1964-1982 جىلدار ارالىعىندا كسرو-نى برەجنەۆ باسقاردى. ونىڭ بيلىك ەتكەن جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ گۇلدەنگەن كەزى دەپ ەسەپتەلدى. بىراق بيلىك شەشە الماعان، مۇمكىن، اتقارۋعا ونشا قۇلشىنىس تانىتپاعان ءبىر ماسەلە بار ەدى. ول ماسەلە – ماسكۇنەمدىك.

برەجنەۆ جىلدارى، ماتەريالدىق تۇرعىدان الساق، سالىستىرمالى تۇردە گۇلدەنگەن ۋاقىت بولدى. برەجنەۆ «نان جانە ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى» ونىڭ باستى ماسەلەسى ەكەنىن ايتتى. كسرو ازاماتتارى اشقۇرساق بولمادى جانە ادەمى بولماسا دا، جاقسى كيىم-كەشەك، ساپالى اياق كيىم كيگەن.

كەيبىر كەڭەس ازاماتتارى جىلىنا ءبىر رەت جەڭىلدىك جولدامالارمەن كۋرورتتارعا باراتىنبىز، بالالاردى پيونەر لاگەرلەرىنە دەمالۋعا جىبەرەتىن ەدى. 1980 جىلعا قاراي كسرو ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ بارلىق ماڭىزدى ءتۇرىن وندىرەتىن الەمدەگى بەس ەلدىڭ ءبىرى بولدى، بۇعان قوسا ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ كولەمى بويىنشا ەكىنشى ورىندا بولدى. ەندەشە، وسى برەجنەۆ كەزىندە سوۆەت ادامدارى نەگە كوپ ىشكەن؟

ادام كوبىنە ءومىردىڭ ءمانىن جوعالتقان كەزدە نەمەسە ءوزىن باقىتسىز سەزىنگەندە اراققا سالىنادى. كسرو تۇرعىندارىن اراققا بايلاپ-ماتاپ بەرگەن دە وسى باقىتسىزدىق بولسا كەرەك.

حرۋششەۆ 1961-جىلى، كوكپ-نىڭ XXII سەزىندە، حالىققا: «1980 جىلى كسرو-دا كوممۋنيزم، ياعني، جەردەگى ەكونوميكالىق جۇماق ورنايدى» دەپ ۋادە بەرگەن بولاتىن. قالىڭ بۇقارا سول ۇشپاققا شىعاتىنىنا كامىل سەندى، سەنىپ قانا قويماي، جان اياماي ەڭبەك ەتتى. حالىقتىڭ تۇرمىس-احۋالى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جاقسارعان دا شىعار، بىراق ءۇمىت اقتالمادى.

وداق تۇرعىندارى ولەرمەندەنە ۇمتىلعان كوممۋنيزمدى سارسىلا كۇتتى، تاۋسىلا قىزمەت ەتتى، الايدا اسپانداعى اي كەڭەس بيلىگى ۋادە ەتتى ەكەن دەپ جەرگە تۇسە قويعان جوق. كەڭەس ادامدارى نۇرلى بولاشاقتى كۇتۋدەن شارشادى. ولار ءتىپتى بۇل تۋرالى ازىلدەي باستادى.

مىسالى: «كوممۋنيزم كەزىندە اقشا بولا ما؟ بولادى، بىراق بارلىعىندا ەمەس».

نەمەسە: «تورتا بالىقا (ۆوبلا) دەگەنىمىز نە؟ بۇل كوممۋنيزمگە جۇزگەن كيت».

برەجنەۆتىڭ بيلىك ەتكەن جىلدارى ادەتتە توقىراۋ جىلدارى دەپ اتالادى. بۇل ارالىقتا نە بولدى؟ كسرو بىرتە-بىرتە باتپاققا باتا باستادى. ەكونوميكانىڭ دامۋى بىرتىندەپ باياۋلايدى، سىبايلاس جەمقورلىق پەن جاسىرىن ينفلياتسيا ءوستى، مۇنىڭ ءبارى جالعاسىپ جاتقان قارۋ-جاراق جارىسى اياسىندا ءجۇرىپ جاتتى. بىراق ۇكىمەتتىڭ اسىراندى گازەتتەرى مەن تەلەديدارلار باقىتتى ەل جايلى ەرتەگىلەردى ناسيحاتتاۋىن توقتاتپادى. توت باسقان يدەولوگيالىق ماشينا ومىردەن الشاقتاپ، ماعىناسىز جانە اياۋسىز اينالا بەردى. كەڭەس ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتى تاۋارلاردىڭ جالپى تاپشىلىعى اياسىندا عانا كورىندى.

بىراق برەجنەۆتىڭ كەزىندە الكوگول تاپشى تاۋار بولعان جوق، سونىمەن قاتار ونى قولدانۋ سانى ۇنەمى ءوسىپ وتىردى. جاڭا باس حاتشى كەلگەنگە دەيىن، 1960 جىلى، الكوگولدى ساتۋ كورسەتكىشى جان باسىنا شاققاندا 3,5 ءليتردى كورسەتكەن. ال برەجنەۆ بيلىك قۇرا باستاعاندا ەلدىڭ ءبىر ازاماتىنا جىلىنا 4,2 ليتر الكوگول كەلدى. 1970 جىلى بۇل كورسەتكىش 8,45 ليترگە دەيىن ءوستى. ال برەجنەۆ بيلىگىنىڭ سوڭىنا قاراي ستاتيستيكا جان باسىنا 10,6 ليترگە دەيىن ساتىلاتىنىن ءمالىم ەتتى. بۇل شامامەن 53 بوتەلكە اراق نەمەسە 118 بوتەلكە شاراپ. اتالمىش كورسەتكىشتىڭ بەسىكتەگى بالادان ءبىر اياعى كوردەگى قارتتارعا دەيىن ەسەپتەلگەنىن ەسكەرسەك، الكوگولگە قاتىستى ماسەلەنىڭ قانشالىقتى كۇردەلى بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

الكوگول وداق بيۋدجەتىنە پايدا ءتۇسىرىپ تۇرعان «ماڭىزدى تاۋارلاردىڭ» ءبىرى ەدى. الكوگولدى ىشىمدىكتەردى ساتۋ كسرو-عا ازىق-تۇلىك ساۋداسىنان تۇسكەن كىرىستىڭ ۇشتەن ءبىرىن نەمەسە بۇكىل كەڭەستىك تاۋار اينالىمىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن بەردى. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، برەجنەۆ كەزىندە الكوگولدى ساتۋ 100-دەن 170 ميلليارد رۋبلگە دەيىن ءوستى. باس حاتشىنىڭ ءوزى الكوگولدى جاقسى كورەتىن، بىراق ونى تەرىس پايدالانباعان دەپ سانالادى. بىراق ىشىمدىك ىشكەندەرگە جانە اراقكەشتەرگە «تۇسىنىستىكپەن» قارادى.

الايدا، كوممۋنيزمنىڭ بارلىق قۇرىلىسشىلارى بانكەتتەردە جاقسى كونياك پەن شاراپ ىشۋگە مۇمكىندىك العان جوق. كەڭەستىك ماسكۇنەمدەر قۇرامىنلا سپيرت بار سۇيىقتىقتىڭ ءبارىن ءىشتى. سوندىقتان دۇكەندەردە ساتىلاتىن الكوگول عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ساموگون، ودەكولون، شىنى تازالاعىش جانە باسقا سۇيىقتىقتار دا كەڭىنەن قولدانىلدى.

ارينە، كسرو-دا ماسكۇنەمدىكتى رەسمي تۇردە ەشكىم قولداعان جوق. كسرو-دا ىشىمدىككە قارسى پلاكاتتار شىعارىلىپ، اڭگىمەلەر جۇرگىزىلىپ، توپ-توپ بولىپ جولداستىق سوتتار جۇرگىزىلدى.

سونىمەن قاتار، ەلدە ازاماتتاردى الكوگولگە تاۋەلدىلىكتەن ماجبۇرلەپ ەمدەۋ جۇيەسى بولدى: ساناۋ پۋنكتتەرىنەن باستاپ ەڭبەك ەمدەۋ ورتالىقتارىنا دەيىن. ماسكۇنەمدەر سوت شەشىمىمەن 6 ايدان ەكى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ديسپانسەرلەرگە جىبەرىلدى.

بىراق گورباچەۆ ماسكۇنەمدىككە باسقالارعا قاراعاندا قاتال قارادى. كەزەڭدەگى الكوگولگە قارسى ناۋقان جاڭا باس حاتشى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ەكى ايدان كەيىن باستالدى. ودان كەيىن از عانا ۋاقىت ىشىندە بىردەن بىرنەشە قاۋلىلار، ونىڭ ىشىندە كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1985 جىلعى 7 مامىرداعى «ماستىق پەن ماسكۇنەمدىككە قارسى كۇرەس شارالارى تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى. ونى جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا بولگاريادان كونياك پەن الجيردەن قۇرعاق شاراپ جەتكىزۋگە جاسالعان كەلىسىم-شارتتار بۇزىلدى، سپيرت زاۋىتتارى كۇشتى الكوگولدىك سۋسىنداردىڭ ءوندىرىسىن كۇرت قىسقارتتى، ەلدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا جۇزىمدىكتەر كەسىلدى.

سونىڭ سالدارىنان كسرو-دا ىشىمدىك تاپشىلىعى تۋىنداپ، وعان دەگەن اسىعىس سۇرانىس تۋدى. كسرو تۇرعىندارى الكوگول ساتاتىن دۇكەندەردىڭ الدىندا ۇزىن-سونار كەزەككە تۇردى. ەڭ قىزىعى، كەلمەسكە كەتكىر كەڭەستىك جۇيەنى اڭسايتىندار گورباچەۆتى وداقتى ساقتاپ قالا الماعانى ءۇشىن جانە... جانە اراق-شاراپقا توسقاۋىل قويعانى ءۇشىن دە ايىپتايدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz