بيىل جىلعى كوپكە بەلگىسىز، بىراق تانيتىندارعا «حالىق اقىنى» دەگەن اتاق يەلەنگەن شارعىن العازيەۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولادى. 1988 جىلى 88 جاستا قايتىس بولعان اقىن كوزى تىرىسىندە بىردە ءبىر كىتابى جارىققا شىقپاي ومىردەن وتكەن. ارماندا كەتكەن اقىننىڭ ولەڭ-جىرلارى مەن تولعاۋلارى، ايتىستارى تەك 1993 جىلى داۋلەت جەلدىكباەۆتىڭ قۇراستىرۋمەن «كەرۋەن-كوش»، ودان كەيىن  2005 جىلى جانبولات اۋپباەۆ پەن دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ العى سوزىمەن «اتامەكەن» دەگەن اتپەن ەكى شاعىن كىتاپشاسى جارىق كورگەن. بار عۇمىرىن ولەڭ الەمىنە ارناعان اقىننىڭ شىعارمالارى بۇل كىتاپتارعا  تولىق ەنبەگەن. وسى ماسەلەنى ەسكەرگەن م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى شارعىن العازيەۆتىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىن جاقىندا ەكى تومدىعىن  باسپادان شىعارىپ، ەلگە تانىتتى.  ءبىرىنشى تومدا اقىننىڭ شىعارمالارى ەنسە، ەكىنشىسىندە زەرتتەۋلەر، ەستەلىكتەر مەن ارناۋلار كىرگەن. اقىننىڭ كىتابىنى ءتىرى كەزىندە جارىققا شىقپاۋى، كەزىندە «الاش قوزعالىسىنا قاتىسى بار» دەگەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ كۇدىگىنە ءىلىنۋى بولسا، 1951 جىلى قىتاي تۇرمەسىندە دە وتىرىپ شىعۋى سەبەپ سياقتى. اتامەكەنىنە 1958 جىلى ورالعانان كەيىن  كەڭەستىك بيلىكتىڭ استىرتىن باقىلاۋىندا بولعانى دا بار كورىنەدى. ول نە ءۇشىن ەكەنى ءالى دە جۇمباق.

1970 جىلدارى اۋىلدىڭ قاريالارى «شارعىن العازيەۆ ۇلكەن اقىن» دەپ ايتقاندارىن تالاي ەستيگەن ەدىك. بىراق ول كىسىنىڭ جارىققا شىققان ءبىر كىتابىن كورمەدىك. ارا تۇرا اۋداندىق «سوۆەتتىك شەكارا» (قازىرگى «ءحانتاڭىر) گازەتىندە ولەڭدەرى شىعىپ تۇردى. قاراسازدا جوعارى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمىزدە كورشى كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ (ول جىلدارى شيبۇتقا اۋىلى دەپ اتايتىن) مەكتەپ وقۋشىلارىمەن سپورتتىق جارىستاردا دوپ وينايتىنبىز. كەيىن ولارمەن دوستاسىپ، ءبىر اۋىلدىڭ بالالارىنداي بولدىق. اڭگىمەلەرى شارعىن قاريا تۋرالى بولعاندا «اكەلەرىمىز ول كىسىنى ءبىلىمدى، مىقتى اقىن، ايتىسكەر. قىتاي جەرىندە تاڭجارىق اقىنمەن جانە ءناسىلحان دەگەن كەلىنشەكپەن جانە باسقالارمەن ايتىسقان. وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت سالاسىندا قىزمەت ىستەپ،  ۇلتتىق مۇددەنى بيىككە كوتەرىپتى دەسە، بىلەتىندەر «حالىق ادامى، حالىق اقىنى» دەپ ايتادى» دەگەن. وسىدان كەيىن شارعىن قاريا ويىمدا ءجۇردى. ءبىراز جىل وتكەنننەن كەيىن شيبۇت اۋىلىندا ورمانشى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن ءىنىم سەنبايدىڭ ۇيىنە بارعانىمدا «ءيا شارعىنعا جەتەر اقىن از. ەل كوپ ايتادى. جاسى بولسا سەكسەنگە كەلىپ قالدى. جاس كەزىندە وسى جاقتا، كەيىن قىتاي جەرىندە ءبىلىم-اعارتۋ سالاسىندا، اقىندىعىمەن كوزگە تۇسكەن. ەلگە كەلگەندە كەرەكسىز قالعان. ءبارى كەڭەستىك جۇيەنىڭ ارەكەتى بولۋ كەرەك» دەدى. وسى سوزدەن كەيىن ەل اۋىزىندا جۇرگەن قارياعا بارىپ سالەم بەردىم. قاريا اكە-شەشەمدى بىلەتىن بولىپ شىقتى. اپام بولسا، «اۋىلدىڭ سىيلى دا، ەل قۇرمەتتەيتىن قارياسى. ءبىز شالكودەدە وتىرعاندا ۇيگە كەلگەن. كولحوزدى سيىرىن باعادى ەكەن» دەپ، مەنىڭ سالەم بەرگەنىمە قۋانعان. بۇدان كەيىن كەلەسى جىلى شارعىن قارياعا ادەيلەپ باردىم. ويىمدا سان سۇراق بولعان. كونەكوز قاريالاردان ەستىگەن اڭگىمەمدى سۇرايىن دەگەن نيەت. ول 1980 جىل ەدى. جاز ايى بولاتىن. ۇيىنە بارعانىمدا كەلىنى قارسى الىپ، «اتام ۇيدە» دەپ ەسىك اشتى. تورگى  بولمەدە ءتورت ادام كارتا ويناپ جاتىپتى. ءبارى ۇلكەن كىسىلەر. وتىرىستارى كوڭىلدى. شارعىن قاريا مەنى تانىپ، «كەل بالام» دەپ سالەمىمدى الدى دا. «ەرتەڭ كەل» دەپ مەنىڭ ويىمدى تۇسىنگەندەي بولىپ. سول ءبىر كەزەسۋ مەن ءۇشىن ەستەلىك بولىپ قالدى. ەستەلىكتى كەيىن قاعازعا تۇسىرگەن ەدىم. سول كۇندەلىكتى تاياۋدا تابۋىپ الدىم.

جازبامدا «180 مينۋت نەمەسە عاسىر ورنەكتەرى» دەپ تاقىرىپ قويىپتىم.

«ەرتەڭگى 10» دەگەن سوزدەن كەيىن قاريانىڭ «شالتاباي اقىن، كۇيشى، پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى شىققان كۇرەسكەر. بي مەن بولىسقا، بايلارعا باعىنباعان. ويىن-ساۋىقشىل اقىن. قىزىل ۇش دەگەن جەردە كوكتەمنىڭ العاشقى ايىنان، ەل جايلاۋدان قايتقانشا بيە بايلاپ، اق كيىز ۇيلەردە 300-دەي ساۋىقشىلارمەن ويىن-دۋمان جاساعان. مەن ءبىر ماحاببات تۋرالى داستان جازىپ جاتىرمىن. ەكى جاس ءوز ماحابباتىن قورعاۋ ءۇشىن  شالتابايدىڭ توبىنا قوسىلاتىن جەرى  بار. شالتابايدىڭ «شالكودە» دەگەن  تولعاۋىن بالا كەزىمدە قارقارا جايلاۋىندا ءبىر نوعايدىڭ جاتقا ايتقانىن ەسىمدە. ولەڭى ۇزاق بولاتىن. ەل ىشىندە شالتابايدىڭ ولەڭىن بىلەتىن ءبىز سياقتى قاريا از. مىناۋ شالتاباي اتانىڭ شالكودە تۋرالى ولەڭى دەپ ەكى پاراق توركوزگە توتەشە جازىلعان جازۋدى بەردى. ءسىرا  بۇل ولەڭدى ول كىسى ماعان ادەيى بەرەيىن دەگەن نيەتى بولسا كەرەك. بۇدان كەيىن كۇندەلىكتە ساۋرىق دەپ جازىلىپتى. «ساۋرىق باتىر عوي. قالماقتى بۇرگە دەگەن انبىسىن (حانىن) شاپقان. ساۋرىق مىڭ جاساقپەن قالماقتارمەن سوعىسقان. قالماقتار قاشىپ، باتىرعا جەتكىزبەسە كەرەك. مۇنى ساۋرىقتىڭ جاۋىرىنشى «جاۋ جەتكىزبەيتىن بولدى. قالماقتار قاشىپ، ءۇش كۇنشىلىك جەرگە باردى» دەيدى. بۇل ءسوزدى قالماقتىڭ قاشىپ بارا جاتقان جاۋىرىنشىسى دا «ساۋرىق بىزدەن ءۇش كۇنشىلىك جەردە تۇر، شاپقىنشىلىق جاساماقشى» دەگەن. «باتىر ءبىز جاۋدى قۋا بەرسەك ولار قاشا بەرەدى. ونىڭ ءبىر امالى بار. سونى جاسايىق. جاساعىمىزدىڭ بارلىق اتتارىنىڭ ەرتوقىمىن كەرى ەرتەيىك، قالماقتار ءبىزدى قايتىپ كەتتى دەپ ويلايدى. سودان كەيىن شابايىق» دەپتى. راسىندا ساۋرىق جاساقتارىنىڭ اتتارىن كەرى ەرتەتكەن.  قالماق جاۋىنشىسى دا جاۋىرىن اشىپ، «قازاقتار كەرى قايتى، ەندى قاۋىپ جوق» دەپ جان ساۋعالاپ قاشقاندارىن توقتاتقان. ساۋرىق باتىر وسىدان كەيىن جاڭا سويىلعان قويدى اسىعىن تازالاپ: «تاپپايى، الشىسى، بۇگى، شىگى جاۋدىڭ جەڭىسى، ال شوماسى بىزدىكى» دەپ، ءيىرىپ جىبەرسە، اسىق شوما بولىپ ءتۇسىپتى. مۇندا قانداي قۇدىرەت بارىن بىلمەيمىن. توقتاعان  قالماقتىڭ قالىڭ قولىن ساۋرىق شاۋىپ، جەڭىسكە جەتكەن. قولعا تۇسكەن بۇرگەنى ولتىرمەك بولعاندا «مەنى ساۋرىق باتىرعا كورسەتىپ ولتىرىڭدەر» دەگەنىنە قاراماي ءولتىرىپ جىبەرىپتى. بۇل ءسوزدى  كەيىن  باتىرعا جەتكەندە «اتتەگەن-اي، بولار ءىس بولىپ» دەپ وكىنگەن ەكەن. ول زاماندا باتىر ءبىر-ءبىرىن بىلاي ولتىرمەيتىن ءتارىزدى. ءسىرا سەرتىمە بىلمەدىم. شاپقىنشىلىقتا بۇرگەنىڭ گاۋھار جۇزىگىن الىپتى. ول جۇزىك باتىردىڭ كەكىل دەگەن بالاسىندا بولعان. ول مۇنداعا دەيىن ساقتالعان دەپ ەل ايتادى. قازىر جوق. مەن شارقىن قاريادان ءارى قاراي سۇرامادىم. سەبەبى اكەم ساعىمبەكتىڭ ساۋرىق باتىر قالماقتى قىتايدىڭ موڭعولكۇرەسىنەن قۋىپ، جۇلدىزعا دەيىن شاپقان دەگەن اڭگىمەسىن ەستىگەن ەدىم. بۇل تۋرالى كونەكوز قاريالار از ايتپايتىن. قالماقتىڭ ۇلكەندەرى دە قارا قاسقا ات مىنگەن ساۋرىقتىڭ شاپقانىن ءجيى ەسىنە الىپ وتىراتىن دەيتىن.

كۇندەلىكتىڭ تاعى ءبىر جازباسىندا شويبەك دەپ جازىلعان. «شويبەك رۋى الجان، ونىڭ ىشىندە الامان. اقىن، ءانشى بولعان. داۋىسى كەرەمەت ەكەن. وسى شيبۇتتا ءان سالسا، داۋىسى قاراسازعا جەتىپتى. ەرتەدە ءبىر قويشى  بايدىڭ قويىن باعىپ ءجۇرىپ تاس دومالاتسا، دومالاعان تاسى ءبىر تۇيەنى ءولتىرىپتى. تۇيەنىڭ يەسى قۇن سۇراپ، تەزەك تورەگە بارسا كەرەك. تورە تۇيەنى قۇنى 25 قوي دەگەن. سوندا تەزەك تورەنىڭ شەشىمىنە شويبەك ريزا بولماي:

- تورەم، 25 قوي اقىلداسىپ ءبىر تۇيەنى ولتىردىمەكەن، الدە ءبىر قوي ءبىر تۇيەنى ءولتىردى مەكەن دەپ وزىنە قارسى  سۇراق قويىپتى. بۇل دا شويبەكتىڭ تاپقىرلىعى دەگەن. قاريانىڭ «مىناۋ اتاڭ شالتابايدىڭ ولەڭى دەگەن ەكى پاراق قاعازدىڭ ءبىر بەتىندە شويبەكتىڭ «قارقارا» دەگەن ولەڭى بارىن كەيىن ءبىلدىم. ءسىرا، شارعىن شالتابايدىڭ «شالكودەسىمەن» شويبەكتىڭ «قارقاراسىن» بىرىكتىرىپ، ەكى  اقىننىڭ   ولەڭدەرىن  سالىستىرسا كەرەك دەپ ويلادىق. شالتاباي مەن شويبەك قاتار ءومىر سۇرگەن بولۋ كەرەك دەپ تە توپشىلادىق.

بۇدان كەيىن تۇزكول جايلى سۇراعان ەكەنمىن. «اتا تۇزكولدىڭ بۇرىنعى اتى بۋرادابىسىن دەپ جازىپتى شوقان ءۋاليحانوۆ  جازبالارىندا» دەگەنىمدە،  «قالماقتار كولدەن بۋرامەن تۇز الىپتى. سودان كولدىڭ اتى بۋرادابىسىن اتاعان. دابىسىن دەگەن قالماقشا تۇز دەگەن ءسوز. سوندىقتان ولار كولدىڭ اتىن سولاي دەسە، شوقاندا سولاي جازىلعان بولۋ كەرەك» دەدى قاريا.

كۇندەلىكتىڭ سوڭى شاكرامبال مەن شالكودە جانە تۇزۋدەگى قاتار توبەلەر تۋرالى سۇراپتىم.  «ءيا قاتار توبەلەر بارشىلىق. ول ساقتاردان قالعان تاريحي ورىندار».

مىنە كۇندەلىكتەگى شاعىن دەرەك وسى. مۇنىڭ سىرتىندا نەشە اڭگىمە ايتىلعانى راس. مەن كورگەن شارعىن اقىن تولىق دەنەلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، قاباعىندا كىربەڭى جوق قاريا بولاتىن.

كۇنەلىككە جازباي كەتكەن نارسەلەر بارى راس. ول ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جازىپ كەتكەن «قيىلى زامان» كىتابىنداعى قارقاراداعى البانداردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باس قاھارماندارى ۇزاق پەن جامەڭكە جونىندە. «مەن ۇزاقتى بالا كەزىمدە قارقارا جارمەڭكەسىندە كوردىم. جارمەڭكەنى قاق جارىپ، توپ اتىلاردىڭ الدىندا قارشىعاداي تىك وتىرعان باتىردى كوردىم. ەل: «ۇزاق باتىر كەلە جاتىر، باتىر! جول بەرىڭدەر!» دەپ جاتتى. سوندا ەلدەن ەستىگەنىم «ۇيگە تۇسسەڭ كەلىندىكىنە ءتۇس، بارىن اسادى. اتتى مىنسەڭ دونەن ءمىن ايانباي باسادى» دەگەن. قاريا وسىدان كەيىن كوسىلىپ  كوپ نارسە ايتپادى. سۇراعىما قىسقا جاۋاپ بەردى. كەيىن اۋداندىق «سوۆەتتىك شەكارا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى داۋلەت جەلدىكباەۆتىڭ شارعىن اقىن تۋرالى كولەمدى ماتەريالى شىقتى. ماتەريالدان ءبىراز نارسەگە قانىقتىم.  وسىدان ءۇش-ءتورت بەس جىل بۇرىن ادەبيەت زەرتتەۋشىسى تىلەۋجان ساقالوۆتىڭ جارى بوپەن اپاي ۇيىندە شارعىننىڭ «كوش-كەرۋەن» دەگەن شاعىن ولەڭدەر جيناعىن كورسەتىپ، «تىلەۋجان شارعىندى زەرتتەپ ەدى. ول كىسىمەن ارالاسىپ، كوپ دۇنيەسىن اقىننىڭ اۋىزىنان تاسپاعا جازىپ العان. امال نە، سول تاسپانى مەن جوعالىپ الدىم. شارعىن ۇلكەن اقىن. جازعاندارى جارىققا شىقپاي قالدى. سونى زەرتتەيمىن دەپ ءجۇرىپ، تىلەۋجاندا كەتتى. مەن دە اعاڭنىڭ بار قولجازباسىن، مۇرالارىن ارحيۆكە وزىڭمەن بىرگە بارىپ وتكىزدىم عوي. مىناۋ شارعىن قاريانىڭ قايتىس بولعاننان كەيىن جارىققا شىققان تۇعىش كىتابى» دەپ جاسىل مۇقابالى كىتاپشانى كورسەتتى. شاعىن جيناقتىڭ العاشقى بەتتە: كوش-كەرۋەن ولەڭدەر، پوەمالار جانە ايتىستار دەسە، ونىڭ استىڭعى جاعىندا «كىتاپ يەسى تىلەۋجان ساقالوۆ. ء15/ۇ1-92» دەپ جازىلىپتى. جيناق وسى جىلى  شىققان. كىتاپتى بوپەن اپايدان سۇراپ الىپ ەدىم، «تىلەۋجان اعاڭدا جازعاندارىن كىتاپ ەتىپ شىعارا المادى. قايتىس بولعاننان ءوزىم جۇگىرىپ ءجۇرىپ، اعاڭنىڭ شىعارمالارىن جيناقتاپ، 2014 جىلى «تىلەۋجان ساقالوۆ شىعارمالارى» دەگەن كىتابىن شىعاردىق. وندا «شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن قورعالماي قالعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى كىردى. كىتاپتا كودەك، تاڭجارىق، شارعىنداردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەگەن ەڭبەگى دە بار» دەدى. اقىننىڭ «كەرۋەن-كوش» كىتابىندا ساۋرىق باتىر تۋرالى دەرەكتى «يتبالا باتىر تۋرالى» دەگەن ولەڭىدە كەزدەستىردىم.

قالماقتىڭ بۇرگە حانىن ساۋرىق شاۋىپ،
تاياسۋ، ءۇش اقوزەن دەگەن جەردە.
گاۋھارىن بۇرگە حاننىڭ ساۋرىق الىپ،
اڭىز بوپ كوپ تاراعان ءور ەلىنە.
قازاق، قالماق سوعىسقان  ايقاسىندا،
الباننىڭ تار  كەلمەگەن بودەنىنە.
عاجايىپ قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن،
ءسۇيسىندىم كونەلەردى دەرەگىنە, - دەپ وزىمە تانىس تاريحي وقيعالاردى بايلانىستىرىپتى. بۇدان باسقا اقىننىڭ ماعان بەرگەن شالتاباي مەن شويبەكتىڭ «شالكودە» مەن «قارقارا» دەگەن ولەڭدەرىنە سايكەس جىرلارىندا كەزدەستىردىم. جيناق وزىمە تانىس جانە تانىس ەمەس تاريحي دەرەكتەردى ولەڭمەن ورنەكتەپتى.

ال تىلەۋجان ساقالوۆتىڭ «شىعارمالارى» كىتاپتىڭ العى ءسوزىن كورنەكتى عالىم راحمانقۇل بەردىباەۆ جازىپتى. عالىم شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ىشىندە كودەك، تاجارىق، شارعىندارعا جوعارى باعاسىن بەرگەن. بۇل عىلىمي-ەڭبەك 1968-1972 جىلدارى جازىلعان ەكەن. عالىم ءار تاراۋدى تالداعان. سونىڭ ىشىندە شارعىنعا توقتالىپ، «زەرتتەۋدىڭ شارعىن اقىن تاراۋى دا تىڭعىلىقتى. شارعىن ات جالىن تارتىپ مىنگەن شاعىندا قىتاي كەتىپ، وندا مۇعالىم، مەكتەپ ءمۇدىرى، ينسپەكتور، اۋداندىق وقۋ ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى، اۋداندىق اكىمنى جاۋاپتى حاتشىسى، وبلىستىق، ولكەلىك گازەتتەردىڭ ءتىلشىسى سەكىلدى سان الۋان قىزمەتتەر ىستەگەن دەي كەلە،1958 جىلى اتامەكەنىنە امان-ەسەن ورالعان. تىلەۋجان ەكەۋى اعالى-ىنىلىدەي سىيلاستىقتا بولادى. جاڭادان جازعان ولەڭ، داستان، ايتىستارىن ەكەۋى بىرگە تالداپ، شىعارماشىلىق ىنتىماستىقتا جۇمىس جازاعان»، - دەيدى عالىم.

ال تىلەۋجان ساقالوۆتىڭ زەرتتەۋىندە «شارعىن العازيەۆ» دەگەن تاراۋ بار. تاراۋدا شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ادەبيەتىن قالىپتاسۋىنا شارعىن العازيەۆ وزىندىك ۇلەسىن قوسقان اقىن دەيدى. ولەڭ، جىرلارىمەن ايتىسكەرلىك شەبەرلىگىن، قوعامعا جاساعان يگىلىكتى ىستەرى مەن قىزمەتىنە ۇلكەن ءمان بەرەدى. ياعني شارعىن العازيەۆ تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ، ونىڭ اقىندىق كەلبەتىن تانىستىرعان. اقىننىڭ ءومىربايانىنا توقتالادى. 1903 جىلى جاركەنت ويازى قوجبامبەت بولىسىنىڭ №5 اۋىلىندا ۇزىنتام دەگەن جەردە شارۋا وتباسىندا دۇنيە كەلگەن. (قازىرگى الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانىنا قاراسى كيروۆ اتىنداعى كولحوز). شارعىننىڭ بالالىق شاعى اكە-شەشەسىنىڭ جاقسى تاربيەسىنەن قالىپتاسقان. اسىرەسە اكەسىنى اڭگىمەشىل ىقپالى بالاسىنا زور اسەر ەتكەن. بالا كەزىندە-اق ءازىل، ىسقاق، مىسالعا قابىلەتىن كورسەتسە، ون جاسىندا ءوز اۋىلىنداعى بايبوسىن دەگەن قاراقالپاق مولدادان ەسكىشە وقىپ، قۇراندى تانيدى. ون ءۇش جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلسا دا ءبىلىم الۋعا  ۇمتىلعان. ءوزىنىڭ اقىندىق قابىلەتىن بالاڭ-جىگىت شاعىندا كورسەتىپ، توي-تومالاقتا قىز بەن جىگىت ايتىسىنا قاتىسسا، قايتىس بولعاندارعا باعىشتاپ جوقتاۋ ولەڭ شىعارادى. كەڭەس وكىمەتى ورناعان جىلدارى 1920-1921 جىلدارى اۋىلىنداعى  ماقسۇت دوداباەۆ دەگەن مۇعالىمنەن وقيدى. باستاۋىشتىق ءبىلىم الادى. ولەڭ ولكەسىنە جاڭادان بەتبۇرعان جاس شارعىننىڭ العاشقى قادامى 1920 جىلدان باستالىپ، تىرناقالدى  ولەڭدەرى  تۇڭعىش رەت «ءتىلشى» گازەتىنە جاريالانعان ەكەن. 1926 جىلى اۋىلداعى بىرنەشە بالا جەكە مۇعالىم جالداپ، ءۇش جىل ورىسشا وقىپتى. بۇدان كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاڭا جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاسىپ، بولىستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنى مۇشەسى بولىپ، 1930 جىلعا دەيىن قىزمەت ىستەگەن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ 30-جىلعى ساياساتى، ەلدەگى اشارشىلىق شەكاراعا جاقىن وتىرعان ەلگە اۋىر تيگەن. وسىنىڭ سالدارىنان جان ساۋعالاعان حالىق قىتايعا اۋعانى بەلگىلى. كوزى اشىق، كوڭىلى بيىك ۇمتىلعان جاس جىگىت ەلمەن بىرگە شەكارا اسىپ، كوشىپ بارعان ەلدى جانە جەرلىكتى جەردىڭ حالقىنا كوپ كومەگى ءتيىپتى. ءبىلىم مەن اعارتۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۋعىن كورگەن نەبىر زيالى جاندارمەن كەزدەسۋى ومىرىنە وزگەرىس اكەلەدى. ۇلتتىق مۇددەگە، ەلدى  ولەڭ-جىر ارقىلى جەتكىزىپ، اعارتۋ جۇمىستارىنا باسا نازار اۋدارادى. بەلگىلى اقىندارمەن ايتىسىپ، ەلدىڭ قۇرمەتىنە بولەنەدى. 1937 جىلى قىزاي ەلىنىڭ بەلگىلى ءناسىلحان دەگەن كەلىنشەكپەن ايتىسى. ايتىس البان مەن قىزاي ەلىنىڭ داۋلەتىن، جاقسى مەن جايساندارىن تىلگە تيەك ەتسە، ءدىني سيپاتتاعى تانىمدىق جۇمباق ايتىسپەن دە  جالعاستىرادى. شارعىننىڭ اقىندىق شىعارماشىلىعى قۇلجا قالاسىنا بارعاندا قۇلاشىن كەڭ سامعاۋعا مۇمكىندىك  تۋادى. ادەبي جانە مادەني ورتادا شارعىن ءوزىن كورسەتىپ، ونىڭ باس قاسىندا جۇرەدى. ىلە قازاق وبلىسىنا  تانىمال اقىن رەتىندە ەل قابىلدايدى. ولەڭدەرى «ىلە» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە شىعىپ، حالىقتى ونەر-بىلىمگە، مادەنيەتتى ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى ۇندەيدى. شارعىن العازيەۆتىڭ بۇل ەڭبەگىن 1957 جىلى شىڭجاڭ جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى كونفەنرەنتسياسىندا بايانداما جاساعان زيا سامەدي ايىرىقشا اتاپ: «ءۇش ايماق توڭكەرىسى كەزىندە حالىق اقىنى شارعىن العازيەۆ تە از ۇلەس  قوسپادى»-دەۋى دە تەگىن ەمەس. اقىن وسىدان كەيىن 1957 جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا شىڭجاڭ جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنتسياسىنا دەلەگات بولىپ بارادى. كونفەرەنتسيادا التاي ايماعىنان كەلگەن بەلگىلى اقىن سماعۇلمەن ايتىسادى. ەكى اقىن ءوز ايماقتارىنىڭ جەتىستىگىن جىرعا قوسىپ،  قىتايداعى بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى ايتىستارىنا ارقاۋ ەتكەن. ەكى اقىننىڭ ايتىسىنىڭ قىسقارعان ءتۇرى «شىڭجاڭ مالشىلارى» باسىلىمىنا جاريالانادى. تىلەۋجان ساقالوۆ شارعىن پوەزياسىن تالداعاندا ونىڭ  تولعاۋى، ولەڭى، پوەماسى جانە ايتىس جانرلارى حالىق اقىندارىنىڭ ءداستۇرىن بەرىك ساقتاعان اقىنداردىڭ ءبىرى دەپ تالدايدى دا، ولەڭدەرىنىڭ ولشەمى مەن ءتۇرى جانە ۇيقاسى جاعىنان  العاندا ولاردىڭ دەنى ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭگە جاتادى دەپ پىكىرىن بىلدىرگەن. اقىننىڭ پوەزياسى اعارتۋشىلىق، دەموكراتيالىق باعىتتى بەرىك ۇستادى. ول شىن مانىندەگى حالىق ورتاسىنان ويىپ الىنعان تالانت يەسى، - دەيدى زەرتتەۋشى.

شارعىن اقىننىڭ ولەڭ جىرلارى، داستاندارى، ايتىستارى كوزى تىرىسىندە كىتاپ بولىپ شىقپاسا دا حالىق جۇرەگىندە ساقتالعان. ءبىز سوناۋ 70-جىلدارى اقىندىعىن ەلدەن ەستىسەك، 2000-جىلى قىتايدان اتامەكەنىنە ورالعان اسىلبەك قاجى ىنكانۇلى شارعىننىڭ ناسىلحانمەن ايتىسىن، ولەڭدەرىن جاتقا ايتقانى ءبىزدى تاڭقالدىرعان. دەمەك شارعىن اقىن ءوزىنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ەل مويىنداعان اقىن. سونىمەن قاتار نارىنقولدىڭ قاينار اۋىلىنىڭ ەڭ ۇلكەن قارياسى قۋاندىق سماقىنۇلىنىڭ «سەڭگىر تاۋ سىرلارى» اتتى جىر جيناعىندا شارعىن اقىن مەن ءناسىلحاننىڭ ايتىسى كىرگەن. اقساقالدىڭ اۋەسحان بەلدىبايۇلىنىڭ 1938 جىلى تۇرمەدە جازعان «ەلگە حات» دەگەن داستانىندا شارعىننىڭ ەسىمى ايتىلاتىن جەرى بار. دەمەك شارعىن شىعىس تۇركىستانعا ەرتە تانىلعان اقىن ەكەنىن وسىدان كورەمىز.

جەكسەن الپارتەگى

Abai.kz