.

ءىزباساردىڭ ءبىر اياعى اقساق ەدى. جۇرگەندە بۇكتەلىپ، بەينە شوتتىڭ قازاقى قايقى سابىنا ۇقساسا كەرەك. ءىزباسار تەك اياعىنىڭ از عانا كەمىستىگى بولماسا، كەلبەتى كەلىسكەن، كىشىپەيىل، اسا مول ءبىلىمدى ءارى اقىن جىگىت بولاتىن. داريامەن اۋدان ورتالىعىنداعى ءبىر تويدا سەرىكبايدىڭ سەرىك بولۋىمەن ايتىسىپ قالادى. بۇل تويدا اۋدان اكىمدەرى دە تولىق بار ەكەن. سوندا ءداريا:

– ايتتاردىڭ جۇرگەن جەرى اتتىڭ تاۋى،
اشىلماس وقىماسا جىگىت باعى.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى قانداي كۇشتى،
اياعى ءىزباساردىڭ شوتتىڭ باسى.
ءاسىلى ىشتەن تۋعان اقساق ەمەس،
ازىراق سۇتكە كۇيگەن تاقىم جاعى.
اسىڭقىراپ ارتىق ايتسام ەگەر،
اياۋلى ازاماتتىڭ سىنار ساعى.
تاعى تالاي ايتىسارسىز ءداريانىڭ
جولدا ءتۇسىپ قالماسا ءتىل مەن جاعى، – دەپ تاپ بەرمەدە ءىزباساردى قىسپاققا الادى. سونداعى ءىزباساردىڭ بەرگەن جاۋابى:

– راس ايتاسىڭ مەنىڭ اتىم «ينسپەكتور»،
اۋزىما ايتايىن دەپ ءبىر ءىس كەپ وتىر،
ءداريا مىنا ءسوزىڭ راس بولسا،
ۇستىنەن اق ءتوسىڭنىڭ ءبىر يىسكەتتىر!

سوندا ءداريا:

– مىنا ءسوزىڭ راس بولسا،
كوڭىلگە ايتايىن دەپ ءبىر ءىس كەپ تۇر.
وقىعان بالالاردىڭ تىنىشىن الماي،
اۋىلدان تىنىش كەتىپ، تىنىش كەپ ءجۇر! – دەپ جاۋاپ قايتارادى.

كوشەرباي مەن ءداريانىڭ ايتىسى

كوشەرباي الجانبايۇلى – مۇڭعۇلكۇرە اۋدانى اقدالا اۋىلىنىڭ ادامى بولىپ، ءوزى پىسىق، سوزگە شەشەن، كۇلدىرگى، ءتاپ-ءتاۋىر ولەڭ ايتا الاتىن، جۇرگەن جەرىن دىر-دۋمانعا بولەپ وتىراتىن ساۋىقشىل سەرى، ءوزى مىرزا، كەلبەتتى جىگىت بولاتىن. ات قۇمار، بايگە ات ەسىگىنەن ۇزىلمەگەن. وسىنداي ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى ىلە، تەكەس وڭىرىنە تانىلىپ، ەل اۋزىنا ىلىنگەن ازامات. 1949 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى بيلىك قۇرعاننان كەيىن ورىنباسار اۋىل اكىمى بولعان.

كوشەربايدىڭ رۋى البان ەلىنىڭ بوزىمنىڭ تاز دەگەن رۋىنان. سول كەزدە كەدەيلىكتىڭ كەسىرىنەن بولسا كەرەك، ءدال وسى اۋىلدان مال ۇرىلارى كوپ شىعىپ ەلدى زار قاقساتىپتى. ءداريا كوشەربايمەن ايتىسقاندا رۋىنىڭ ۇرلىعىن ولەڭگە قوسىپ، كوشەربايدى جەڭىپ، جەرگە قاراتقان ەكەن. سونىمەن سول اۋىلدىڭ قاراساقالدارى مەن اقساقالدارى باس قۇراپ اڭگىمەلەسەدى: «بۇل ءىس بەتىمىزگە سالىق بولدى جىگىتتەر، بۇلاي كەتە بەرەتىن بولسا باس كوتەرىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى دە قيىنعا تۇسەر، تيىلىڭدار ارامدىقتان»، – دەپتى. سودان باستاپ ۇرلىق پىشاقپەن كەسكەندەي شورت تيىلىپتى. سونداعى كوشەرباي مەن ءداريانىڭ ايتىسى بىلاي بولىپتى.

كوشەرباي:

– ۇكمەتتىڭ قىزمەتىن ىستەپ كەلەم،
جالقاۋلاردى جۇمىسقا نۇسقاپ كەلەم.
ءداريا، كورمەگەندەي ماقتانباعىن،
ەجەلدەن سەنىڭ ساباڭ پىسپەك كورگەن.

ءداريا:

– بازاردان بازار بارىپ تاي الاسىڭ،
تايىڭنىڭ ارتىعىنا شاي الاسىڭ.
پىسپەك كورگەن سابانىڭ زيانى جوق.
شەشەڭ ءولدى شەلپەكتىك ماي الاسىڭ.
كوشەرباي الجانبايمەن اتىڭ جۇباي،
كەلىپتى ەكى شەشەڭ تالقان سۇراي.
جالقاۋلىق جامان دەپ جارماسىپ-اپ،
استىققا ەل جارىعان كەلەسىڭ سەن جارىماي.
بيەنى جاز سەمىرگەن كۇز قويمايسىڭ،
جازاڭدى اقىرەتتە بەرسىن قۇداي.
جاماندىقتان تيىلىپ تەك جۇرمەسەڭ،
كەلىستىرىپ توبەڭنەن ۇرسىن قۇداي.

ەكەن مەن ءداريانىڭ ايتىسى

ەكەن يتجانۇلى – البان ەلىنىڭ المەرەك بالاسى، قۇرمان – مالىباي بولادى.

ماماندىعى مۇعالىم. اتاقتى ءانشى، دومبىراشى، سەرى جىگىتتىڭ ءبىرى بولعان. مەنىڭ باستاۋىشتاعى العاشقى ۇستازىم ەدى. «قالىڭ مال» سياقتى پيەسسەلاردى اۋىلعا، ساحاراعا قويىپ، ءوزى باس رولدەردى الىپ سومداعان. سول داۋىردە ەلدى وياتىپ مادەنيەتكە، بىلىمگە جەتەلەگەن اعارتۋشى.

ەكەن العاش اقدالانىڭ قوتىرقاي، تالدىساي مەكتەپتەرىندە، كەيىن اۋداندىق قازاق باستاۋىش مەكتەبىندە وقىتۋشىلىق ىستەيدى. اۋداندا قۇرىلعان ويىن-ساۋىق كۇرجەگىنە قاتىسىپ ساحنادا اسەتتتىڭ، اقان سەرىنىڭ اندەرىن تامىلجىتا شىرقاعانىن ەتقۇلاعىمىزبەن ەستىگەنبىز. تىڭدارماندارىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، ريزا ەتۋشى ەدى.

اقدالادا ىستەپ جۇرگەن كەزىندە اۋدانعا كەلىپ پوشتادان مۇعالىمدەردىڭ جانە

باسقا دا قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسى مەن جازىلعان گازەتتەرىن الىپ بارىپ تارقاتىپ بەرەدى ەكەن. سول بارىسىندا سۇرامساق تەمەكىشىلەرگە ازداپ گازەت بەرىپ تۇرسا كەرەك (گازەتكە وراپ تەمەكى شەگەتىندەردى ايتىپ وتىر –رەد). گازەت سانى كەمەيىپ، قولدارىنا تيمەگەن سوڭ وقىرمانداردان پىكىر شىعىپ، بۇل ءىس اۋداندىق پوشتا مەكەمەسىنىڭ قۇلاعىنا جەتسە كەرەك. ناتيجە دە ەكەندى شاقىرىپ الىپ تەكسەرىپ، قۇيرىعىنا قازىلارعا دۇرە سوقتىرسا كەرەك.

ەكەن:

– زامان جىلدان جىلعا وزگەرىپ ءجۇر،
قۇلاقپەن ەستىگەندى كوز كورىپ ءجۇر.
ءداريا ءبىر كالوش تاۋىپ بەرگىن،
كالوشىم اياعىما كەڭ كەلىپ ءجۇر.
جابىسىپ نازىمدى ايتام ءجون بىلەدى،
ءداريا تار كالوشىن بەرگەلى ءجۇر.
تامسانىپ تالاي جىگىت دارياعا،
سىرتىنان دەل-سال بولىپ سەندەلىپ ءجۇر.
ءداريا كورمەگەندەي ماقتانباعىن،
عاشىق بوپ ءداريا ماعان ولگەلى ءجۇر.

ءداريا:

– ادەمى اق المادان قىزىل الما،
الماعا قىزىعىپ كوزىڭ سالما.
بۇل تويعا ۇمىتپەنەن كەلىپ قاپسىڭ.
ۇيىڭە جىگىت بوساڭ بوسقا بار ما؟
بىتەدى سۋ جاعالاي كوكشە جالبىز،
بالاسى يتجانبايدىڭ ەكەن جالعىز.
كالوشىڭ اياعىڭا كەڭ كەپ جۇرسە،
قايپپايىڭ ەتىكشى، تانەڭ ۇستا،
بارداعى اكەلەرىڭە قىرساۋ سالعىز.
بالاسى يتجانبايدىڭ ەكەن دەگەن،
استىندا كوك دونەنى سەكەڭدەگەن.
گازەتىن قازىنانىڭ ۇرلاپ ساتىپ،
ەكەندى دۇرە سوعىپ كو...ىندەگەن.

داۋىتبەك پەن ءداريانىڭ ايتىسى

داۋىتبەك وتەبايۇلى – قىزاي ەلىنىڭ جولبولدى، قارامىق رۋىنان شىققان اتاقتى ءانشى، دومبىراشى، شەشەن، ساۋىقشىل، ەلگە جاعىمدى جاقسى ازامات بولعان. مۇڭعۇلكۇرە ورتا مەكتەبى قۇرىلعان العاشقى جىلدارى تاڭدالىپ وقىتۋشىلىققا ورنالاستىرىلعان. كەيىن اۋداندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ كەڭسە مەڭگەرۋشىلىگىن ىستەگەن. داۋىتبەكتىڭ ىسكەرلىگى مەن قابىلەتتىلىگىن بايقاي بىلگەن ىلە وبلىستىق ۇيىمداستىرۋ-كادرلار مەكەمەسى ونى ءوسىرىپ 1950-ءشى جىلدارى  ىلە وبلىستىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ باس حاتشىلىعىنا اكەلىپ ىستەتكەن-ءدى. داۋىتبەك مۇڭعۇلكۇرەدە ىستەپ جۇرگەن كەزدە ايتىسقاندا، ءداريانىڭ ايتقانى:

– قىزاي اتام جەتىسۋ، جەمەنەيدەن اۋىپ كەپتى،
قايىڭدى تالشىق ەتىپ ساۋىپ كەپتى.
جولبولدىنىڭ مىرزاسى، اتى جۇرتقا ءمالىم.
وقىعان بالاسى وتەبايدىڭ داۋىتبەگى،
شىندىقتى جاسىرعانىمەن ءجونى بولماس.
داۋىتبەككە ءبىر ىستەن ءحاۋىپ كەتتى.
وتەباي ەكى جاستا قاتىن الىپ،
ىسقاقتى شاڭىراققا مىنگىزىپ تاۋىپ كەتتى.
اداسپاي ءوزى جاقسى بىلگىش كىسى،
بۇل ءىستى ەتەگىمەن جاۋىپ كەتتى.

ءداريانىڭ اقىمەتكە ايتقانىنان ءبىر اۋىز

اقىمەت ءشاراپي ايگىلى ايتىس اقىنى عوي، جاس كەزىندە داريامەن ءبىر-اق رەت ايتىسسا كەرەك. اقىمەت: «ءداريا ەكەۋىمىز جەرلەسپىز، شاپشالدىقپىز، اعا-قارىنداس بولىپ جۇرەيىك، – دەپ ايتىستى دوعارعان ەكەن. ءداريانىڭ اقىمەتكە ايتقانىنان مىنا ءبىر اۋىز:

– اقىمەت جاۋاپ ايتتىڭ قارسى ماعان،
باستاۋدىڭ كوزى بىتەر ارشىلماعان.
بۇرىنعى نەلەر اسىل بۇعىپ جاتىر.
كوڭىلىڭ جاقسى ەكەن جانشىلماعان.
سابەتتىڭ* جاس ۇيىمى سەكىلدەنىپ،
مىنەزىڭ الدە قالاي تارسىلداعان.
دالاعا شىعىپ ەدىڭ قايتىپ كەلدىڭ،
ولجاڭنان تاۋىپ كەلگەن سالشى ماعان؟
بارىنشا بار ولەڭدى مەن ايتايىن،
بۇيمىڭ وسى بولسا بار سۇراعان.
بالاسى ءشاراپيدىڭ اقىمەتىم،
مىنەزىڭ قىزىق سياقتى تاقىلەتىم.
جاسىڭنان وراق اۋىز ءتىلدى بولدىڭ،
بىلمەيسىڭ نە بولارىن اقىرەتتىڭ؟!
ولەڭ قۋىپ ءورلى-قىرلى شاپقىلادىڭ،
ءسىرى بولىپ توزعان شىعار تاقىم ەتىڭ.
*«سابەت» دەپ كەڭەس وداعىن ايتىپ وتىر

ءداريا مەن اسىلبەكتىڭ ايتىسىنان 

اسىلبەك:

– سۇراساڭ مەنىڭ اتىم اسىلبەكپىن،
بازاردان ساتىپ العان اسىل تەكپىن.
جەڭۋگە سەنى ايتىسىپ دايىن تۇرمىن،
وزىڭە قولىم جەتپەي ارەڭ جەتتىم.

ءداريا:

– راس ايتاسىڭ سەن اسىلبەكسىڭ،
كوشەدەن ساتىپ العان اسىل تەكسىڭ.
تەك بولساڭ قاتىنداردىڭ دامبالىسىڭ،
كورىنگەن كوزگە شۇقىپ كوتكە تەپسىن.

جارتى ەلىنىڭ كەلىندەرىنەن ءداريا، بوبەك، ۇلشا، نۇرىش، كۇلجەكەن، كۇلاي قاتارلى اقىندار مەن نۇرجامال، ءباديجامال (بادەر), عانيجامال، جاڭىلقان سىندى سۇلۋ قىزدار شىققان ەكەن. سونىمەن سال سەرىلەر، سىلقىم جىگىتتەر بۇلا اۋىلعا كەلۋگە اۋەس بولىپتى. سونداعى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، تاڭداي قاعىپ تامسانعانداعى شىققان ەل اۋزىنداعى ولەڭ ەكەن:

– جارتى اتانىڭ اقىن كەلىندەرى-اي،
بۇرالعان تال شىبىقتاي، قىزدارى، كەرىمدەرى-اي.
ىلە – تەكەس، كوكقابىرعا كولدەنەڭ سۋ،
جىگىتتەرى شاپشال، ءسۇيدىڭ كورىڭدەر-اي.
ەلىنە كەلىپ ميمان بولىپ،
سالت بويىنشا كورىمدىگىن بەرىڭدەر-اي.
قازىنالى قارتتارىنا سالەم بەرىپ،
ايتىسىپ-الىسىپ كەلىندەرىن جەڭىڭدەر-اي،– دەپ جىرلاعان ەكەن.

زۇلقارنايىن مەن ءداريانىڭ ايتىسى

سول كەزدەگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى، اقىن قۇرمانالى وسپانوۆ، قاسىندا اۋداندىق ورتا مەكتەپتىڭ وقىتۋشىسى اقىن زۇلقارنايىن مەن مالىك ءاجيىن بار 1961 جىلى جازدا قىزمەت بابىمەن اقدالا اۋىلىنا بارعاندا ءداريا مەن زۇلقارنايدى ارنايى ايتىستىرىپ ولەڭىن تىڭداپ، دارياعا جوعارى باعا بەرگەن ەكەن. ال، ءداريانى اياعىنا اق شوقاي تارتىپ، باۋ بايلاپ، سوقا ايداپ جۇرگەن جەرىنەن الدىرىپ: «اۋىل اسحاناسىندا ۋاقىتشا ىستەپ تۇرسىن، كەيىن كەلگەن شتاتتىڭ بىرەۋىن السىن، – دەپ اۋىل اكىمدەرىنە تاپسىرىپ كەتىپتى.

زۇلقارنايىن:

– قۇداعي جىلاتاتىن، جۇباتاتىن،
ءوزىڭنىڭ كەرەمەت قوي قۇدىرەتىڭ.
كوگىڭدە كولبەڭدەسە كوگالا ۇيرەك،
مەنىڭ دە قارشىعام بار ىلدىرەتىن.

ءداريا:

– مەن سەنى جىلاتپاسام جۋاتپايمىن،
ولەڭگە تاۋدان اققان بۇلاقتايمىن.
ولەڭنەن جازا تايىم قۇلاپ قالساڭ،
مەن سەنى جاس بالا دەپ ۋاتپايمىن، – دەگەندە زۇلقارنايىن: «بالىق ولەڭ بىلەسىڭ بە؟» دەپ بۇلتارىپ قاشقالاقتاپ تۇرىپ كەتكەنمىن»، – دەۋشى ەدى.

مىنە، اقىنعا، ايتىس ونەرىنە قۇرمەت دەگەن وسى عوي.  1950-جىلدارى حالىق اكىم، قايسار، ءىزباسار اكىمدەر دە تالاي رەت ءداريانىڭ ولەڭىن تىڭداعان ەكەن.

اتاعى التى الاشقا شارلاعان، ءتاڭىر تاڭدايىنا سىيلاعان تابيعي دارىنى بار، ايەلدىڭ قارا ءتىلى، حالىقتىق تىلگە باي، تاريحقا جەتتىك، شەشەندىك ءتىلدىڭ سەمسەرى، اقپا-توكپە اقىن ءداريا، كەستەلى ءتىل، كەمەل وي، شەبەرلىگىمەن سول زامانا ساحاناسىندا سالتانات قۇردى.

«ءداريا ايتىسادى، تويعا كەلەدى ەكەن» دەگەن سىبىستى ەستىگەن سول توڭىرەكتەگى قازاق بىتكەن ىشكەن اسىن جەرەگە قويىپ جۇمىلا اتتانىپ بارادى. قۇمارتىپ تىڭداپ قۇلاق-قۇرىشىن  قاندىرماي تىنبايدى. ءداريانىڭ ولەڭىندە باۋىراعىش ءتىلسىم كۇش بار. ول الدىن الا جوسپارلاپ-جوبالاپ، قاتتاپ-جاتتاپ ايتىپ كورگەن ەمەس.

ايتىستىڭ اقتان-گەرى ءداريانىڭ سۋىرىپ سالما تاپ-بەرمەدەگى تاپقىرلىعى، جول-جۇيەدەن ءوتىپ، باسىم ورىنعا كوتەرىلىپ وتىراتىن بىلىمدىلىگى، سايپ-قىراندىعى تىڭدارمان كوپشىلىكتى سىلتىدەي تىندىرىپ ۇيىتىپ تاستايتىن.

حالىق مۇراسىن قادىر تۇتاتىن مۇڭعۇلكۇرەنىڭ ۇزىنبۇلاق اۋىلىندا تۇراتىن كونە كوز – ومار،  ءابىجان، مەتەرباي سىندى ارداقتى اقساقالدار مەن اۋدان ورتالىعىنداعى اباي، قاناپ، اتەن، قايىم قاتارلى ەل اعالارى مۇنداعا دەيىن ءداريانىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ كەلدى. ولار: «ءبىز ءداريانى ماقتاپ ەمەس، داريامەن ماقتانساق بولادى»، – دەيدى.

ايتسا ايتقانداي-اق، ءداريا ولەڭدەرى ءداندى دە، ءماندى، ءنارلى دە ءارلى ەدى. قورىتا كەلگەندە، ءداريا جاقسى مىنەز، جاراسىمدى قىلىق، كەرەمەت داۋىس، كەلىستى كەلبەتىمەن حالقىمىزدىڭ كوڭىل تورىنەن سىيلى ورىن الدى. بىراق قازاق ادەبيەتى تاريحىنان ورىن الا الماي قالعانى وكىنىشتى-اق؟! ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا:

ۇلى ءۇيسىن تاۋىنىڭ قۇشاعىندا ەر جەتكەن،
زور داۋىسىمەن ءور تەكەستى تەربەتكەن.
تامىرى تەرەڭ اتا مۇرا، اسىل قازىنا،
قازاقتىڭ قارا ولەڭىن سەلدەتكەن،
جەڭىلىپ كورمەگەن ەشكىمنەن،
ءداريادا ءسوز جوق كەم كەتكەن،
قۇربى قايتسا وبال بولار دەپ،
ارىپتەستەرىنە اسىل ولەڭ تەڭدەتكەن، – دەپ دوعارعىمىز كەلەدى.

ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ءجايىت مىناۋ:

وتكەن عاسىردىڭ 1950-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنەن تىلدەن ەرىك كەتىپ، مويىنسەرىك، كووپەراتتسيالاسۋ سياقتى ۇجىمدىق فەرمالارى قۇرىلىپ كۇندىز-ءتۇنى بىتپەيتىن اۋىر وندىرىستىك ەڭبەك ناۋقانى ءجۇرىلىپ، توي ازايىپ، ولەڭ جوعالدى. وسىنىڭ زاردابىنان اقىن ءداريا دا بۇل ونەردەن قاعىس قالدى. سونداعى ءداريانىڭ ايتىس ونەرىمەن اينالىسقانى نە ءبارى 10-نەشە جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىت قانا. 1961 جىلدىڭ سوڭىندا اقىن ءداريا وتباسىمەن قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ كەتكەن. قازىر اقىننىڭ كوزى ءالى ءتىرى. الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانىنىڭ «قاقپاق» اۋىلىندا تۇرادى. بيىل اقىن ءداريا تۇرىسبەكقىزى 90 جاسقا تولادى.

ءانۋار قاسىمۇلى،

قۇلجادا شىعاتىن «ىلە گازەتىنەن» دايىنداعان ءالىمجان اشىمۇلى. 

ەسكەرتۋ: بۇل ماقالا 2014 جىلى جازىلعان، اقىن ءداريا تۇرىسبەكقىزى 2020 جىلى 95 جاسىندى رايىمبەك اۋدانىنىڭ قاپپاق اۋىلىندا قايتىس بولادى.

Abai.kz