تۇپنۇسقاداعى قولجازبا: اعارتۋشى التىنساريننىڭ ۆ.گريگورەۆكە جازعان حاتى

ىبىراي التىنساريننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى قىزمەتتەس كىسىلەرگە - ن.يلمينسكي، ۆ. كاتارينسكي، ف. سوكولوۆ، ا. مازوحينگە ت.ب. جازعان حاتتارى قازاق جۇرتىنا تانىس. ول حاتتار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە ن.يلمينسكيدىڭ «ى.التىنسارين تۋرالى ەستەلىكتەر» (قازان، 1891) دەپ اتالاتىن كولەمدى تاريحي قۇندى ەڭبەگى ارقىلى جەتتى. اعارتۋشىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇرالارىنىڭ كومبەسىندە ونىڭ شىعىستانۋشى عالىم، ورىنبور شەكارالىق كوميسسيانىڭ توراعاسى، گەنەرال شەنىندەگى ءىرى اسكەري شەنەۋنىك ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ گريگورەۆكە (1816—1881) جازعان حات-حابارلارى بار.

اتاسى بالعوجانى سىيلاعان، وزىنە ەرتە كۇننەن قامقورشى، جاناشىر كىسى بولعان ۆ.گريگورەۆكە ى.التىنسارين تاراپىنان جازىلعان العاشقى حاتتىڭ مەرزىمدىك بەلگىسى - 1859 جىلدىڭ 25 شىلدەسى (داگەروتيپتەگى بالعوجا بي: ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتاسى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر). ال جاڭا سوزگە ارقاۋ بولاتىن وتىرعان قولجازبا - 1879 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا ورىنبوردا جازىلعان حات. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى مۇرا – سول حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى. مۇنى شارتتى تۇردە «ى.التىنساريننىڭ ۆ.گريگورەۆكە جازعان ەكىنشى حاتى» (ازىرگە عىلىمعا بەلگىلىسى) دەپ اتاۋعا بولادى. حات جازىلعان ۋاقىتتا ۆ.گريگورەۆ پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى قىزمەتىندە ەدى. ەكى حاتتىڭ اراسى – 20 جىل. بۇل ارالىقتا ولاردىڭ اراسىندا وزگە دە حاتتاردىڭ ورىن الۋى ابدەن مۇمكىن دەپ سانايمىز. وكىنىشكە قاراي، ول جاعى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بەيمالىم.

حات اعارتۋشىنىڭ «قىرعىز (قازاق) حرەستوماتياسى» اتتى وقۋ قۇرالىنىڭ جارىق كورۋىنە وراي جازىلعان. اۆتور ءوزىنىڭ ءتول تۋىندىسىن ۆ.گريگورەۆكە ىستىق ىقىلاس پەن پەيىل، قۇرمەت سوزدەر جازىلعان حات ارقىلى ۇسىنادى (1 سۋرەت).

(1 سۋرەت. ى.التىنساريننىڭ ۆ.گريگورەۆكە جازعان حاتى)

حاتتىڭ تۇپنۇسقالىق مازمۇنى مىناداي:

ۆاشە ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەلستۆو،

ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ

ناحودياس پود ۆاشيمي پوكروۆيتەلستۆوم ي پولزۋياس نراۆستۆەننىمي ۆليانيامي، مى، نەسكولكو كيرگيزسكيح وفيتسەروۆ، ناچالي سۆويۋ سلۋجەبنۋيۋ دەياتەلنوست. دوبرىە ۆليانيە ۆاشە گلۋبوكو ۆكورەنيلوس ۆ ناس ي، يديا پو ۋكازاننومۋ ۆامي ناپراۆلەنيۋ، مى ستالي، ۆپوسلەدستۆي، نە بەزپولەزنىمي، كاك پولاگايۋت، ليۋدمي دليا رودنوگو نام نارودا.

پريميتە، ۆاشە ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەلستۆو، ناستوياششۋيۋ پەرۆۋيۋ كنيگۋ نا كيرگيزسكوم يازىكە، سوستاۆلەننۋيۋ ودنيم يز پيتومتسەۆ ۆاشەگو، كاك جيۆوي پريزناك ناشەي ۆووبششە ي موەي ۆ وسەبەننوستي گلۋبوكوي پريزناتەلنوستي ي بەزپرەدەلنوگو ۋۆاجەنيا.

س گلۋبوكيمي ۋۆاجەنيەم ي يسكرەننوگو پرەداننوستيۋ، يمەيۋ چەست بىت، ۆاشەگو ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەلستۆا، پوكورنىيشيم سلۋگويۋ. ي. التىنسارين.

25 نويابر، 1879 گ.

گ. ورەنبۋرگ.

ەگو ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەلستۆۋ،

ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچۋ گريگورەۆۋ.

بۇل تۇستا مىناداي فاكتىنى مىندەتتى تۇردە اتاپ ءوتۋ پارىز دەپ سانايمىز: اعارتۋشى قازاق تىلىندە جاريالانعان تۇڭعىش وقۋ قۇرالىن ەرتەدەن تانىس، قولداۋشى، جاناشىر ۆ.گريگورەۆكە ۇسىنا وتىرىپ، قازاق جۇرتىنىڭ رۋحاني ارناسىنا وقىمىستى كىسىلەردىڭ ءبىر-بىرىنە كىتاپ سىيلاۋ مادەنيەتىن ەنگىزگەن العاشقى تۇلعا دەپ تانۋىمىزعا بولادى. بۇل مادەنيەت وركەنيەتتى ەلدەردە قادىرلى، قۇرمەتتى ىزەت، باعالى سىيلىق جانە كىتاپ مازمۇنىمەن ءبىلىمدار ورتانى تانىستىرۋدىڭ ءبىر قۇرالى رەتىندە قالىپتاسقان ەدى.

حات مازمۇنىنداعى «بىرنەشە قازاق وفيتسەرى»، «ءسىز نۇسقاعان باعىتپەن ءجۇرىپ» دەگەن جولدار – قازاق دالاسىنداعى اسكەري بەكىنىستەردە مەكتەپ اشۋ ءۇشىن اتتانعان ورىنبور ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ بەس تۇلەگى - ىبىراي التىنسارين، شاحمۇرات قۇلىبەكوۆ، جولمۇحاممەد بايجانوۆ، حاليلۋلا قۇنانوۆ، نۇرىم مۇنسىزباەۆتار تۋرالى ەكەندىگى ءسوزسىز. 1860 جىلى ورىنبور وبلىستىق باسقارماسىنىڭ باسشىسى (بۇرىنعى اتاۋى - ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسى) ۆ. گريگورەۆ دالالىق تورعاي، ىرعىز، №1 فورت (ارال تەڭىزى ماڭىنداعى رايىم بەكىنىسى), پەروۆسك (قازىرگى قىزىلوردا) بەكىنىستەرىندە جانە شەكارا بويىنداعى ترويتسك قالاسىندا مەكتەپ اشۋ ءۇشىن ورىنبور مەكتەبىنىڭ 1857 جىلعى العاشقى 5 تۇلەگىن مۇعالىمدىك قىزمەتكە اتتاندىرادى. تورعايعا - ىبىراي التىنسارين، ىرعىزعا – شاحمۇرات قۇلىبەكوۆ، ترويتسكىگە – نۇرىم مۇنسىزباەۆ، رايىمعا – جولمۇحاممەد، بايجانوۆتى، پەروۆسكىگە حاليلۋلا قۇنانوۆتى جىبەرەدى (اعارتۋشىلىقتى التىنسارينمەن بىرگە باستاعان بەسەۋ كىم؟).

شەكارالىق كوميسسيا جانىنان قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان ورىنبور ورىس-قازاق مەكتەبى – قازاق دالاسىنا ورناپ جاتقان ورىس اكىمشىلىك جۇيەسىنە قاجەتتى ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن ءتىلماش، ىسجۇرگىزۋشى مامانداردى دايىنداۋ ماقساتىندا اشىلعان وقۋ ورنى ەدى. بۇل تۇستا ورىنبور شەكارالىق كوميسسيا مەكەمەسىنىڭ جۇمىسىنىڭ دا سىر-سيپاتىن اشىپ كەتكەن ءجون. رەسمي تۇردە 1782 جىلى قۇرىلعان مەكەمە رەسەي يمپەرياسى سىرتقى ىستەر مينيسترىلىگىنىڭ ازيا دەپارتامەنتى مەن ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا باعىنىشتى بولدى. ونىڭ باستى قىزمەتى – ورىنبورعا قارايتىن قازاق وردالارىن باسقارۋ بولدى. شەكارالىق كوميسسيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە باعىنىشتى بولعاندىقتان، ونىڭ باسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرى شىعىس تىلدەرىن بىلەتىن، ارنايى ءبىلىمى بار كىسىلەردەن جاساقتالاتىن. ۆ.گريگورەۆ باسشىلىق ەتكەن تۇستا ورىنبور شەكارالىق كوميسسسياسىندا  تۇركولوگ ن.يلمينسكي، شىعىستانۋشى ا. بوروۆنيكوۆتەردىڭ ءتۇرلى  قىزمەت اتقارۋىنىڭ سىرىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ۇستانىمىنان تۋىنداعان كورىنىس دەپ اتاۋعا بولادى. 1859 جىلى شەكارالىق كوميسسيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە باعىنىشتىلىعى مۇلدەم جويىلىپ، ول قازاق ولكەسىنىڭ ىسىمەن اينالىساتىن وبلىستىق باسقارماعا، ياعني ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا وتەدى.

ورىنبور مەكتەبىن بىتىرگەن تۇلەكتەرگە زاۋرياد حورۋجني («حورۋجني» تۇركىنىڭ «قارۋ» دەگەن سوزىنەن شىعۋى مۇمكىن) اسكەري شەن بەرىلەتىن. دەمەك، ونىڭ تۇلەكتەرى اسكەري قىزمەتكە بارۋعا مىندەتتى بولدى. سول سەبەپتى ۆ.گريگورەۆ جوعارىدا اتالعان بەس كىسىنى اسكەري بەكىنىستەرگە «اۋدارماشى جانە مۇعالىم» رەتىندە اتتاندىرادى جانە ولار قىزمەت بابىندا بەكىنىستىڭ اسكەري كومەندانتىنا باعىنىشتى بولدى. ولاردىڭ اسكەري شەنى بار مامان رەتىندە ورىنبور ارنايى كورپۋسىنا باعىنىشتى بولعانى تورعاي اسكەري بەكىنىسىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ارحيۆ مۇراعاتارى دالەل بولا الادى. 1862 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ى.التىنسارين وتباسى جاعدايىنا بايلانىستى تورعايداعى قىزمەتىن دوعارىپ، تۋعان جەرى توبىلعا ورالادى. ونىڭ ورنىنا وبلىستىق باسقارما العاشقىدا توقتامىس كوسباقوۆتى (تۋكتامىش كۋسۆاكوۆ), بىراق ول ءوز كەلىسىمىنەن باس تارتقان سوڭ مومىن (مۋمين) بايدوسوۆتى ۇسىنادى. وسى ارالىقتا، ياعني ءبىر جىل ەكى ايدان سوڭ، 1863 جىلدىڭ كۇز ايىندا ى. التىنسارين شارۋشىلىعىن، كارى شەشەسى مەن قارىنداسىن الىپ تورعاي بەكىنىسىنە قايتا ورالادى. كومەندانت يا. پ. ياكوۆلەۆ سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورىنبور اسكەري كورپۋسىنىڭ شتابىنا راپورت جازىپ، زاۋرياد حورۋجني شەنىندەگى ى.التىنساريندى اسكەري بەكىنىستىڭ «اۋدارماشىسى جانە مۇعالىم» رەتىندە قايتا الۋدى سۇراپ، بەكىنىستەگى مەكتەپتى 1864 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا اشۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن جازادى. باس شتاب ونىڭ ۇسىنىسىن قاناعاتتاندىرادى.

ى. التىنساريننىڭ، حاتتا ءوزى اتاپ وتەتىندەي، ۆ.گريگورەۆكە زور ءىلتيپات پەن شەكسىز قۇرمەت («گلۋبوكوي پريزناتەلنوستي ي بەزپرەدەلنوگو ۋۆاجەنيا») كورسەتۋىنىڭ وزىندىك تاريحي سەبەپتەرى بولدى. مۇنىڭ سىر-سيپاتىن تولىق اشۋ ءۇشىن اتالمىش تۇلعانىڭ عۇمىرناماسىنا از-مۇز شولۋ جاساپ شىعۋعا (شىعىستانۋشى ءماشھۇر عالىم ن.ي.ۆەسەلوۆسكيدىڭ مالىمەتى بويىنشا) تۋرا كەلەدى.

ۆ. ۆ. گريگورەۆ – اراب، تۇركى تىلدەرىن بىلگەن بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم (2 سۋرەت). ول 1816 جىلى، ن. ۆەسەلوۆسكي جازعانداي، «ورىس قالالارىنىڭ ىشىندە ەڭ ورىس ەمەس قالا» (ساموم نە رۋسسكوم گورودە يز رۋسسكيح گورودوۆ) پەتەبۋرگتە دۇنيەگە كەلەدى. شىعۋ تەگى - دۆوريان. ورتا ءبىلىمدى ۇيدەن الادى. 1831 جىلى، ياعني 15 جاسىندا پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى بولىمىنە قابىلدانىپ، ونى 1834 جىلى تامامدايدى.

(2 سۋرەت. شىعىستانۋشى  ۆ.ۆ.گريگورەۆ)

ستۋدەنت-شاكىرتتىك جىلدارى ول پارسى تاريحشىسى حوندەميردىڭ «موڭعول تاريحى. ەجەلگى داۋىردەن تەمىرلانعا دەيىن («يستوريا مونگولوۆ. وت درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو تامەرلانا») دەپ اتالاتىن تۋىندىسىن ورىسشاعا اۋدارىپ، باسپا بەتىندە جاريالايدى. ۋنيۆەرسيتتەتتەن سوڭ ول ديپلوماتيالىق قىزمەتتى قالاپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانىنداعى شىعىس تىلدەر ينستيتۋتىنا قابىلدانادى. بىراق ودان ول 1836 جىل ءوز ەركىمەن كەتىپ، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى بولىمىنە پارسى ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى بولىپ ورنالاسادى.

1838 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اراب جانە تۇرىك فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى و.س. سەنكوۆسكي، ورىس ادەبيەتىنىڭ پروفەسسورى پ. ا. پلەتنيوۆ، ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ي. پ. شۋلگيندەرمەن تۇسىنىسە الماي، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنەن ودەسساداعى راشەلەۆ ليتسەيىنىڭ شىعىس تىلدەر كافەدراسىنا اۋىسادى. 1842 جىلى موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىندە التىن وردا حاندارىنىڭ جارلىقتارى تۋرالى («و دوستوۆەرنوستي يارلىكوۆ، داننىح حانامي زولوتوي وردى رۋسسكومۋ دۋحوۆەنستۆۋ») تاقىرىپتا ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا قورعايدى.

1844 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۆ.گريگورەۆ اعارتۋشىلىق سالاسىنداعى قىزمەتىن دوعارىپ، ىشكى ىستەر ءمينيسترى ل.ا.پەروۆسكيدىڭ قاراماعىنا كەلەدى. 1846 جىلدان باستاپ سول مينيسترلىكتىڭ بوگدە جۇرتتاردىڭ ءدىن ىستەرى جونىندەگى دەپارتامەنتىنىڭ 4-ءشى دارەجەدەگى شەنەۋنىگى قىزمەتىن اتقارادى. 1851 جىلى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءىنىسى ۆ.ا. پەروۆسكي ەكىنشى مارتە ورىنبور ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولىپ بەكىتىلەدى. ول وزىنە تانىس ۆ.گريگورەۆتى ورىنبورعا قىزمەتكە شاقىرادى. وسىلايشا 1852 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا ۆ.گريگورەۆ الدىمەن ورىنبور جانە سامارا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىن ورىندايتىن شەنەۋنىك، كەيىنىرەك 1854 جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىنا بەكتىلەدى. سول جىلى ول «وبلاستنىە ۆەليكورۋسسكيە سلوۆا ۆوستوچنوگو پرويسحوجدەنيا» اتتى ماقالاسى ءۇشىن ول رەسەي عىلىم اكادەميانىڭ كوررەسپودەنت-مۇشەسى بولىپ سايلانادى.

ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنداعى قىزمەتى كەزىندە ول تىكەلەي بوكەي ورداسىنا، سىر بويىنا قىزمەتتىك جانە اسكەري باعىتتاعى ەكسپەديتسيالارعا قاتىسادى. قازاق ءتىلىن زەرتتەۋگە كوڭىل اۋدارادى. شەكارالىق كوميسسيانىڭ ءىس قاعازدارىندا قازاق ورداسىنا قاتىستى ىستەردى تاتارشادان اراشالاپ، قازاقشا جۇرگىزۋگە ارەكەت جاسايدى. ورىنبورعا قارايتىن قازاق اراسىنا ءجيى ساپارعا شىعىپ، بيلەۋشى بي-شونجارلارمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتا بىلەدى. 1861 جىلى ترويتسكىگە ساپارلاپ كەلگەن كەزىندە ول امانقاراعاي ورمانىن كورۋگە ارنايى كەلەدى.

1862 جىلى قازاقتارعا قاتىستى ىستەردى باسقاراتىن وبلىستىق باسقارما توراعاسى (بۇرىنعى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسى) قىزمەتىنەن بوساپ، سانكت-پەتەبۋرگك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تاريحى كافەدراسىنا پروفەسسورلىق قىزمەتىنە ورنالاسادى. پروفەسسورلىق قىزمەتتە ول عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ەرەكشە دەن قويىپ، شىعىس تاريحىنا قاتىستى بىرنەشە مونوگرافيا جاريالايدى. بۇدان سوڭ ول بىرنەشە جىل «ۇكىمەت حابارشىسى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، رەسەي پاتشالىعىنىڭ باسپا ءىسىنىڭ باس باسقارماسىن باسقارادى. 1881 جىلى دۇنيەدەن وزىپ، پەتەربۋرگ قالاسىنداعى نوۆودەۆيچە قورىمىنا جەرلەنەدى. جەرلەنگەن قابىرى جوعالىپ كەتكەن.

ۆ.گريگورەۆ ىبىرايدىڭ اتاسى بالعوجا ءبيدى قاتتى قادىرلەگەن، ونىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان. سوندىقتان ول بولاشاق اعارتۋشىعا ىشتارتقان، قامقورلىق كورسەتكەن. ن.يلمينسكيدىڭ سوزىمەن ايتساق، «گريگورەۆ ۆىسوكو تسەنيل بيا بالگودجۋ ي رادي نەگو ليۋبيل التىنسارينا، كوتورىي ۆپروچەم ي سۆويمي ليچنىمي كاچەستۆامي ي داروۆانيامي ۆپولنە زاسلۋجيۆال راسپولوجەنيە گەنەرالا».

ى.التىنسارين 1859-60 جىلدارى ۆ. گريگورەۆ باسقارعان ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ كىشى ءتىلماشى قىزمەتىن اتقارادى. بۇعان دەيىن ول ورىنبور مەكتەبىن بىتىرگەندە العان ماماندىعىنا سايكەس، ديستانتسيا باسشىسى سوتنيك شەنىندەگى بالعوجا ءبيدىڭ ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋشى قىزمەتىندە بولادى. ونىڭ ورىنبورعا اۋىسۋى اتاسى بالعوجانىڭ قايتقانىنان كەيىن جۇزەگە اسادى. 1859 جىلدىڭ 25 شىلدەسىندە ى.التىنسارين ۆ.گريگورەۆكە حات جولداپ، اتاسىنىڭ قايتىس بولعانىن حابارلاي كەلە، وزىنە قىزمەت سۇرايدى: «پو وكونچاني كۋرسا ناۋك ۆ كيرگيزسكوي شكولە ۆ 1857 گودۋ يا بىل وتپۋششەن ۆ وردۋ، ك دەدۋ موەمۋ، ۋپراۆليايۋششەمۋ ۋزۋن-كيپچاكسكيم رودوم، ۆويسكوۆومۋ ستارشينە بالگوجە يامگۋرچينۋ، ۋ كوتوروگو زانيمالسيا پيسمەننىمي ەگو دەلامي; ەتو وبستوياتەلستۆو نە پوزۆوليلو منە پروسيت ناچالستۆو و دوپۋششەني مەنيا ك كاكومۋ-نيبۋد رودۋ سلۋجەبنىح زانياتي. پو كونچينە جە ۋپوميانۋتوگو دەدا، سلۋچيۆشەيسيا ۆ فەۆرالە سەگو گودا، ناسلەدوۆاۆ ۆسە ەگو جيتە يا دولجەن بىل يمەت ليچنىي نادزور پود ونيم» (داگەروتيپتەگى بالعوجا بي: ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتاسى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر).

سول جىلدىڭ تامىز ايىندا، ياعني حات جازىلعان مەرزىمنەن ءبىر اي وتكەن سوڭ ۆ.گريگورەۆ ى.التىنساريندى ورىنبور شەكارالىق كوميسسيا مەكەمەسىنە الدىرىپ، ونى كەڭسەدەگى كىشى تىلماشتىق قىزمەتكە ورنالاستىرادى. ونىڭ كەڭسەسىندە ەكى ءتىلماش - اعا ءتىلماش جانە كىشى ءتىلماش قىزمەت اتقاراتىن ەدى. اعا تىلماشقا تاتار-ورىس ءتىلىن بىلەتىن كىسى، ال كىشى تىلماشقا قازاق-ورىس ءتىلىن بىلەتىن قابىلداناتىن. سەبەبى كەڭسە ورىنبورعا قارايتىن تاتار-باشقۇرت، قازاق جۇرتىنىڭ ءتۇرلى ماسەلەلەرىن قاراستىرۋمەن اينالىساتىن. ءتىلماشتار ولار شەكرالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە اۋىزشا اۋدارما جۇمىسىن جاساۋمەن قاتار، ىسقاعازدارىن دا جۇرگىزىپ وتىردى. 1859 جىلدىڭ كۇز ايىندا ماڭعىشىلاق ەكسپەديتسياسىنان ورالعان اۋدارماشى ن. يلمينسكي شەكارالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە كىشى تىلماشتىق قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ى.التىنسارينمەن العاش جۇزدەسەدى.

كەڭسەگە، ياعني گەنەرالدىڭ قابىلداۋىنا كەلەتىن قازاقتار از بولاتىن. سوندىقتان كىشى ءتىلماشتىڭ جۇمىسىندا بوس ۋاقىتتار كوپ بولدى. ءىلىم-بىلىمگە ىنتازار ىبىراي بوس ۋاقىتىندا ۆ.گريگورەۆتىڭ كابينەتىندەگى كىتاپتاردى وقىپ جۇرەدى. ءجاسوسپىرىمنىڭ بويىنداعى بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتى بايقاعان ۆ. گريگورەۆ وعان ءوزىنىڭ قىزمەتتىك كەڭسەسىمەن جاپسارلاس بولمەگە ورنالاسقان جەكە كابينەتىندەگى كىتاپتارمەن تانىسۋعا رۇقسات بەرىپ، ونىڭ ىشىندە ۇشىراساتىن شەتەلدىك تۇسىنىكسىز سوزدەردى ارنايى داپتەرگە تەرىپ جازۋعا كەڭەس بەرەدى جانە سول تۇسىنىكسىز سوزدەرگە قىسقا تۇسىنىكتەمە بەرىپ، وعان ونىڭ ماعىناسىن ۇعىندىرىپ وتىرادى. كەيىن بۇل ءىستى ول ن.يلمينسكيگە تاپسىرادى. اتالمىش داپتەر اقىرىندا ن.يلمينسكي مەن ى.التىنسارين، ياعني ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ورنىعۋىنا دانەكەر بولادى. داپتەردەن باستالعان قارىم-قاتىناس سىيلاستىققا ۇلاسىپ، ول اعارتۋشىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسىن تابادى. سول سىيلاستىق بولماعاندا، ن.يلمينسكيدىڭ التىنسارين تۋرالى ەستەلىك جيناعى 1891 جىلى (اعارتۋشى قايتىس بولعاننان كەيىن ەكى جىلدان سوڭ) قازان قالاسىندا جارىق كورەر مە ەدى، كورمەس پە ەدى؟!

ۆ.گريگورەۆ - رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا جاڭا ولكەلەردى الۋ جانە يگەرۋ ساياساتىنا ادال قىزمەت ەتكەن يمپەرياشىل كىسى. بىراق ول ونى قارۋدىڭ كۇشى، زورلىق-زومبىلىقتىڭ تەگەۋىرىنى ارقىلى ەمەس، ورىس مادەنيەتىن، ءبىلىمىن تاراتۋ ارقىلى جۇرگىزۋدى قالاعان. قازىرگى ۇعىممەن ايتساق، ول – «جۇمساق كۇش» ىقپالىنىڭ جاقتاسى. ونىڭ ەسەت كوتىباروۆتىڭ كوتەرىلىسىن قارۋدىڭ كۇشى، زورلىق-زومبىلىقتىڭ ىزعارىمەن باسقان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ارەكەتىن سىناعان كولەمدى تالداۋى بار.

1860 جىلى ۆ. گريگورەۆ ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ الدىنا ورىس-قازاق مەكتەپتەر جۇيەسىن دالانىڭ تۇپكىرىندەگى اسكەري بەكىنىستەر مەن شەكارا بويىنداعى قالالارعا قاراي  كەڭەيتۋ ماسەلەسىن ۇسىنادى. ونىڭ ۇسىنىسى گۋبەرناتور تاراپىنان قولداۋ تابادى. وسىلايشا ورىنبور قالاسىنان باستالعان مەكتەپتىڭ كىشىگىرىم ۇلگىسى تورعاي، ىرعىز، رايىم، پەروۆسك اسكەري بەكىنىستەرى مەن ترويتسك قالاسىنا قاراي قانات جايادى. 1861 جىلى ترويتسك قالاسىندا ورىس-قازاق باستاۋىش مەكتەبى اشىلىپ، ونىڭ سالتاناتىنا ۆ.گريگورەۆ ارنايى بارىپ قاتىسادى جانە ىلە-شالا جاڭا مەكتەپ تۋرالى سانكت-پەتەربۋرگتە شىعاتىن «سەۆەرنايا پچەلا» گازەتىنىڭ 28 قازانداعى №241 سانىنا «وتكرىتيە كيرگيزسكوي شكولى ۆ ترويتسكە» دەگەن اتاۋمەن ماقالا جاريالايدى (ترويتسك مەكتەبى جانە «ترويتسك تۇرعىنى»).

ورىنبور ولكەسىنە قارايتىن قازاق دالاسىندا وقۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن، تۇركى جۇرتىنىڭ تاريحى تۋرالى تولىمدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن، قازاق ءتىلىن تاتار ءتىلىنىڭ ىقپالىنان اراشالاۋعا ۇمتىلعان شىعىستانۋشى عالىم ۆ.گريگورەۆتىڭ قىزمەتى اعارتۋشى ۇستاز ى.التىنساريننىڭ رياسىز قۇرمەتىنە يە بولادى. 1876 جىلى پەتەربۋرگكە بارعان ساپارىندا ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى باسشىسىنا ارنايى سوعىپ، سىيلى قوناق بولادى. قازاق اعارتۋشىسى ۆ. گريگورەۆتىڭ دوستىعى مەن جاساعان جاقسىلىعىن ەشقاشان ەستەن شىعارماي، ونى قۇرمەتتەپ وتەدى. سول قۇرمەتتىڭ ءبىر كورىنىسى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان بۇقارالىق اقپارات بەتىندە العاش رەت جاريالاپ وتىرعان اتالمىش حاتتىڭ مازمۇنىندا ورىن العان.

ءسوز سوڭىندا (وقىرمان قۇلاعىنا «التىن سىرعا» رەتىندە) ى.التىنساريننىڭ عۇمىرناماسى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى وقىرماندار تاراپىنان تىڭ، كەڭ ماعلۇمات الۋ قىزىعۋشىلىعى تۋىنداپ جاتسا، 2022 جىلى ءبىزدىڭ اۆتورلىعىمىزبەن ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «اباي اكادەمياسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قولداۋىمەن باسپا بەتىنەن جاريالانعان «اباي جانە ىبىراي» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكپەن تانىسۋعا كەڭەس بەرەمىز.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي ۋنيۆەرسيەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz