الەمگە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان رەسەي ءوزىنىڭ اگرەسسيۆتى ساياساتىمەن بارلىق كورشىلەرىن ۇرەي قۇشاعىندا ۇستاۋدا. بىراق الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى رەسەيدىڭ بۇل ساياسي-اسكەري بوپسالاۋىنا تاس-قامال توسقاۋىل ءبىلدى.

باتىستىڭ بۇگىنگى ورتالىق ازيا ەلدەرى بولىپ تابىلادى. 19 قىركۇيەكتە نيۋ-يوركتە اقش، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان پرەزيدەنتتەرىنىڭ، سونداي-اق مەملەكەتتىك حاتشى ەنتونيدىڭ قاتىسۋىمەن «ورتالىق ازيا-اقش» («س5+1») ءسامميتى بولىپ ءوتتى. س5+1 سامميتىمەن قاتار سەۋل تۇراقتى سەرىكتەستىك الاڭىن قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىرعان ءبىرىنشى ورتالىق ازيا-كورەيا پارلامەنتتىك فورۋمى دا بولدى. سەۋلدەن ءبىر قادام كەيىن قالۋدى كوزدەمەگەن توكيو دا وسىنداي باستامانى العا تارتىپ وتىر.

بلينكەننىڭ وسى ارەوپاگقا قوسىلۋى ۇجىمدىق باتىس ديپلوماتتارى ءۇشىن تاپانشادان اتىلعان وق بولدى. اقش تا،  ۇجىمدىق باتىس تا بۇدان ارى وا «تاڭدالعان قالىڭدىق» رەتىندە ساياسي-ەكونوميكالىق ارباۋ پروتسەسىنىڭ ەكىنشى اينالىما كوشتى. بۇرىن ول بولماساڭ بۇل دەيتىن ايماققا قاتىستى ومىرلىك مۇددەلەرى مەن ماقساتتارىن مۇلدەم وزگەرتىپ، تەك رەسەيگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قىتايعا جانە تۇركياعا قارسى باتىل ارەكەتتەر جاساي باستادى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرى ىشىندە توقاەۆ قوس يمپەريامەن ورتاق شەكاراسى بار كوشباسشى ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاۋشى رەىتندە 29 قىركۇيەكتە گەرمانيا كانتسلەرىمەن كەزدەستى.

جاقىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بەلگياداعى ەلشىلەرى ەۋروپا كوللەدجىندە ەۋروپالىق ديپلوماتيانىڭ بۇرىنعى باسشىسى فەدەريكا موگەرينيمەن جانە ەو ديپلوماتيالىق قىزمەتى باسشىلىعىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزدى.

اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ورتالىق قولباسشىلىعىنىڭ (CENTCOM) باسشىسى مايكل كۋريللا تاشكەنتكە كەلىپ، وزبەكستاننىڭ قورعانىس مينيسترلىگىمەن «اسكەري سالاداعى جەتىستىكتەر مەن ىنتىماقتاستىقتى جالعاستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن» جانە «الداعى ۋاقىتتا جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىرعان ماسەلەلەردى» تالقىعا سالدى. وسى ساپارمەن ءبىر مەزگىلدە تاشكەنتتە كۋريللادان بولەك قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان، اقش جانە پاكىستان قورعانىس مينيسترلىكتەرىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى اسكەري قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى باس شتابى باسشىلارىنىڭ كونفەرەنتسياسى دا بولىپ ءوتتى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازىر ۇجىمدىق باتىس تا نيەت ءبىلدىرۋ دەڭگەيىندە ازىرگە ناقتى كەلىسىمدەر مەن قول قويىلعان كەلىسىمدەرسىز ورتالىق ازياعا وراسان زور قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ازىرگە باتىس جاعى ايماق ەلدەرىنىڭ الدىنا ورتالىق ازيانىڭ باتىسپەن ارىپتەستىك ورناتقان جاعدايدا ونىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ءوز مۇددەسىن اشىق بىلدىرۋمەن عانا شەكتەلۋدە.

ورتالىق ازيا ديپلوماتتارى مەن اسكەري قىزمەتكەرلەرىنىڭ باتىستىق ارىپتەستەرىمەن وتكىزىلىپ جاتقان بارلىق كەزدەسۋلەرىنىڭ لەيتموتيۆى رەسەيدىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىنان شىعۋ، قىتايمەن بايلانىستاردى سۋىتۋ، سونىمەن قاتار تۇركيامەن كىندىكتەستىكتەن اجىراپ، جاڭا تۇرپاتتاعى ارىپتەستىكتى ومىرگە اكەلۋگە قادام باساۋ.

ايماق سوڭعى رەت 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا اۋعانستانعا ۇجىمدىق باتىستىڭ حالىقارالىق باسىپ كىرۋىنە بايلانىستى ورتالىق ازيادا اسكەري بازالارعا شۇعىل تۇردە مۇقتاج بولعان كەزدە عانا وسىنداي «تاڭداۋلى كەلىن» ساياساتىنىڭ كەبىن كيگەن بولاتىن. ايتپاقشى، قازىر ماسكەۋدە تىيىم سالىنعان كرەملدىڭ اتالعان ماسەلەدە ۆاشينگتونعا قالاي بەلسەندى كومەكتەسكەنى تۋرالى ەستەلىكتەر بۇل فاكتىنى ساياسي جادىدان ءوشىرۋى ەش مۇمكىن ەمەس.

راس ساياسي «تاڭداۋلى كەلىنگە» ءۇيىپ توگىپ «ۋادە بەرۋ – ۇيلەنۋ دەگەن ءسوز ەمەس»، سول كەزدە باتىستىڭ ايماق ەلدەرىنە ۋادە ەتكەن التىن تاۋلارىنىڭ كوپشىلىگى ورىندالماي قالدى. بىراق بۇل باتىس ديپلوماتتارى ءۇشىن كەدەرگى ەمەس، ەندى «الدانعان قالىڭدىقتى» ازعىرۋ پروتسەسى ەكىنشى اينالىمعا كوشتى. الايدا، بۇرىنعى العا قويعان ماقساتتار مۇلدەم وزگەرىپ، باسىم جاعدايدا انتيرەسەيلىك، سونىمەن قاتار ازداپ انتي-قىتايلىق جانە انتيتۇرىك ۇستانىمنىڭ شەت جاعاسى قىلتيدى.

سوڭعى كەزدە ۇجىمدىق باتىستان العان ەكونوميكالىق، ساياسي جانە اسكەري ۇسىنىستاردىڭ ءتىزىمىنىڭ قارا قۇراسى ارتىپ، ەگجەي-تەگجەيلەنىپ، ايماقتاعى قىتايلىق لوگيستيكالىق جوبالارعا، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ارقىلى رەسەيلىك «پاراللەلدى يمپورتقا» كەدەرگىلەر جاساۋ، ايماقتىڭ مۇناي مەن گازدان سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدارعا دەيىنگى تابيعي رەسۋرستارىن يگەرۋگە قول جەتكىزۋ جانە تۇرىك قارۋىنىڭ ەكسپورتىن شەكتەۋگە تالپىنىس جاسالىنۋ ارقىلى باتىستىڭ ۇجىمدىق «ورتالىق ازيالىق قالىڭدىقپەن» تانىسۋىنىڭ تۇپكى ماقساتتارى العا شىقتى.

باتىستىڭ «بەرگەن قولىم الاعان» دەيتىن سەرىكتەستىك ۇسىنىستارى ەڭ بولماعاندا ورتالىق ازيا ەليتالارىنىڭ كەيبىرىنىڭ ءام كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ باسىن اينالدىرۋى ابدەن ىقتيمال. ۇجىمدىق باتىس قاۋىمداستىعىنىڭ بۇكىل ايماققا قاتىستى  مۇددەسىنىڭ بارشا نىشان-بەلگىلەرى ەندى عانا پايدا بولۋدا. ولار ايماقىشىلىك قاراما-قايشىلىقتار مەن قاقتىعىستار جەتە باعامدىپ، ايماقتاعى ەڭ ءىرى ەلدەر قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى مەملەكەتارالىق باسەكەلەستىكتىڭ اراجىگىن قالاي بايىپتاۋعا دەن قويىپ وتىر.

تۇيىندەي ايتقاندا، باتىس ورتالىق ازيادان وزدەرى ءۇشىن نە قاجەت ەكەنىن بەك جاقسى بىلسە، ايماق ەلدەرى باتىستان نە قالايتىنىندىعىنىڭ باس-جاعىن ايىرىپ العان الماعاندىعى رەسەيلىك تاس بۇعاۋدان بوساعان ساتتەگى ءال-ءازىر ەشكىم تالقىلاي قويماعان  ۇلكەن ماسەلە. سوندىقتان، ءدال قازىر ەشتەڭە جوققا شىعارا المايتىنتىن جاعدايدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى ءدال وسىنداي. ەڭ باستىسى، ورتالىق ازيا ۇلى قاعاناتتار مۇددەلەرىنىڭ توعىسىندا اداسپايدى، ۋادەگە الدانىپ قالماي، ەڭ الدىمەن، ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن سانالى شەشىم قابىلداي دەگەنگە يمانداي سەنەيىك!

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz