(الاس تايپاسى تۋرالى اڭىز)

مەن بۇل اڭىز-اڭگىمەنى بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن ەل كەزىپ جۇرەتىن الدەبىر ەمشى شالدان ەستىگەم. ەستىگەندە دە ءجايبىر جاعدايدا ەمەس، كولدەنەڭ جابىسقان كەسەلدەن ەسىمدى ەندى جيا باستاعان كەزىمدە. سول ساتتەگى اۋرۋمەن ارپالىسقان جاي-كۇيىم مەن جانىمدا ساقالىن سيپاپ قويىپ، ەستە جوق ەسكى زاماننان ءسوز قوزعاپ وتىرعان اق شاپاندى اقسارى شال ەسىمە تۇسسە، قازىرگە دەيىن قاراداي دەنەم تىتىركەنەدى. راس، سونداعى مەنىڭ جايىم دا ءماز ەمەس، شالدىڭ اڭگىمەسى دە تىم اۋىر ەدى.

(الاس تايپاسى تۋرالى اڭىز)

مەن بۇل اڭىز-اڭگىمەنى بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن ەل كەزىپ جۇرەتىن الدەبىر ەمشى شالدان ەستىگەم. ەستىگەندە دە ءجايبىر جاعدايدا ەمەس، كولدەنەڭ جابىسقان كەسەلدەن ەسىمدى ەندى جيا باستاعان كەزىمدە. سول ساتتەگى اۋرۋمەن ارپالىسقان جاي-كۇيىم مەن جانىمدا ساقالىن سيپاپ قويىپ، ەستە جوق ەسكى زاماننان ءسوز قوزعاپ وتىرعان اق شاپاندى اقسارى شال ەسىمە تۇسسە، قازىرگە دەيىن قاراداي دەنەم تىتىركەنەدى. راس، سونداعى مەنىڭ جايىم دا ءماز ەمەس، شالدىڭ اڭگىمەسى دە تىم اۋىر ەدى.

ءجا، ءبارىن دە باسىنان... التىنشى كلاستا وقيتىن كەزىم. كوكتەمگى كانيكۋلدا التايدىڭ ءبىر قويناۋىندا قوي باعىپ وتىرعان اكە-شەشەمنىڭ جانىنا بارعانمىن. «وقۋدان شارشاپ كەلگەن» مەنى قوي سوڭىنا سالىپ، قوتىر تاي مىنگىزگەن ەشكىم جوق. مەكتەپ كىتاپحاناسىنان كوتەرىپ كەلگەن ءبىر قۇشاق كىتابىمدى كۇنى بويى وقيمىن دا جاتامىن. كۇندىز بەس جاسار ىنىمنەن باسقا جانىمدا جان بالاسى بولمايدى. ونىڭ دا مەندە شارۋاسى از، ءبىر بۇرىشتا كۇبىر-كۇبىر سويلەپ اسىعىن وينايدى دا وتىرادى. كەيدە شەشەممەن بىرگە قوزى باعىپ كەتەدى. اكەم بولسا تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ورىستە. ال مەنىكى تەك ۇيدە جاتىپ كىتاپ وقۋ. ءۇيدىڭ دە ءۇي دەيتىندەي سيقى جوق. قاراعايدان قيىپ سالعان جالعىز بولمە. ەسىك جاقتاعى بۇرىشتا ­– ءبۇيىرى جىرتىق تەمىر پەش. توردە – قابات-قابات ەتىپ جيناپ قويعان جۇك: كورپە-جاستىق، ماتراس. وڭ جاقتاعى قابىرعادا – ءتورت شىنىلى كىشكەنتاي تەرەزە. ونىڭ ءبىر كوزى ىلعي اشىق تۇرادى. ەسىكتى بىرەۋ اشىپ قالسا بولدى تەرەزەدەن ۇرعان جەل وڭمەنىڭنەن وتەدى. ەڭ تاماشاسى سول، مەنىڭ مەكتەپ كىتاپحاناسىنان الىپ كەلگەن كىتاپتارىمنىڭ بىرىنەن ءبىرى قىزىق بولىپ شىققان. قايسىسىن باستاسام دا اياعىنا جەتكەنشە اسىعامىن. قايسىسىن وقىسام دا سيقىرلى-سىرلى تاڭعاجايىپ الەمگە تاپ بولامىن. ءيا، قاي جاعىما قاراسام دا... قىزىلدى-جاسىلدى، ايشىقتى-ورنەكتى، قۇپيالى-جۇمباقتى ءبىر كەرەمەت دۇنيە! وسىناۋ سان ءتۇستى، سان بوياۋلى، تاعدىرلى-تارتىستى ءومىردىڭ ىشىنە كىرگەن سايىن ءوزىمنىڭ جالعىز بولمەلى جامان قاراشا ۇيدە جاتقانىمدى مۇلدە ۇمىتىپ كەتەمىن. ۇمىتقانىم سونداي، بىردە كاپيتان گرانتتىڭ بالالارىمەن بىرگە كوك تەڭىزدى كوكتەي ءجۇزىپ، الىس ارالدارعا اتتانىپ بارا جاتامىن; ەندى بىردە توم سوەر مەن گەكلبەريگە جولداس بولىپ، قايداعى ءبىر قازىنانى ىزدەپ جۇرەمىن; ودان سوڭ جۇك كەمەلەرىن توناپ جۇرگەن تەڭىز قاراقشىلارىنا ىلەسەمىن. ولار بىرەۋلەردى اتسا – اتۋعا، شاپسا – شابۋعا دايىن ەكەنىمدى سەزەمىن. ال وسى «دوستارىم» الدەبىر ءساتسىز جاعدايعا ۇشىراي قالسا، «وي، اتتەگەن-اي!» دەپ ورنىمنان اتىپ تۇراتىن دا كەزدەرىم بولادى.

سوندا عانا مەن بايقۇس جاڭاعى كوك تەڭىزدە دە، قازىنا ارالىندا دا ەمەس، قويشىنىڭ قوڭىر ۇيىندە جاتقانىمدى ءبىلىپ، ءبىرتۇرلى كوڭىلسىز كۇيگە تۇسەمىن. سوسىن شالقامنان جاتقان كۇيى ءۇيدىڭ كوپتەن بەرى اكتەلمەگەن كىر-كىر توبەسىنە قادالا قاراپ، ۇزاق-ۇزاق قيالعا باتامىن. كلاستاس دوستارىمدى تاڭقالدىراتىنداي نە ىستەۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. جاسىم بولسا دا ون بىرگە كەلدى. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرەۋدى ەلەڭ ەتكىزەتىندەي ەشتەمە ىستەمەگەن ەكەنمىن. ساباققا ءۇنسىز بارىپ، ءۇنسىز قايتقانىمنان باسقا ءبىتىرىپ جۇرگەن تۇگىم جوق. ال مەندەي اناۋ توم سوەردى قاراشى! قانداي تاپقىر دا تاباندى بالا. سول مىنەزىنىڭ ارقاسىندا انە، بار ماقساتىنا جەتتى، تىنباي ىزدەپ ءجۇرىپ تىعۋلى جاتقان كومبەنىڭ كوزىن اشتى. ءسويتىپ ءبىر-اق كۇندە بۇكىل جۇرتتى تاڭقالدىرىپ، شىلقىعان باي بوپ شىعا كەلدى. ال مەنىڭ... جىرتىق شۇلىقتان باشپايىم شىعىپ جاتقان ءتۇرى مىناۋ. نە ىستەيمىن؟ قالاي با-اي ادام بولۋعا بولادى؟ شىركىن-اي، ءبىر عاجايىپتىڭ كۇشىمەن الدەبىر جەردە كومۋلى جاتقان دوربا-دوربا التىن-كۇمىستى تاۋىپ السام عوي... التىن-كۇمىس! جارق-جارق ەتكەن اسىل تاستار! انشەيىندە انشىلەر «التىن التاي» دەپ ءان سالادى. سول التىنى قايدا ونىڭ؟ سونى قالاي تابۋعا بولادى؟.. توقتا. باياعىدا ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايلارى قىتايعا قاشقان كەزدە بار بايلىعىن وسى جاققا تىعىپ كەتكەن دەۋشى ەدى. مۇمكىن سولاردى ىزدەسەم قايتەدى؟ ويىم سان-ساققا كەتىپ دومبەكشي بەرەمىن. اقىرى بۇل ويىمنان تۇك شىقپايتىنىنا دا كوزىم جەتكەن. قورجىن-قورجىن التىنىن وپ-وڭاي جەرگە جاسىرىپ كەتەتىن سول بايلار اقىماق دەيسىڭ بە. جوق، باسقا، باسقاداي قازىنا ىزدەۋىم كەرەك.

ءوستىپ ميىمدى مىڭ-سان ويلار شىرماپ جاتقاندا... كەنەت تاريح-مۇعالىمنىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمە تۇسە قالعان دا، قۋانعاننان ورنىمنان ۇشىپ تۇرعانمىن. بىردە ول اۋىل شەتىندە ۇزىننان ۇزاق سوزىلىپ جاتقان وبالار تىزبەگىن بىزگە كورسەتىپ تۇرىپ: «بۇلار – مىڭداعان جىل بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ زيراتى عوي. سول كەزدەگى ءدىني ۇعىم بويىنشا ادام بۇ دۇنيەدە جيعان-تەرگەنىنىڭ قىزىعىن و دۇنيەدە دە كورسىن دەپ ولگەننىڭ مۇلكىن وزىمەن بىرگە كومگەن. ونىڭ ىشىندە، ارينە التىن-كۇمىس، اسىل زات تا بولادى. سونى بىلگەن وزگە جۇرتتىڭ ۇرى-قارىلارى بۇلاردى كوپ توناعان. بىراق ساۋ قالعاندارى دا بولۋى مۇمكىن» دەگەن. سونداي وبالاردىڭ ءبىر-ەكەۋى اۋىلداعى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ وگورودىندا دا بار ەدى. اكەم كارتوپ ەگەتىن جەر جىرتقان كەزدە، ولاردى ىلعي اينالىپ وتەتىن. نەگە سونى قازباسقا؟ قازۋ كەرەك! قازامىن. ءدال سول ەكى وباعا ەشكىمنىڭ قولى تيمەگەن شىعار... كوزىمە جالت-جۇلت ەتكەن التىن بۇيىمدار، نەبىر اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن ادەمى اشەكەيلەر ەلەستەيدى. سول عاجايىپ بۇيىمدار قولىما قازىر تيەتىندەي دەنەم ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋيدى. جۇرەگىم ءلۇپ-ءلۇپ سوعادى... ءوستىپ جاتىپ قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىمدى بىلمەيمىن. جانە قانشا ۇيىقتاعانىمدى دا بىلمەيمىن. ايتەۋىر، تۇياق سەرىپپەي ەكى-ءۇش ساعات قاتىپ قالسام كەرەك. ويانعان ساتتە ءدىر-ءدىر ەتىپ توڭىپ جاتقانىمدى سەزدىم. ەسىك ايقارا اشىق قالىپتى. تەرەزە دە اشىق. سىرتتان سوققان سۋىق جەل ءۇي ىشىندە گۇلەپ تۇر. مانا تومەنگى بۇرىشتا اسىقتارىن ءماشىن ەتىپ ويناپ وتىرعان بوقمۇرىن ءىنىم كورىنبەيدى. ەسىكتى اشىپ كەتكەن سول ەكەنى انىق. بايقايمىن، مۇرنىم بىتەلىپ قالعان سياقتى، پىر-پىر ەتىپ ازەر دەم الامىن. باسىم مەڭ-زەڭ. شەكەم شىڭ-شىڭ ەتەدى. ورنىمنان تۇرا بەرىپ ەتبەتىمنەن قۇلادىم. قيسالاڭداپ قايتا تۇردىم. تىزەم ءدىر-ءدىر ەتەدى. تالتىرەكتەپ سىرتقا شىقتىم. تاڭ اتىپ قالعان ەكەن دەيمىن. كۇن قىپ-قىزىل بولىپ جەلكە تۇسىمنان شىعىپ كەلەدى. باتىس جاقتان. بۇنىسى نەسى، كۇن شىعىستان شىعۋشى ەدى عوي دەيمىن. ۇيدەگىلەر قايدا؟ نەگە بۇگىن ءبارى ەرتە تۇرىپ كەتكەن؟ ءبىر مەزەت قۇسقىم كەلگەن. بىراق لوقسىپ-لوقسىدىم دا قويدىم، اۋزىما قارا سۋدان باسقا ەشتەمە كەلمەگەن. سوسىن باسىم اينالىپ ءبىراز تۇردىم دا، ءتاي-ءتاي باسىپ كەلىپ ءۇي بۇرىشىندا تۇرعان اعاش شوركەگە وتىردىم. كوزىم بوتالاپ سوناۋ شىعىس بەلدەۋدەگى تاۋلاردىڭ شوعىر-شوعىر قىر ارقاسىنا قارايمىن. جوق، تاۋلار ەمەس، جال-جال بولىپ توڭكەرىلىپ جاتقان كوك تەڭىزدىڭ كوكدولى تولقىندارى سياقتى. سول تولقىنداردى قاق جارىپ، انە، التايدىڭ اقسورە شىڭى اق جەلكەندى كەمەدەي الدەقايدا اسىعا جۇيتكىپ بارادى. كاپيتان گرانتتىڭ كەمەسى. وندا ەشكىمنەن، ەشنارسەدەن قورىقپايتىن تەڭىزشى بالالار بار. شىركىن-اي، سولارمەن بىرگە ادام اياعى باسپاعان الىس-الىس ارالدارعا اتتانىپ كەتسەم عوي... كۇتپەگەن جەردە سول جاق تۇسىمنان سەكىرە جۇگىرگەن اياق دىبىسى ەستىلگەندەي بولدى. جالت قاراسام... ماعان قاراي ارسالاڭداي ۇمتىلعان ءوزىمىزدىڭ سابالاق ءجۇندى اقتوس يت ەكەن. ەس جيعانىمشا ۇستىمە مىنە ءتۇستى دە، بەتىمدى جالاپ الدى. «كەت-ەي!» دەپ تۇمسىقتان ءبىر ۇردىم. جالت بۇرىلعان ەكى-ءۇش قادام جەرگە بۇلكەكتەپ بارىپ، شوقيا وتىردى. كوزى ماعان مۇڭايا قادالعان. قۇددى «بۇل ادام دەگەن ماقۇلىقتى ءسۇيىپ الساڭ دا جاقپايسىڭ» دەپ تۇرعانداي. ارتىنشا جەلكە جاعىمنان... سۇر شەكپەنى سولبىرەيىپ، قارا بوركى مىجىرايىپ، تورى اتىنا ميقيا مىنگەن اكەمدى، ونىڭ سوڭىنان... ءىنىمدى قولىنان جەتەلەپ، كيرزى ەتىگى سالپىلداپ كەلە جاتقان شەشەمدى كوردىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولاردىڭ وسى ءتۇرى ماعان سونشاما كوڭىلسىز، سونشاما جۇدەۋ كورىندى. باسىما ءبىرىنشى رەت «مەنىڭ اكەم نەگە قويشى بولدى ەكەن؟» دەگەن وي كەلگەن.

– ءوي، سەن نەگە سىرتتا وتىرسىڭ؟ – دەدى اكەم اتىنان تۇسە بەرىپ.

ۇندەمەدىم.

– بالام-اۋ،مىنا وتىرىسىڭ نە؟ ۇستىڭە بىردەمە ءىلىپ شىقپادىڭ با؟ – دەدى شەشەم جانىما جاقىن كەلىپ.

– ۇندەمەدىم.

– اعا، مەن قوزىلارمەن ويناپ كەلدىم، – دەپ ءىنىم موينىما اسىلا تۇسكەندە عانا سەلت ەتتىم.

جۇرەگىم ەلجىرەپ كەتتى. ءىنىمدى وتە جاقسى كورۋشى ەدىم. تومپيعان بەتىنەن سۇيەيىن دەپ ورنىمنان تۇرا بەرگەندە... شايقالاقتاپ بارىپ تىزەرلەي قۇلادىم. شەكەممەن جەر ءسۇزدىم.

– ويباي، كوتەك! مىناۋ اۋىرىپ قالعان با؟! – دەپ، شەشەم دە اڭىراي ۇستىمە قۇلاعان.

– ءوي-ءوي مىناعان نە بولعان-ەي! – دەپ اكەمنىڭ شوشىنا داۋىستاعانىن ەستيمىن.

شەشەمنىڭ ىپ-ىستىق قۇشاعى... بىردەمە دەگىم كەلەدى. بىراق دەي المايمىن. كەۋدەمدى ءبىر نارسە اشىتا تۇسكەندەي. باسىم اينالىپ... جوق، جەر توڭكەرىلە بەرگەندەي... بۇدان كەيىن... اكەمنىڭ مەنى قۇشاقتاي كوتەرىپ ۇيگە الا جونەلگەنى، ءتور باسىنا جاتقىزىپ، ماڭدايىما سۋىق سۋ باسقانى، شەشەمنىڭ جىلاپ ءجۇرىپ ءبىر-ەكى ءتۇيىر ءدارى ىشكىزگەنى – بۇلدىر-بۇلدىر ەسىمدە.

...كۇندىز بە،ءتۇن بە... ءتۇسىم بە – بىلمەيمىن... مەنىڭ وقىپ جاتقان كىتابىمدى ءىنىم قولىمنان جۇلا قاشىپ، سىرتقا قاراي زىتا جونەلگەنىن كورەمىن. «توقتا! تاستا كىتاپتى!» دەپ سوڭىنان قۋىپ بەرەمىن. ول توقتامايدى، ساق-ساق كۇلىپ تاۋعا قاراي قاشادى. مەن جانۇشىرا قۋا تۇسەمىن. قولىمدا تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ كولت پيستولەتى. «توقتا! توقتا! اتامىن!» دەيمىن ايقايلاپ. ول توقتامايدى، جۇگىرگەن بويدا جولاي كەزىككەن بيىك قاراعايدىڭ باسىنا ورمەلەي جونەلەدى. جوق، قاراعاي ەمەس، جەلكەندى كەمەنىڭ بيىك دىڭگەگى. ءىنىم سونىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، قولىنداعى كىتاپ بەتتەرىن جىرتىپ-جىرتىپ جەلگە ۇشىرادى. مەن كولت پيستولەتىمەن ونى اتىپ جىبەرەمىن. ول شىڭعىرا قۇلاي بەرەدى.

– اكە-ە، اكە-ە! مەن ونى اتتىم، – دەيمىن بۋلىعا قىستىعىپ. اكەم ماڭدايىمنان سيپايدى. الاقانى سۇپ-سۋىق. ۇستىندە اپپاق شاپان. ساقالى دا اپپاق. اكەمنىڭ ساقالى جوق ەدى عوي دەيمىن. سوسىن... كوز الدىمدا كولبەڭدەگەن جاڭاعى كوپ ەلەس بىرتىندەپ الىستاي ءتۇستى دە، جالعىز عانا ادامنىڭ بەينەسى قالعان... ساقالى كەۋدەسىنە تۇسكەن ۇلكە-ەن اقسارى شال. سۇپ-سۋىق الاقانىمەن ماڭدايىمنان سيپاپ قويادى. ودان ارىدە تاقىر باسى سالبىراپ اكەم وتىر. ءتۇسىم ەمەس – ءوڭىم. ەلەس ەمەس – كادىمگى اكەم مەن الدەبىر شال.

– باتىر، قالايسىڭ؟ – دەيدى شال، بادىرايعان الاكوزىن ماعان تىك قاداپ. دەنەم ءدىر ەتە قالدى دا، كوزىمدى جۇما قويدىم. بۇل كىم؟ قايدان جۇرگەن ادام؟

– اش، بالام، كوزىڭدى، – دەيدى ول ءامىرلى داۋىسپەن.

اشپادىم. قورقىپ جاتىرمىن. باس بارماعىن باتىرىپ بىلەزىگىمنەن ۇستاعانىن ءبىلدىم. قولىمدى ودان جۇلقي تارتىپ ەدىم، تاسكەنەشە جابىسقان ساۋساقتار جىبەرمەدى.

– قورىقپا، قۇلىنىم. بۇل كىسى – ەمشى اتاڭ عوي. تامىرىڭدى ۇستاسىن دا. – (اكەمنىڭ داۋىسى).

شال ۇستاعان باس بارماقتىڭ باسىنان ءلۇپ-ءلۇپ سوققان قانتامىردىڭ بۇلكىلىن سەزەمىن. نەداۋىر ۋاقىتتان كەيىن شال:

– بالاعا جەل تيگەن. شايتان ۇرعان. سۋ اكەلىڭدەرشى، – دەگەنىن ەستىدىم.

تومەن جاقتان تىرپ-تىرپ باسقان اياق تىقىرى ءبىلىندى.

– اتا، ايتىڭىزشى، بالاعا نە بولعان؟ مىنا دەرتتەن ايىعا ما، جوق پا؟ – (شەشەمنىڭ داۋىسى).

– ابىرجىما، قاراعىم، ەرتەڭ-اق قۇر اتتاي شابادى. قاتتى جەل تيگەن عوي. ۇيدە بالانى جالعىز قالدىرۋعا بولا ما. ەسكى-قىستاۋ، يەن جەر. جىن بار، شايتان بار دەگەندەي...

بەتىمە بۇركىپ جىبەرگەن سۋىق سۋدان سەلك ەتىپ، كوزىمدى قالاي اشىپ العانىمدى بىلمەي قالدىم.

شالدىڭ ەرىنى جىبىرلاپ بىردەمە وقىپ وتىر. وقىپ-وقىپ الىپ بەتىمە «سۋف» دەيدى ىستىق دەمىمەن. تاعى وقيدى. تاعى دا – «سۋف، سۋف». وسىنى بىرنەشە قايتالادى دا:

– باسىن كوتەرىپ وتىرعىز، – دەدى اكەمە.

اكەم جەلكەمنەن دەمەپ كەۋدەمدى تىكتەپ وتىرعىزدى. شال ورنىنان تۇردى. قولىندا قامشى. كىرپىدەي جيىرىلا قالدىم. قازىر سوعادى.

– كەت، بالەكەت، كەت!

ارقامنان قامشى سيپاپ ءوتتى. اۋىرعان جوق.

– كەت، بالەكەت، كەت! ويعا كەت! قىرعا! سۋعا كەت! سۋف! سۋف!

قامشى ارقامنان جانە سيپاپ ءوتتى. بايقايمىن، بويىم شىنىندا دا جەڭىلدەپ، سەرگىپ قالعانداي.

– ەندى جىلى بۇركەنىپ جات، – دەدى شال بەتىمە كۇلىمسىرەي قاراپ.

جاتتىم. شال جيۋلى جۇككە ارقاسىن سۇيەي وتىردى. جەرگە داستارقان جايىلدى. ارتىنشا بۋى بۇرقىراپ قۋىرداق، ءشاي كەلدى. كورپەنىڭ ءبىر بۇرىشىنان سىعالاي قارايمىن. ماعان كولدەنەڭ جابىسقان كەسەل-دەرتتىڭ ءبىرى ويعا، ءبىرى قىرعا كەتكەنىنە سەنگەندەي اكەم مەن شەشەم ەندى جايباراقات ءشاي ىشۋگە كىرىسكەن.

–جەل تيگەننەن ادام ءوستىپ ەس-تۇسىنەن ايىرىلا ما، – دەيدى اكەم. – ءتۇنى بويى جىن قاققانداي ساندىراقتاپ شىعادى. بۇل ءوزى باسقا ءبىر دەرتكە ۇشىراعان جوق پا وسى؟

شال جىميىپ كۇلدى. سوسىن ءشايىن سوراپتاي وتىرىپ:

– قاراعىم، جەل دەگەن وڭاي جاۋ ەمەس. باياعىدا ىرگەدەن سوققان جىندى جەلدىڭ كەسىرىنەن ءبىر تايپا ەل مۇلدە قۇرىپ تا كەتكەن، – دەدى.

مەن ەلەڭ ەتتىم. «جىندى جەلى» نەسى؟ ءبىر تايپا ەلدىڭ قۇرىپ كەتكەنى قالاي؟

– قىزىق ەكەن، – دەدى اكەم تاڭدانىپ.

– قىزىق ەمەس، سۇمدىق دە. سول سۇمدىققا جەتكىزگەن – ماقتانشاق قاتىنداردىڭ داڭعويلىعى بولعان.

شەشەم يمەنشىكتەپ تومەن قارادى. بۇنى بايقاپ قالعان شال:

– شىراعىم، ول زامانداعى «قاتىن» ءسوزىنىڭ قازىرگى ايەل زاتىنا قاتىسى جوق. سونان كەيىن... مەن اۋىزعا العان تايپانىڭ كوسەمى قولاستىنداعى ادامداردىڭ ەركەگىن دە، ايەلىن دە كەيدە «قاتىن» دەپ سويلەيتىن ادەتى بولعان.

–اقساقال، ءسىز ءبىر قىزىق اڭگىمەنىڭ ۇشىن شىعارىپ وتىرسىز. ەگەر ايىپ بولماسا، وسى اڭگىمەنى ءتۇپ-تۇگەل ايتىپ بەرىڭىزشى بىزگە. مىنا بالا دا تىڭداسىن، – دەپ اكەم قوپاڭداي تۇسكەن.

– بالا تىڭداعانمەن قازىر ءبارىن تۇسىنبەيدى. تەك ءسوزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى عانا ەسىندە قالادى. بىراق كەيىن، ەسەيە كەلە مۇنداعى ءاربىر ءسوز جادىندا قايتا جاڭعىرىپ، قاتتى ويلاناتىنا مەنىڭ كۇمانىم جوق.

– ويپىرماي، ءىشتى كەپتىردىڭىز-اۋ، اقساقال. ايتىڭىزشى. ءبارىن باسىنان باستاڭىزشى.

شال ساقالىن ساۋمالاپ ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، تاماعىن قىرناپ، ءبىر-ەكى رەت جوتكىرىنىپ قويدى. «تەزىرەك سويلەسە ەكەن، ايتسا ەكەن» دەپ مەن جاتىرمىن.

– ەل بار جەردە ەسكىدەن قالعان ءسوز بولادى. ونداي ءسوز اتادان بالاعا، بالادان نەمەرەگە، نەمەرەدەن شوبەرەگە جەتىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشەدى. مەنىڭ ايتقالى ورتىرعانىم دا – سول ەسكىلىكتى ءسوزدىڭ ءبىرى عوي، – دەدى شال. – ال ەندى تىڭداي بەرىڭدەر...

...سوناۋ ەرتە دۇنيەدە، وسى التايدان ايشىلىق الىس جەردە ءورىس تولى مالى بار، شاڭىراق تولى جانى بار، اعاش ۋىقتى، كيىز تۋىرلىقتى الاس دەگەن تايپا تىرشىلىك ەتەدى. وعان كورشىلەس كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن، نايزاسى كوك، قىلىشى كوپ مۇندار دەگەن تاعى ءبىر تايپا بولادى. وسى تايپا ەشكىممەن قاق-سوعى جوق الاس تايپاسىن قايتا-قايتا شاۋىپ، مالىن ايداپ اكەتىپ، جانىن بايلاپ اكەتىپ، امسە تىنىشتىق بەرمەيدى. الاستىڭ الاوكپە جىگىتتەرى بىرنەشە رەت ءوز كوسەمدەرىنىڭ الدىنا كەلىپ: «الديار تاقسىر، مۇندارلار ابدەن باسىنىپ ءبىتتى. اتقا قونايىق، الداسپاندى قىننان سۋىرايىق» دەيدى. بىراق كوسەم: «ءالى دە شىدايىق. كىم نە ىستەسە دە توزە تۇرايىق. بىردە بولماسا بىردە تاۋباعا كەلەر، ەس جيار. ولارمەن قازىر ايقاسامىز دەپ ونسىز دا از حالقىمىزدى قىرىپ المايىق»، – دەپ كوپكە باسۋ ايتىپ وتىرا بەرەدى. الايدا مۇندارلار كوسەم كۇتكەندەي «ەستەرىن جيمايدى». ەس جيماق تۇگىل كۇن وتكەن سايىن ەسىرە تۇسەدى. ەسىرگەندەرى سونداي، بىردە بەس-التى مۇندار تاپا-تالتۇستە كوسەم وتىرعان وردا الدىنا شاڭداتا شاۋىپ كەلىپ، بۇلعارىمەن ورالعان ۇزىنشا ءبىر زاتتى ەسىك اۋزىنا تاستاي بەرە شابا جونەلەدى.

كوسەم بۇلعارى وراۋىن اشىپ قاراعاندا، ۇزىننان قاتار سالىنعان ەكى زاتتى كورەدى. ءبىرى – ۇشكىر باسىنا التىن ساقينا كيگىزگەن قارا كوسەۋ دە، ەكىنشىسى – ءورىمى تارقاتىلعان ءبۇزاۋتىس قامشى ەكەن.

– بۇل نە؟ – دەپ كوسەم جانىندا وتىرعان كوپتى كورگەن، كوپ جاساعان تايپا اقساقالىنا قارايدى.

– بۇل – مۇندار تايپاسىنىڭ «بۇرىمدىڭدى كۇڭ ەتەم، تۇلىمدىڭدى قۇل ەتەم» دەگەنى، – دەيدى اقساقال.

– بۇل – مۇندارلاردىڭ ءوز كۇشىنە ابدەن سەنگەنى. سەنگەنى سول – تاپا-تالتۇستە ورداڭنىڭ الدىن شاڭ قىلدى. شاڭ قىلعاندى قان قىلاتىن سەنەن ءبىر ادام شىقپادى. بۇل – تايپاڭنىڭ نامىس وتى وشكەنى. سەن «شىداي تۇر دا توزە بەرىڭمەن» اسىل تەكتى الاستى وسىنداي كۇيگە ءتۇسىردىڭ، – دەيدى اقساقال كوسەم كوزىنە تىك قاراپ. سوسىن تاعى سويلەيدى. سويلەگەندە ءبۇي دەيدى:

– جەرىمىز ءجاننات ەدى، مۇندارلار توزاق قىلدى. بۇل جەر ەندى بىزگە قونىس بولمايدى. التايدىڭ ارعى بەتىنە ءوتۋىمىز كەرەك. بىراق وعان ءبىزدى مۇندارلار وڭاي وتكىزبەيدى. ولارمەن جول بويى ايقاسىپ-شايقاساتىن جۇرەكتە وت، بويدا كۇش بار ما بىزدە؟ الدە شىنىمەن ءبارى ءسونىپ بىتكەن بە؟

باستارى سالبىراپ ءۇنسىز وتىرعان نوكەرلەر كوز استىمەن كوسەمگە قارايدى. كوسەمنىڭ قار جاۋارداي قاباعى تۇيىلە تۇسەدى، تۇيىلگەن قاباقپەن بىرگە بەت-ءجۇزى دە تۇنەرە بەرەدى. سوسىن ءبىر ءسات ورنىنان سىلكىنە تۇرىپ، تۋ سىرتىندا ءىلۋلى تۇرعان ، كوپتەن بەرى سابىنا قول تيمەگەن الماس قىلىشتى قىنابىنان سۋىرىپ الادى. جارق ەتكەن قىلىش ءجۇزىن كورگەندە، بۇكىل وردا ءىشى قوپارىلا تىك كوتەرىلەدى.

– الاس! الاس! – دەيدى قىلىشتارىنا قول سالىپ.

– الاس! الاس! – دەيدى سىرتتاعىلار نايزالارىن كوتەرىپ.

– الاس! الاس! – دەيدى ورىستەگى مالشى مەنەن جالشى دا.

– ەستىدىڭ بە، كوردىڭ بە مىنانى! – دەيدى اقساقال كوسەمگە. – ىشتەگى الاشۇبارعا، سىرتتاعى قاراشۇبارعا باسىڭدى شۇلعي بەرۋمەن اسىل تەكتى قانىڭدى كەشە ماڭىراعان قوي ەتتىڭ، بۇگىن قىلىشىڭنىڭ ءبىر جارقىلىمەن ءبارىن قايتا ارىستان قىلدىڭ اقىرعان. اتىڭا ءمىن ەندى!

كوسەم اتقا مىنەدى، تايپا تۇگەل قوپارىلا تۇرادى. بۇل – قارا كۇزدىڭ اياعى، قاقاعان قىستىڭ باسى ەدى. ءسويتىپ مالدى-جاندى قالىڭ كوش شۇبىرا سوزىلىپ، التايدىڭ ارعى بەتىن بەتكە الادى.

(ەمشى شال سويلەپ وتىر. ءۇي ءىشى الاكولەڭكە. جيۋلى داستارقان شەتىندە بىلتەلى شام ولەۋسىرەي جانادى. شەشەم مەن كىشكەنتاي ءىنىم ءبىر بۇرىشتا پىر-پىر ۇيقىعا باسقان. شالدىڭ ەكى جاعىنا جاڭباستاي قيسايىپ، اڭگىمەنى ۇيىپ تىڭداپ جاتقان اكەم ەكەۋىمىز عانا. شىندىعىندا، مەن اڭگىمە تىڭداپ ەمەس، ءبىر قىزىق كينو كورىپ جاتقاندايمىن. جوق، قىزىق ەمەس، ۇرەيلى، قورقىنىشتى كينو. كوز الدىمدا... قىم-قيعاش كورىنىستەر... اپپاق قارلى اسۋلار... اسۋ ءۇستى اق تۇمان. اق تۇمانعا بۇلدىراي سىڭگەن سالقار كوش. قۇلاعىما سىڭسىعان ءان كەلەدى الىستان... «اۋىلىم كوشىپ بارادى تاۋدان اسىپ، تاۋدان اسقان بۇلتتارمەن ارالاسىپ»... ءبىر بۇيىردەن جالاڭداعان قىلىشتى، شوشاڭداعان نايزانى كورەمىن... كوشكە قيقۋلاي شاپقان قالىڭ قول... ازان-قازان ايقاي-شۋ... ىسقىرىنعان جەبەلەر. سارتىلداعان قالقاندار. شىڭعىرعان داۋىستار... شىرىلداعان بالالار... ءبىر كورىنىستەن – ءبىر كورىنىس... كوز الدىمنان كوشە بەرەدى كولبەڭدەپ... كورگەنىمنىڭ ءبارى سۇمدىقتار. بىرىنەن ءبىرى وتەدى. ەندى مىنە... شىڭ باسىندا اۋا ەتپەي بۋلىققان ادامدار... قۇز-قيادان قۇلدىراي قۇلاعان جىلقىلار... جول بويى اشتان ءولىپ قىرىلىپ جاتقان قوي-ەشكى. قۇلاعىما تاعى دا زارلاي سالعان ءان ەستىلەدى الىستان... «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى...» مەن كورگەن كينولاردىڭ بىرىنەن دە مۇنداي توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتار زارلى ءاندى ەستىگەن ەمەسپىن. مەن وقىعان كىتاپتاردان دا ءدال وسىنداي جان تۇرشىگەر كورىنىستەر كەزدەسپەگەن. شال ءالى سويلەپ وتىر...)

– سونىمەن، نە كەرەك، اناۋ قارا كۇزدىڭ اياعىندا جولعا شىققان كوش بىردە جاۋدىڭ قىلىشىنان، بىردە قىستىڭ سۋىعىنان، تاعى ءبىر جەردە اشتىق پەن ىندەتتەن قاتارى سيرەي-سيرەي كەلىپ، كەلەسى كوكتەمنىڭ باسىندا عانا وسى التايدىڭ بەرگى بەتىنە جەتەدى. جارىم-جارتىسى عانا. ەركەككىندىكتى از قالعان. بالا اتاۋلى كوزگە سيرەك تۇسەدى. باس كوتەرىپ، قارا كوبەيتىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى – قاتىن-قالاش، قىز-قىرقىن. بۇنى كورگەن كوسەم:

– ءبىز ءتاڭىردىڭ قاتال سىنىنان وتتىك. كوزدەگەن جەرگە جەتتىك. ءار شاڭىراقتىڭ ۋىعى سيرەدى، بىراق قاناتى ءبۇتىن. بەسىگىمىز قيسايدى، بىراق ونى تۇزەيتىن قولىمىز ساۋ. ءتاڭىرىم ەندىگى جەردە قاتىننىڭ كوزىن بەسىكتەن، قۇلاعىن ەركەكتەن ايىرماسىن! تايپانىڭ باستى ۇرانى دا وسى بولسىن»، – دەيدى.

سوندا تايپا اقساقالى باسىن انتەك كوتەرىپ:

– بۇل ءسوز تايپانىڭ ۇرانى عانا ەمەس، تەمىردەي بەرىك زاڭى دا بولسىن! – دەيدى.

(«مىناۋ ءبىر قىزىق ۇران، قىزىق زاڭ ەكەن» دەيمىن مەن تاڭدانىپ. دەيمىن دە اڭگىمەنى ودان ءارى تىڭدايمىن).

– جاڭا جەرگە تايپا جاقسى ورنىعادى. از-اق جىلدا ءورىس مالعا، قونىس جانعا تولادى. ءار شاڭىراقتان ون-ونبەستەن ءورىپ شىققان ورىمدەي جاستار تايپانىڭ سانىنە اينالادى. ولاردىڭ مىنگەنى قۇيرىق-جالى توگىلگەن كىلەڭ سايگۇلىك، كيگەندەرى سۋسىلداعان جىبەك پەن جىلتىلداعان تورقا بولادى. كارىدە قايعى، جاستا ۋايىم بولمايدى. جالشى مەنەن مالشىنىڭ جەگەنى الدىندا، جەمەگەنى ارتىندا، اۋىزدارىنان اق ماي اعادى.

(«پا، شىركىن»، – دەيدى قيسايا جاتقان اكەم تامسانىپ. دەيدى دە تەرەڭ كۇرسىنەدى. مەن كورپەمدى جەلپىپ-جەلپىپ قويامىن. شال سويلەپ وتىر).

– سول زاماندا، سوناۋ تەرىستىكتە اعاشتان ءۇي، تاستان قورعان سالدىرعان ورمان دەگەن تاعى ءبىر تايپا بولعان ەكەن، – دەپ شال اڭگىمەسىن ەندى كىلت باسقا ارناعا بۇرعان-دى. – كۇندەردىڭ كۇنى ول تايپانىڭ الىس جەردەن ساۋدا جاساپ ورالعان ادامدارى بىردەن ءوز كوسەمدەرىنىڭ الدىنا كەلەدى.

– الديار تاقسىر، – دەيدى ولار القىنا سويلەپ. – سايان تاۋلارىنىڭ ارعى جاعىنان، التاي تاۋىنىڭ بەرگى بەتىنەن الاس دەگەن ءبىر تايپانى كوردىك. كورىپ قانا قويعامىز جوق، ەكى-ءۇشى كۇن ساۋدا جاساپ، ىشكى تىرلىكتەرىمەن دە جاقسى تانىستىق. مۇنداي قىزىق تايپا ەش جەردە جوق شىعار.

– ال نەسى قىزىق، ايتىڭدار، – دەيدى كوسەم.

– الدىمەن تاڭقالعانىمىز، ول تايپانىڭ ادامدارى التىن-كۇمىس، اسىل تاس دەگەنگە مۇلدە قىزىقپايدى ەكەن، – دەيدى ءبىرى.

– جوق، قىزىعادى. جىلتىراقتى كورگەندە قاتىندارىنىڭ كوزى وتتاي جانادى. بىراق بايلارىنا قارايدى دا، جىم بولادى، – دەيدى ەكىنشىسى .

– جانە قىزىعى، – دەيدى ءۇشىنشىسى، – كوسەمدەرى ايەل زاتىن ەرەكشە ارداقتايدى ەكەن. ونى مىنادان كوردىك. ءبىر جاس جىگىت كوسىلىپ وتىرعان كەمپىردىڭ اياعىن اتتاپ وتكەنى ءۇشىن كوسەم وعان قىرىق دۇرە سالدىردى.

– و-و! كەرەمەت ەكەن!

– بىزدە دە سولاي بولسا عوي، – دەپ كوسەم جانىنداعىلار جانىعا تۇسەدى.

– ودان دا قىزىعى مىناۋ، – دەيدى ءتورتىنشىسى. – كوسەم قاتىنداردى ارداقتاۋمەن قاتار جازالاي دا بىلەدى ەكەن. قازان قاقپاعىن اشىپ كەتكەن ءبىر كەلىنشەكتىڭ ول كوپتىڭ كوزىنشە ۇزىن قارا بۇرىمىن كەستىرىپ جىبەردى.

– قوي-ەي! بۇنىسى نەسى؟

– قاقپاقتا تۇرعان نە بار!

– مىناۋىڭ كوسەم ەمەس، كاززاپ قوي، – دەپ كوسەم جانىنداعىلار ەندى تۇڭىلە باستايدى.

– توقتاڭدار! – دەيدى وسى مەزەتتە ولاردىڭ تايپا اقساقالى. – كوسەمنىڭ بۇل ىسىندە استارلى ۇلكەن گاپ بار. سەندەر سول گاپتى تۇسىنبەي تۇرسىڭدار. كوشپەندى جۇرتتا «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل – الدىمەن، ءتارتىپتى مەڭزەيتىن ءسوز. ءتارتىپ تە – قازاننىڭ قاقپاعى سياقتى. ول كەتسە، ءبارى كەتەدى. ۇيات تا، ار دا، ىنساپ تا. كوسەم سونى يشارامەن بىلدىرگەن. ەكىنشىدەن ، ولار ءۇشىن قازان – ىرىس-نەسىبەنىڭ بەلگىسى. كوپتىڭ ىرىس-نەسىبەسى اشىق جاتسا، وعان كىم قول سالمايدى، كىم تۇمسىعىن تىقپايدى. بۇل كوشپەندىلەر دەگەنىڭ ءبارىن يشارامەن، ىممەن بىلدىرەتىن جۇرت قوي.

دۇنيەدە بىزدەن اقىلدى ەشكىم جوق دەپ بىلەتىن ورمان تايپاسىنىڭ ادامدارى ءبىر-بىرىنە اڭتارىلا قارايدى. قاباقتارى تۇسەدى، اۋىزدارى سالپيادى. ارتىنشا الگى ساۋداگەرلەردىڭ ءبىرى:

– ءبىزدى تاعى ءبىر تاڭقالدىرعانى – كوسەمدەرى قايتا-قايتا قولىن جۋىپ وتىرادى ەكەن. سودان با، الاقاندارى اق كۇمىستەي جارقىرايدى، – دەيدى.

– و نەسى ەكەن؟

– كىرپيازىن قاراي گور.

– وندا تۇرعان نە ءمان بار، انشەيىن ادەتى دە، – دەپ بۇنى اركىم ارقالاي توپشىلاي باستاعاندا، تايپا اقساقالى كۇلىپ جىبەرەدى دە:

– ءاي، ماۋباستارىم-اي، كوسەمنىڭ قولى تازا بولسا، ءامىرىنىڭ جۇرگەنى، ايتقانىنىڭ بولعانى ەمەس پە، – دەيدى.

– بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، الاس تايپاسىنىڭ ەڭ قىزىعارلىعى سول، ولاردىڭ ەركەكتەرى وتە ۇزاق جاسايدى ەكەن، – دەيدى جانە ءبىرى. – مىسالى، جاڭاعى كوسەمنىڭ جاسى جۇزدە بولسا، تايپا اقساقالى ءجۇز جيىرماعا كەلىپتى.

مانادان بەرى ىشتەي وتتاپسىڭدار دەپ وتىرعان تايپا كوسەمى ەندى عانا سەلت ەتىپ:

– اۋ، باسقادان بۇرىن وسىنى ايتپايسىڭدار ما، تۇگە! ولار سوندا نە ءىشىپ، نە جەيدى ەكەن؟ – دەپ كۇيىپ كەتكەندەي بولادى.

(ەمشى شال اكەمە كۇلە قاراپ: «قاي زاماندا قاي كوسەم ۇزاق جاساعىسى كەمەگەن دەيسىڭ. ولاردىڭ ءومىرى ەكەۋىمىزدىكىنە قاراعاندا جاقسى عوي» دەيدى. اكەم كۇلگەن جوق. مەن دە ەزۋ تارتا المادىم. شال اڭگىمەسىن ءارى جالعاعان).

– ولار كوبىندە جىلقىنىڭ ەتىن جەيدى، قىمىز دەگەن اشقىلتىم بىردەمە ىشەدى، – دەيدى الگى ساۋداگەر.

– كوشپەندىلەردىڭ ءبارى سولاي. بىراق ولاردىڭ تىم ۇزاق ءومىر سۇرگەندەرىن كورگەم جوق. بۇنىڭ باسقا ءبىر سەبەبى بار، – دەپ كوسەمنىڭ باسى قاتادى. سوسىن ويلانا كەلىپ:

– جەرىنىڭ سۋى قالاي؟ – دەيدى.

– بىزدىكى سياقتى... ءموپ-ءمولدىر.

– اۋاسى شە؟

– ايىرماشىلىق جوق... ءسۇرى قارداي سىڭعىرلاپ تۇر.

– ءشوبى؟

– كادىمگى ءبىزدىڭ ءشوپ.

– ول ەركەكتەردىڭ قاتىندارى جاس شىعار؟      

– جاسى دا، كارىسى دە بار.

بۇل سوزدەردىڭ ءبىرى دە كوسەمدى قۋانتا المايدى. امالى قۇرىعان ول، اقىرى:

– سەندەر بىلاي... سول ەركەكتەردىڭ وزىمەن بۇل جونىندە سويلەسىپ كوردىڭدەر مە؟

– سويلەستىك.

– ءيا، ولار، نە دەيدى؟

– ولار بىلاي دەيدى... – دەپ ساۋداگەرلەر قيپاقتاپ قالادى. بۇنى ايتساق پا، ايتپاساق پا دەيتىندەي.

– ءيا، نە دەيدى ولار؟ تەزىرەك ايتپايسىڭدار ما سونى؟

– ولار بىلاي دەيدى. «ءبىزدىڭ ۇزاق جاسايتىنىمىزدىڭ باستى سەبەبى... مىناۋ» دەيدى، – دەپ جانە كىبىرتىكتەي بەرگەندە، اشۋعا بۋلىققان كوسەم قىنابىنان قىلىشىن سۋىرىپ الادى.

– باستارىڭدى شاۋىپ تاستايىن با وسى قازىر!

– ويباي، تاقسىر، ايتايىق، ايتايىق، – دەپ ساۋداگەرلەر جاپىرىلا قۇلايدى. قۇلاپ جاتىپ:

– ولار بىزگە ءبىر-اق ءسوز ايتتى، – دەيدى.

– سوندا نە دەيدى؟

– «ءبىزدىڭ قاتىندار از سويلەيدى» دەيدى.

كوسەم سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى. جانىنداعى تايپا اقساقالى تەرەڭ دەم الىپ:

– ال ءبىزدىڭ قاتىنداردىڭ اۋزىن باسساڭ ارتى سويلەيدى. مۇنداي جەردە ەركەكتە ءومىر بار ما، – دەيدى.

* * *

– ءجا، ورمان تايپاسى وزىمەن كەتسىن. ەندى ءوز تايپامىزعا قايتا ورالايىق، – دەپ شال اڭگىمەسىن ءارى سوزعان. – راسىندا، الاس تايپاسىنىڭ قارا قازىعى قاتىندار بولادى. تايپا سولاردىڭ ارقاسىندا گۇلدەيدى، بۇرلەيدى، ىرگەسى مىقتى،كەرەگىسى كەڭ ۇلكەن قاۋىمعا اينالادى. كوسەم ولاردىڭ توبەسىنەن قۇس ۇشىرمايدى، ۇنەمى قولداپ، قولپاشتاپ وتىرادى. نە سويلەسە دە «ءبىزدىڭ قاتىندار» دەپ سويلەيدى. كەيدە بۇل ءسوزى ەركەكتەرگە دە قاراتىلىپ كەتەدى. بۇعان كۇلەتىن تۇك جوق، ءبىزدىڭ بورىكتىلەردىڭ ىشىندە دە شاشى ۇزىندارى بولادى عوي...

(شال ەڭكەيە سوزىلىپ مەنىڭ تاقىر باسىمنان سيپاپ قويعان. الاقانى ساپ-سالقىن ەكەن. تەگى ىستىعىم ءالى قايتپاسا كەرەك).

– بورىكتىلەر دەمەكشى، – دەيدى سوسىن ول. – بۇل تايپانىڭ ەركەكتەرى جىلىنا ءبىر-ەكى رەت الىس تاۋلارعا اتتانىپ، ءبىراز كۇن اڭ اۋلاپ، ساياتشىلاپ قايتاتىن ادەتتەرى بار ەكەن. بىردە سول ادەتتەرىمەن ساداقتارىن اسىنىپ، قىران بۇركىتتەرىن قولعا وتىرعىزىپ، ۇشقىر تازىلارىن العا سالىپ، تاۋ اسىپ كەتە بارادى. قۇرىم كيىزدى قوڭىر ۇيلەردە تەك قاتىن-قالاش، قىز-كەلىنشەكتەر عانا قالادى. مىنە بار بالە وسى كەزدەن باستالادى. قالاي دەيسىڭدەر عوي؟ بىلاي. ءدال وسى كۇندەرى، قاس قىلعانداي، تايپانىڭ ەڭ كارى كەمپىرى – كوسەمنىڭ شەشەسى كوز جۇمادى. قاتىندار قاتتى ابىرجيدى. قابىر قازاتىن ءبىر ەركەك جوق. كۇن بولسا، ىستىق. ءمايىتتى تىرايتىپ جاتقىزا بەرۋگە بولمايدى. امال جوق، قاتىندار قولدارىنا ءبىر-ءبىر كۇرەك الىپ، سوناداي جەردەگى كوكشىل بەلدىڭ ۇستىنەن كور قازۋعا وزدەرى كىرىسىپ كەتەدى. ءبىر كۇرەك بويى قارا توپىراق شىعادى. ەكى كۇرەك بويلاعاندا سارى توپىراققا ىلىگەدى. بەلدەن تومەن تۇسكەندە كوكشىل قۇمدى كورەدى. قۇم اراسىنان جىلتىلداعان بىردەمەلەردى بايقايدى.

– ءاي، مىناۋ نە؟ – دەپ كور تۇبىندە تۇرعان ايەل ءبىر كۇرەك قۇمدى سىرتقا لاقتىرىپ تاستايدى. سارى توپىراق ۇستىنە شاشىلىپ تۇسكەن قۇم ءىشى... جىلت-جىلت جىمىڭدايدى... جالت-جۇلت جارقىرايدى. بۇنى كورگەن قاتىنداردىڭ ءبىر ءسات ءتىلى بايلانىپ قالادى، ءوز دەمدەرىنە وزدەرى تۇنشىعادى.

– ال-تىن، – دەيدى اۋەلى ازەر سىبىرلاپ. سوسىن بار داۋىستارىمەن:

– ال-ل-تىن، – دەيدى ايقايلاپ.

– التى-ىن! التى-ىن! – دەيدى تاۋ جاڭعىرىعىپ.

– التىن! التىن! – دەيدى ورمان-توعاي شۋىلداپ.

جەردە تۇرعان قاتىندار ەنتەلەپ كورگە ۇمتىلادى. كوردە تۇرعان قاتىن دولدانىپ:

– جولاماڭدار! باستارىڭدى شابامىن! – دەپ كۇرەگىن ايبالتاداي ارى-بەرى سىلتەيدى. – التىن كەرەك بولسا، وزدەرىڭ قازىپ الىڭدار.

ەندى ءار قاتىن ءار جەردەن توپىراقتى بۇرقىلداتا جونەلەدى. قىزىق بولعاندا، كوپ وتپەي-اق ولاردىڭ دا كۇرەگىنە قۇم ارالاس التىن ىلىگە باستايدى. قازعان سايىن تابىلا بەرەدى. تاپقاندارىن... شەشىپ جىبەرىپ كويلەكتەرىنە تۇيەدى... سىپىرىپ تاستاپ، دامبالدارىنا تولتىرادى. جايشىلىقتا بىرەۋىنىڭ توبىعى كورىنىپ قالسا جابىلا بەت شىمشيتىن ولار ەندى ءتۇپ-تۇگەل جالاڭاش قالعان جارقىراپ. قىزاراتىن قاتىن جوق، قىمسىناتىن قىز دا جوق. ءبارىنىڭ كوزى التىندا. ال ولگەن كەمپىر بوز ۇيدە يستەنىپ جاتا بەرەدى.

كوپ ۇزاماي ساياتشىلىقتان ەركەكتەر دە ورالادى. ورالعان ساتتە.. يەن تۇرعان ۇيلەردى، ءتۇتىنى وشكەن قازان-وشاقتى، يىستەنىپ جاتقان كەمپىردى، كوكشىل بەلدىڭ ۇستىنەن كوپ قاتىندى كورەدى. ولارعا شاۋىپ جەتكەندە:

– التىن! التىن تاپتىق! – دەگەنىنەن باسقا ەشتەمە ەستىمەيدى. سوندا ءمان-جايدى ابدەن بىلگەن تايپا اقساقالى:

– ءبىتتى! قۇرىدىق! الاس تايپاسىنىڭ باسىنا اقىر زامان كەلدى! – دەپ اتتان قۇلاپ تۇسەدى.

* * *

الاس جەرىنەن التىن تابىلعانى تۋرالى ءسوز كوسەم شەشەسىنىڭ توپىراعى سۋىپ ۇلگىرگەنشە الىستاعى ورمان تايپاسىنا، جاقىنداعى وبىر تايپاسىنا، جەر تۇبىندەگى جەبىر تايپاسىنا جەلدەي ەسىپ جەتەدى. ءبارى ءبىر-اق شەشىمگە كەلەدى: التىندى الۋ كەرەك، الاستى قۇرتۋ كەرەك. ال قالاي قۇرتۋعا بولادى؟ بۇل جاعىنان ءار تايپا وزدەرىنشە باس قاتىرادى. كۇن ويلايدى، ءتۇن ويلايدى. كوپپەن كەڭەسەدى، ازبەن اقىلداسادى.

– تاپتىم! – دەيدى اقىرى ورمان تايپاسىنىڭ كوسەمى. – ولاردى ءبىز جىندىسۋمەن الامىز. وعان بويلارىن ءبىر ۇيرەتىپ الساق، وزدەرى-اق تۇزداي قۇرىپ بىتەدى.

ولار وسىنى ايتادى دا، كەسپەك-كەسپەك «قىزىلسۋىن»، جاشىك-جاشىك «ءمولدىرسۋىن» الاس جەرىنە قاراي اتتاندىرا باستايدى.

بۇل ۋاقىتتا وڭ جاقتاعى وبىر تايپاسى دا قاراپ جاتپايدى، الاستى قالاي الۋ جونىندە ولار دا سان ءتۇرلى امال ىزدەيدى.

– قارۋمەن الامىز، – دەيدى قاتۋلانعان ءبىرى.

– ونىڭ كۇنى وتكەن، – دەيدى كوسەم.

–  قورقىتىپ كورەمىز، – دەيدى قوپاڭداعان ءبىرى.

–  ات ۇستىندەگى ادام ەشكىمنەن قورىقپايدى.

–  كوسەمدەرىنىڭ كومەيىنە، نوكەرلەرىنىڭ جەمساۋىنا جەم تاستاپ الامىز.

–  و تەسىكتەرى بىتەۋ ولاردىڭ.

ەندى نە ىستەيمىز دەپ بۇلاردىڭ باسى سالبىراي باستاعان كەزدە، ەسىك جاقتان شيىق-شيىق ەتكەن ءبىر زاندەم كۇلكى ەستىلەدى. توردەگىلەر تۇكسيە قاراسا... تىشقان كوزدەرى جىلتىلداپ، اپانداي اۋزى ىرسيىپ، ءبىر قارا كەمپىر شوقشيىپ وتىر ەكەن. قولىندا الاقانداي اينا. سوعان قارايدى دا كۇلەدى. كۇلەدى دە سويلەيدى.

– قۇدىرەتىڭنەن اينالدىم، كەرەمەتىڭە ءسۇيسىندىم. مىنالاردى مايمىل ەتىپ كورسەتشى.

اينا بەتى جارق ەتىپ تورگە قاراي بۇرىلدى. توردەگىلەر ودان مايمىل ءتۇرىن كورەدى.

– قۇدىرەتىڭنەن اينالدىم، كەرەمەتىڭە ءسۇيسىندىم. ەندى بۇلاردى ارىستان ەتىپ كورسەتشى.

اينا بەتىنە ارىستاندار شىعا كەلدى.

– مىنە، قارۋدىڭ كوكەسى، – دەيدى كەمپىر سيقىرلانا جىميىپ. – مەن بۇنىمەن بۇكىل ءدۇنيانى تابانىما سالامىن.

– ويباي، دۇنياڭدى قوي، اتتان الدىمەن الاس تايپاسىنا! – دەپ كوسەم كەمپىرگە قۇشاعىن الا ۇمتىلادى.

ەرتەڭىنە ەل تۇرماي جاتىپ الىسقا كەتەدى.

* * *

جەر تۇبىندەگى جەبىر تايپاسى ورمان مەن وبىر سياقتى الاسقا بىردەن ۇمتىلمايدى. ولاردىڭ ايلا-تاسىلىنەن نە شىعارىن سىرتتاي كۇتىپ وتىرا بەرەدى. سوسىن ارادا جىلدار وتكەندە، «جاقسىلىقتار» قۇلاققا جەتكەندە، قۋلىق-سۇمدىقتىڭ نەبىر ءتۇرىن بىلەتىن، تىم ادەمى سويلەيتىن، وتە ارىدەن ويلايتىن، شاشى التىنداي ساپ-سارى، بەتى اقشا قارداي اپپاق جالعىز قاتىندى الىس جولعا سالادى.

ول قاتىن اپتا ءجۇرىپ، اي ءجۇرىپ، كۇندەردىڭ كۇنى تايپا شەتىنە ىلىككەندە، ءبىر توبەنىڭ باسىندا توڭقاڭداپ جاتقان كوپ قاتىندى كورەدى. الدارىندا تاس ءمۇسىن. ساقالدى ەركەك ءمۇسىنى. قاتىندار ونى قۇشادى. قۇشادى دا قۇلايدى. قۇلايدى دا جىلايدى.

– اۋ، نە ىستەپ جاتىرسىڭدار؟ بۇلارىڭ كىم؟ – دەيدى اقشا قارداي اق قاتىن.

قاتىندار جالت قارايدى دا، تىم-تىرىس تۇرا قالادى. سالدەن كەيىن عانا ەس جيىپ:

– بۇل ءبىزدىڭ قۇدايىمىز، – دەيدى. – ال سەن كىمسىڭ؟

– مەن قاتىندار پاتشالىعىنانمىن. سەندەردى ەزدەپ كەلەمىن. ءبىز جەر بەتىندەگى ءار قاتىندى قۇدايداي كورەمىز. كەلىڭدەرشى تاباندارىڭنان سۇيەيىن، – دەپ اقشا قارداي اق قاتىن ەتبەتىنەن تۇسەدى.

– ويباي قويىڭىز، ءسىز ەمەس ءبىز سۇيەيىك سول تاباندى، – دەپ كوپ قاتىن اق قاتىننىڭ اياعىنا جىعىلادى.

– بۇدان ءارى اق قاتىن كەيىن كوپ قاتىننىڭ الاقانىندا كەتەدى.

...ارادا اي وتەدى، جىل وتەدى. اق قاتىن ۇيدە وتىرسا، ءتور باسىنداعى تورەدەي ماڭعازدانادى، سىرتقا شىقسا، كوپ قاتىننىڭ الدىندا ماماقازداي مامىرلايدى. «ءاي» دەيتىن وعان ەركەك جوق. «ءاي»-ءدى قويىپ «ءا» دەسە ءوز قاتىندارى «ءما» دەيدى. ويتكەنى ولار قۇداي بولۋدان قالعان عوي. قۇداي بولاتىنداي سياقتارى دا قالماعان. ورمان تايپاسى «ءتاتتى سۋسىندارىنا» تويىپ الىپ كۇنى بويى كيىز ءۇي ىرگەسىندە توڭقايادى دا جاتادى. مال باعۋسىز، قاتىن قارايسىز قالادى. بالا-شاعا كۇندىز-ءتۇنى باياعى وبىر تايپاسىنان كەلگەن قارا كەمپىردىڭ ايناسىنا قارايدى دا وتىرادى. عاجاپ اينا! الىستاعىنى الاقانداعانداعىداي كورسەتەدى. ال ول نە كورسەتپەيدى دەسەڭشى. بۇزاۋعا ارتىلعان بۇقانى، جىگىتكە ءوزى ارتىلعان قىزداردى، جالاڭداعان پىشاقتى، جاپ-جالاڭاش قۇشىقتى، جىن قاققانداي ءبيدى، قۇتىرىنعان كۇيدى، ءبارىن-ءبارىن كورسەتەدى شىركىنىڭ. ونى كورگەن قىز-جىگىت تەپەڭ-تەپەڭ ەتەدى. قول سۋماڭداپ ەتەككە، قىز ەلپەڭدەپ جەتەككە كەتەدى. ال بۇل كەزدە اق قاتىن نە ىستەيدى؟

ول ەندى كوپ قاتىندى جيىپ الىپ، اقبوز ۇيدە مىناداي ءسوز باستايدى:

– بالالارىڭ ءالسىز، ەركەكتەرىڭ ءارسىز، سۋىققا شىدامسىز ەكەن، – دەيدى.

– ول نەدەن؟ – دەپ كوپ قاتىن ەلەڭ قاعادى.

اق قاتىن ەسىكتەن باسقا تەسىگى جوق، شاڭىراقتان باسقا جارىعى جوق ءۇي ىشىنە سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ:

– كۇن تۇسپەيتىن، جەل كىرمەيتىن مىناداي ۇيدە بەتتە ءوڭ، بويدا قۋات بولا ما. بالا-شاعا، ەركەكتى قويىپ، سەندەردىڭ دە تۇرلەرىڭ وڭىپ تۇرعان جوق، – دەيدى.

– سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ – دەيدى كوپ قاتىن.

– ىرگەنى اشىپ، كيىزدەردى كەسىپ، تۇس-تۇستان تەسىك جاساۋ كەرەك. سوندا جەلگە دە، جارىققا دا قارىق بولاسىڭدار.

– مىنە اقىل! – دەپ كوپ قاتىن ىرگەلەردى كوتەرىپ، كيىزدەردى تەسىپ-تەسىپ تاستايدى. بىراق، جەل سوقپايدى كۇتكەندەي.

– بۇ قالاي؟ – دەپ كوپ قاتىن اق قاتىنعا موليە قارايدى.

– اناي تايپاعا اكەلەر تار جولدىڭ بويى تۇتاسقان قارا ورمان عوي. بۇكىل جەلدى ۇستاپ تۇرعان سول-داعى.

كوپ قاتىن كوپ ويلانباي-اق وت قويادى ورمانعا. ءاپ-ساتتە قىزىل جالىن كوككە جالاڭداپ. اعاشتار كۇن جانادى، ءتۇن جانادى كوك ءتۇتىن بۋداقتاپ. اقىرى يت تۇمسىعى وتپەيتىن، دوڭىز اياعى جەتپەيتىن نۋ ورماننىڭ ورنىندا جاپ-جالاڭاش تاۋ قالادى سوپايىپ.

سول-اق ەكەن: ويدان-قىردان، وڭنان-سولدان سامال لەكىپ قويا بەرەدى. قاتىندار ءماز بوپ قول سوعادى. ەركەكتەر جەلپىنىپ كەۋدە اشادى. ءبىرىنىڭ بەتىنە ءار كىرەدى، ءبىرىنىڭ بويىنا ءال بىتەدى. مۇداي راقاتتى كىم كورگەن!.. بىراق، امال نە، بۇل راقات ۇزاققا سوزىلمايدى، سامالدىڭ ارتى جەلگە اينالادى. جەلدىڭ سوڭى قارا داۋىلعا ۇلاسادى. ول كۇندىز-ءتۇنى تۇيەدەي بوزداپ، يتتەي ۇلىپ تۇرادى. ءبىر ءسات تۇنا قالادى، ءبىر ءسات ەكىلەنە قايتا سوعادى. جىلانداي ىسىلداپ ىرگەدەن كىرەدى، ايداھارداي ىسقىرىپ ەسىكتەن شىعادى. ءزارى ەتتەن وتەدى، ىزعارى سۇيەككە جەتەدى. ىڭىرسىپ جىلاپ بالا بەسىكتە جاتادى. كۇرك-كۇرك جوتەلىپ ەركەكتەر ەسىكتە وتىرادى. كوزدەرى الاق-جۇلاق ەتىپ كوپ قاتىپ اق قاتىندى ىزدەيدى. ول ءىزىم-عايىم جوعالعان. ول جوعالىسىمەن تاعى ءبىر سۇمدىق باستالادى. كوكتەن ءتۇستى مە، جەردەن شىقتى ما، الدە جەلمەن بىرگە جەتى مە، تايپا ىشىنەن بەلگىسىز ءبىر ىندەت شىعادى. بۇل الدىمەن جان-جانۋار، مالدان بىلىنەدى. قوتاندا قويلار باستارىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، اينالىپ-اينالىپ قۇلاپ تۇسەدى. ۇيىردە ايعىرلار قۋىپ ءجۇرىپ ءوز جاتىرىنا شابادى. تۇيەلەر جاڭا تۋعان بوتاسىن تىزەمەن تاپتاپ تاستايدى. ۇيدەگى يتتەر يەسىن قابادى. بۇنىڭ سوڭى ادامدارعا جەتەدى. ەركەكتەر بەسىكتەگى قىزىنا ۇمتىلادى، قاتىندار قارشاداي ۇلدى ۇستەرىنە جىعادى. بالالار اكە-شەشەسىمەن ەمەس، قولدارىنداعى اينامەن سويلەسەدى. ولاردىڭ نە دەپ وتىرعانىن ەشكىم تۇسىنبەيدى. تىلدەرى باسقا بولادى.

وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلگەن تايپا اقساقالى:

– بۇلار ەندى ءتىرى ولىك. تايپانىڭ كۇنى باتتى، – دەيدى كۇڭىرەنىپ. بۇل ونىڭ سوڭعى ءسوزى بولادى.

– مىنە، شىراقتارىم، كەزىندە داۋىرلەپ تۇرعان ءبىر تايپانىڭ تاعدىرى وسىلايشا بىتەدى، – دەپ شال اڭگىمەسىن اياقتاعان.

اكەم كۇرسىندى. مەن جىلادىم.

***

كەيىن كوپ جىل وتكەندە ماعان تاعى دا جەل ءتيىپ اۋىرىپ قالعام. سوندا جانىمدا وتىرعان اكەمە:

–  باياعى ەمشى شال ەسىڭدە مە؟ – دەدىم. – اناۋ الگى... مەن اۋىرىپ جاتقاندا الاس دەگەن تايپا تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتقان شال شە؟

اكەم بەتىمە ۇزاق قاراعان. قاراپ وتىرىپ، كەمسەڭ-كەمسەڭ جىلاعان.

–  ايانىشتى تاعدىر، ءيا، اكە؟ – دەدىم.

اكەم كوزىنىڭ جاسىن سۇرتە بەرىپ:

– بالام، ەمدەلسەڭشى، – دەگەن.

مەنىڭ دە كوزىمنەن جاس شىققان. الاستى ويلاپ... ال اكەم كىمدى ويلاپ قامىقتى ەكەن؟..

Abai.kz