مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋعا ءتيىسپىز!

2020 جىلى اسسامبلەيادا ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوس وكىلدەرى «مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەۋ كەرەك» دەپ، ارنايى رەسمي ۇندەۋ قابىلدادى.

ءبىز ەندى تاعى كىمدى جانە نەنى كۇتىپ وتىرمىز؟!

بۇگىن ءبىزدىڭ ەلدە ەڭ العاش 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە قابىلدانعان «ءتىل تۋرالى زاڭعا» 34 جىل بولدى.

بۇل كەڭەس يمپەرياسىنا وتار كەزىمىزدەگى قابىلداعان العاشقى زاڭ ەدى.

ودان كەيىن تاۋەلسىزدىك العان سوڭ 1997 جىلى 11 شىلدەدە قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى» زاڭى دا سول 1989 جىلعى كەڭەس يمپەرياسى كەزىندەگى زاڭنان ەش ايىرماشىلىعى جوق، ودان ءارى بولماسا، بەرى بولا قويعان جوق. ءتىپتى زاڭنىڭ اتى دا، زاتى دا وزگەرگەن جوق!

وسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن العاش قابىلدانعان «ءتىل تۋرالى زاڭدا» ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەشقانداي زاڭدىلىق تەتىكتەرى ايقىندالماي، ناقتى شارالارى بەلگىلەنبەگەن. ال ەندى ودان بەرى 26 جىلدا- شيرەك عاسىردان استام ءبىر داۋىردە قوعام مۇلدە وزگەردى. قازىر ۇلتتىق سانامىز مۇلدە باسقا ساتىعا كوتەرىلدى. مىنە، وسى ورايدا ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساپ، جاڭا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەك.

ءسوزىمىز قۇرعاق بولماس ءۇشىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى» زاڭىنىڭ ومىردە ءىس جۇزىندە ورىندالماعانىن ناقتى باپتارىن ساناپ وتىرىپ، دالەلدەپ بەرەيىك.

1). «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى» زاڭىنىڭ 4-بابىنداعى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi - قازاق تiلi.

مەملەكەتتiك تiل - مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi.

قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى.

ۇكiمەت، وزگە دە مەملەكەتتiك، جەرگiلiكتi وكiلدi جانە اتقارۋشى ورگاندار:

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتiك تiلدi بارىنشا دامىتۋعا، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلiن نىعايتۋعا;

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارشا ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتiك تiلدi ەركiن جانە تەگiن مەڭگەرۋiنە قاجەتتi بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايلاردى جاساۋعا;

قازاق دياسپوراسىنا انا تiلiن ساقتاۋى جانە دامىتۋى ءۇشiن كومەك كورسەتۋگە مiندەتتi.

– دەپ ايقىن جازىلعان زاڭ ورىندالدى ما؟ جوق!

2). زاڭنىڭ تiلدi مەملەكەتتiك قورعاۋ تۋرالى 23-بابىندا:

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتiك تiل جانە بارلىق باسقا تiلدەر مەملەكەتتiڭ قورعاۋىندا بولادى. مەملەكەتتiك ورگاندار بۇل تiلدەردiڭ قولدانىلۋى مەن دامۋىنا قاجەتتi جاعداي جاسايدى.

تiلدiڭ دامۋى مەملەكەتتiك تiلدiڭ باسىمدىعىن جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋدi قازاق تiلiنە كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشiرۋدi كوزدەيتiن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ قۇجاتتارىمەن قامتاماسىز ەتiلەدi.

مەملەكەتتiك تiلدi بەلگiلi بiر كولەمدە جانە بiلiكتiلiك تالاپتارىنا سايكەس بiلۋi قاجەت كاسiپتەردiڭ، ماماندىقتاردىڭ جانە لاۋازىمداردىڭ تiزبەسi قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭدارىمەن بەلگىلەنەدi.

– دەپ كورسەتىلگەن. ال 30 جىلدا بىردە ءبىر ءتىزىم قابىلدانعان جوق جانە قابىلدانبايدى دا.

3). 24-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تiل تۋرالى زاڭناماسىن بۇزعانى ءۇشiن جاۋاپتىلىق.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭناماسىنىڭ بۇزىلۋىنا كىنالى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى نە اپپاراتتاردىڭ باسشىلارى، سونداي-اق جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس جاۋاپتىلىقتا بولادى.

لاۋازىمدى ادامنىڭ مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەۋ جەلەۋiمەن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتiنiشتەرiن قابىلداۋدان باس تارتۋى، مەملەكەتتiك ءتiلدىڭ جانە باسقا دا تiلدەردىڭ قولدانىلۋ سالالارىندا ولاردىڭ پايدالانىلۋىنا كەز كەلگەن كەدەرگi كەلتiرۋ، سونداي-اق دەرەكتەمەلەر مەن كورنەكى اقپاراتتى ورنالاستىرۋ بويىنشا تالاپتاردى بۇزۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىندا كوزدەلگەن جاۋاپتىلىققا اكەپ سوعادى.

4). 9-باپ. مەملەكەتتiك ورگاندار اكتiلەرiنiڭ تiلi.

مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ اكتiلەرi مەملەكەتتiك تiلدە ازiرلەنiپ، قابىلدانادى، قاجەت بولعان جاعدايدا، مۇمكiندiگiنشە، باسقا تiلدەرگە اۋدارىلۋى قامتاماسىز ەتiلە وتىرىپ، ولاردى ازiرلەۋ ورىس تiلiندە جۇرگiزiلۋi مۇمكiن.

5). 13-باپ. سوت iسiن جۇرگiزۋ تiلi.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سوت iسi مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزiلەدi, ال، قاجەت بولعان جاعدايدا، سوت iسiن جۇرگiزۋدە ورىس تiلi نەمەسە باسقا تiلدەر مەملەكەتتiك تiلمەن تەڭ قولدانىلادى.

6).14-باپ. اكiمشiلiك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى iستەردi جۇرگiزۋ تiلi.

اكiمشiلiك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى iستەر مەملەكەتتiك تiلدە، ال قاجەت بولعان جاعدايدا، باسقا دا تiلدەردە جۇرگiزiلەدi.

7). 16-باپ. تiل - بiلiم بەرۋ سالاسىندا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتiك تiلدە، ال ۇلت توپتارى جيناقى تۇراتىن جەرلەردە سولاردىڭ تiلدەرiندە جۇمىس iستەيتiن مەكتەپكە دەيiنگi بالالار ۇيىمدارىن قۇرۋ قامتاماسىز ەتiلەدi.

بالالار ۇيلەرiندە جانە ولارعا تەڭەستiرiلگەن ۇيىمداردا وقىتۋ، تاربيە بەرۋ تiلiن جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگاندار ولارداعى بالالاردىڭ ۇلتتىق قۇرامىن ەسكەرە وتىرىپ بەلگiلەيدi.

8). 27-باپ. تiل - حالىقارالىق قىزمەتتە.

وسى باپتاردىڭ جانە باسقا باپتارى دا ءىشىنارا كوزبوياۋشىلىقپەن قاعاز جۇزىندە عانا فورمالدى تۇردە بولماسا، ەشقانداي دا جۇمىس ىستەپ تۇرعان جوق.

ءتىل تۋرالى زاڭنان جالعىز جۇمىس ىستەپ تۇرعان جانە «ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ» نەگىزگى 4, 23 باپتارى تۇگىلى، بارلىق بابىن باسىپ كەتكەن، ءتىپتى كونستيتۋتسيانىڭ 7 بابىنىڭ 1-ءشى تارماعىن تاپتاپ كەتكەن جالعىز قۇدىرەتتى بابى بار، ول ورىس تiلiن قولدانۋ تۋرالى – 5-باپ.

«مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن باپ.

سونىمەن بىرگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءتىل تۋرالى زاڭناماسىنىڭ ساقتالۋىن مەملەكەتتىك باقىلاۋ تۋرالى 25-4-باپ.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭناماسىنىڭ ساقتالۋىن مەملەكەتتىك باقىلاۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كاسىپكەرلىك كودەكسىنە سايكەس تەكسەرۋ جانە پروفيلاكتيكالىق باقىلاۋ نىسانىندا جۇزەگە اسىرىلادى» - دەگەن نەگىزسىز باپ. زاڭنامانى مەملەكەتتىك باقىلاۋ كاسىپكەرلىك كودەكسكە تاۋەلدى بوپ تۇرسا، ول قانداي مەملەكەتتىك باقىلاۋ؟!

ايتپاقشى، وسى بۇرىن كاسىپكەرلىك نىساندارىندا ءتىل زاڭىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن فۋنكتسياسى جازىلعان باپ 2013 جىلى ەنگىزىلىپ، 2018 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەمەگەسىن الىنىپ تاستالعان. ءبىز 2021 جىلى سول باپتى ەنگىزبەك بولعاندا ۇكىمەت قارسى بولىپ، قابىلداتپادى.

ال تۇگەل ءتىل زاڭىنىڭ ءوزى جۇمىس ىستەمەي تۇرعانىنا 26 جىل بولدى، ەندەشە بۇل ءولى زاڭنىڭ نە كەرەگى بار؟!

سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى قپك-ءنىڭ 30-بابى، اقبتك-ءنىڭ 738- بابى بويىنشا دا قازاقستاندا قىلمىستىق، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ىستەر بويىنشا ءىس جۇرگىزۋ ءتىلى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ دە مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى كەرەك.

بۇل دا 30 جىلدا ورىندالماعان زاڭ.

«تۇتىنۋشىلار قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى» قر زاڭىنداعى مەملەكەتتىك تىلدە اقپارات بەرۋ تۋرالى

24-25-26-باپتار دا ورىندالماعان باپتار، ولار بويىنشا ايىپپۇل تولەتۋ ەشقاشان بولماعان جانە مۇمكىن ەمەس.

ياعني، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭناماسى ەلدىڭ ءۇمىتىن جويعان «جانسىز»، ءولى زاڭ.

سوندىقتان بۇل «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى» زاڭدى ساياسي-قوعامدىق بانكروت دەپ جاريالاۋ قاجەت!

مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋعا ءتيىسپىز!

مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ، ول ءۇشىن اتازاڭداعى ءتىل تۋرالى باپتى وزگەرتۋ تۋرالى «اق جول» پارتياسى 2021 جىلى جانە 2022 جىلى ەكى رەت دەپۋتاتتىق ساۋال جاسادى. 2012 جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن ارتتىرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ۇسىنعاندا ۇكىمەت وتكىزبەي قويدى.

ەندى بيىل 2023 جىلى 21 ساۋىردە ۇكىمەت «ءتىل ساياساتى تۇجىرىمداماسى» جوباسىنان «قازاقستان حالقىن بىرىكتىرۋشى فاكتور رەتىندە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ قاجەت» دەگەن نەگىزگى تۇجىرىمدى الىپ تاستاعان سوڭ، 25 ساۋىردە مالىمدەگەنىمىزدەي،

«اق جول» پارتياسى پارلامەنتتەگى ءبىر توپ دەپۋتاتتارمەن بىرىگىپ، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىن جاساۋدا.

ال تاۋەلسىزدىك العالى كونستيتۋتسيامىزدىڭ ءوزى ەكى رەت قابىلدانىپ، بىرنەشە رەت وزگەردى. ەلباسى تۋرالى زاڭ قابىلداردا 18 مينۋتتا وزگەرىپ كەتكەنىن دە جاقسى بىلەمىز. بىلتىر 5 ماۋسىمدا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى تۇبەگەيلى ساياسي وزگەرىس جاسالدى. ال كەڭەس يمپەرياسى كەزىندەگى زاڭنان ايىرماشىلىعى جوق ءتىل تۋرالى زاڭىمىز 26 جىلدان بەرى ءالى جانسىز، قاتىپ قالعان كۇيدە وزگەرمەي، رەانيماتسيادا جاتىر.

2020 جىلى 1 قازاندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوس وكىلدەرى «مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەۋ كەرەك» دەپ، ارنايى رەسمي ۇندەۋ قابىلدادى.

ءبىز ەندى تاعى كىمدى جانە نەنى كۇتىپ وتىرمىز؟!

مىسالى، رەسەيدە مەملەكەتتىك ءتىلدى تالاپ ەتسەڭ - پاتريوت بولىپ ماقتالاسىڭ. ال قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى تالاپ ەتسەڭ، ناشار ماعىناداعى «ۇلتشىل» اتانىپ، -داتتالاسىڭ، ءتىپتى سوتتالاسىڭ!

سوندىقتان، «بىزدە ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىل بار، ول - قازاق ءتىلى»، «قازاقستان ازاماتتارى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى –مىندەتتى» - دەپ، بىرەگەي ۇلت ساياساتىن ۇستانعان قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ ايتقانداي، ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەك!

سوندا عانا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتقانى زاڭمەن بەكىتىلەدى.

تاياۋدا كورشى تۋىس ەل قىرعىز رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن زاڭ قابىلدادى. وزبەكتەردە كەڭەس وداعى كەزىنەن ءبارى وزبەك تىلىندە سويلەيدى.

ءبىز دە «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي، تاۋەلسىزدىگىمىزگە 32 جىل تولعاندا الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، تۇبەگەيلى وزگەرىستى تىلدەن باستاماساق، تىرلىك دامىمايتىنىن 30 جىلىمىز ايقىن كورسەتتى.

30 جىلدا 30 ءسوز ۇيرەنبەگەندەر تەك قاجەتتىلىك تۋدىراتىن زاڭ بولعاندا عانا مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىندايتىنى اقيقات!

قازىبەك يسا

Abai.kz