وتكەن تاقىرىپتا ءبىز «قازاقستاندىق پاتريوتيزم» تاقىرىبىن سوزگە ارقاۋ ەتتىك. ونداعى نەگىزگى ايتار وي – «قازاقستاندىق پاتريوتيزم» تۇسىنىگىنىڭ «مەملەكەت» پەن «مەملەكەتتىك دامۋ» باعىتتارىمەن ساباقتاس ءارى سايكەس ەكەندىگى بولاتىن. كەلەسى كەزەكتە ءبىز «ۇلتتىق پاتريوتيزم» تاقىرىبىنا توقتالامىز. ونىڭ مازمۇنى نەدە، ول قوعامدا قانداي قىزمەت اتقارادى،  نە پايدالى – نە زياندى جانە ت.ت. ماسەلەلەرگە توقتالامىز.

ۇلتتىق پاتريوتيزم ‑ مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق نەگىزىمەن بايلانىستى ءارى سول نەگىزدە داميدى. الەمدەگى كوپتەگەن مەملەكەتتەر كونستيتۋتسيالارىندا ءوز ەلدەرىن «ۋنيتارلى مەملەكەتپىز» دەپ جاريالاعان. «ۋنيتارلى» دەگەن ءسوز ساياسي ماعىناسىندا «ءبىرتۇتاس»، «بولىنبەگەن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني، بۇل ‑ مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسى مەن ەكونوميكالىق‑شارۋاشىلىق تۇتاستىعى ونىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعىمەن بىرلىكتە ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ءسويتىپ، ۋنيتارلى مەملەكەت دەگەنىمىز – ءبىر حالىقتىڭ ءوزى مىڭداعان جىلدار ءومىر ءسۇرىپ، سول تەرريتورياعا تاريحي يەلىك ەتۋىنىڭ ارقاسىندا، سول تەرريتوريادا پايدا بولعان مەملەكەت ەكەنىن پاش ەتەدى. ناقتى ماعىناسىندا بۇل ونىڭ ۇلتتىق مەملەكەت ەكەندىگىن ايتىپ تۇر.

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاقستان ءوزىن «ۋنيتارلى مەملەكەتپىز» دەپ جاريالادى. الايدا، وندا «بايىرعى قازاق جەرىندە» دەگەن ءسوز بار دا، «قازاق حالقىنىڭ قۇرعان مەملەكەتى» دەگەن ءسوز ‑ بەلگىلى‑بىر ساياسي ويىنداردىڭ اسەرىنەن بولار – ەنبەي قالدى. بۇل بولاشاقتا ۇلتتىق پاتريوتيزمنىڭ سيپاتىنا ەلەۋلى اسەرىن تيگىزدى. سەبەبى، قازاق حالقى كسرو ىدىراپ، «تاۋەلسىزدىك شەرۋى» دەگەن اتپەن تاريحقا ەنگەن ساياسي‑تەكتونيكالىق وزگەرىستەر باستالعان كەزدە وزگە رەسپۋبليكالار سياقتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرامىز دەگەن سەنىمدە بولدى. بىراق، ونىڭ ورنىنا قازاق حالقى ازاماتتىق  باعىتتاعى «كوپۇلتتى» مەملەكەتكە يە بولىپ شىقتى...

سول سەبەپتى، وتكەن عاسىردىڭ 90­‑شى جىلدارىنداعى ۇلتتىق پاتريوتيزم «تاريحي ادىلەتتىلىك» پرينتسيپتەرىن العا شىعاردى. ەلىمىزدە جاپپاي ميگراتسيالىق پروتسەستەر باستالىپ، قازاق ۇلتشىلدارى ورال،  سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار، وسكەمەن، استانا، الماتى جانە بىرقاتار وڭىرلەردە «قازاقستان – قازاق مەملەكەتى» ەكەنىن دالەلدەۋگە كىرىستى. وزگە حالىقتارعا مۇنىڭ تاريحي ادىلەتتىلىك ەكەنىن، ونداعى ءاربىر حالىقتىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارى بار ەكەنىن ءتۇسىندىردى. ءسويتىپ، ول كەزدە «ۇلتتىق مادەنيەت»، «ۇلتتىق بولمىس»، «ءتىل مەن ءدىل»، «ءدىن»، «وتانسۇيگىشتىك» جانە باسقا قۇندىلىقتار «مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ» كولەڭكەسىندە قالىپ وتىردى. سەبەبى، ەگەر ولار ۇلتتىق مەملەكەتتى تولىق مويىنداتا السا، وندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار دا ونىمەن بىرگە دومينانتتىق سيپاتقا كوشەدى دەپ سەندى...

بىراق، ودان كەيىنگى ورىن العان تاريحي شىندىق ولاي بولماي شىقتى. قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇزاق ۋاقىتتارعا سوزىلعان بوداندىق جىلدارىندا وزگە مادەني قۇندىلىقتاردى بويىنا تەرەڭ ءسىڭدىرىپ، رۋحاني تۇرعىدا ول بوداندىق قۇرساۋدان تەز ارادا ايىعا المايتىندىعى انىقتالدى. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ارتقانىمەن، ءىس جۇزىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل ورىس ءتىلى بولىپ قالا بەردى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز وزگە حالىقتاردى وزىنە ءسىڭدىرۋشى پوتەنتسيالعا يە  بولماي قالعاندىعى بەلگىلى بولدى. قايتا، كەرىسىنشە،  مەملەكەتتەگى «جەتەكشى ۇلت» ەمەس، ءالى دە وزگە قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭدىرۋشى «جەتەكتەگى ۇلت»  ەكەندىگى سەزىلدى. مىنە، وسى ماسەلە ايقىندالعان كەزەڭنەن باستاپ، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ باستاپقى ريتوريكاسى دا وزگەرە باستادى. ەندى الدىڭعى قاتارعا «ۇلتتىق قۇندىلىقتار» ماسەلەسى شىقتى:

1. قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ تاريحي جادىگەرلەرىن بۇكىل الەمنەن ىزدەپ، ءوز تاريحىن تۇگەندەي باستادى;

2. وزدەرىنىڭ اتا‑بابالارى كىم بولعاندىعىن زەرتتەپ، ءوز باتىرلارى مەن دانالارىن، تاريحي تۇلعالارىن ىزدەي باستادى;

3. حالىقتىڭ سالت‑داستۇرلەرىن قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بولمىسىنا ۇڭىلە باستادى. «مادەني مۇرا» دەپ اتالعان ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداۋعا قول جەتكىزدى;

مىنە، وسىلايشا ۇلت «ۇلت بولىپ قالىپتاسۋدىڭ» جاڭا كەزەڭىنە اياق باستى. سوعان ساي ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ  سيپاتى دا «وزىنە ءوزى دەم بەرىپ، جەپە‑جەككە شىققان» بۇرىنعىنىڭ باتىرلارىنا ۇقساپ شىعا كەلدى...

ارينە، بۇعان قارسى سىن ايتۋشىلار دا تابىلا كەتتى، ولار: «قازاقتار ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىمەن، بابالارىمەن ماقتانۋدان باسقا تۇك بىلمەيدى» دەپ كىنالادى. بىراق، بۇل، شىن مانىسىندە:

1. قازاق ۇلتىنىڭ ءالى دە ۋنيتارلى مەملەكەت قۇرۋ دەڭگەيىندەگى ۇلتتىق سيپاتقا جەتپەگەنىنىڭ;

2. قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان بوداندىق زامانىندا ءوزىنىڭ بۇرىنعى «مەملەكەت قۇرۋشى الەۋەتىنەن» ءبىرشاما ايىرىلىپ قالعانىنىڭ;

3. قازاق ۇلتى، ەندى، وسى «ولقىلىقتىڭ» ورنىن ءوزىنىڭ تاريحىن ماداقتاي وتىرىپ، ءوز بابالارىنىڭ ەرلىگى مەن مەملەكەتتىلىگىن دارىپتەي وتىرىپ، ءسالت‑داستۇرىن جاڭا زامانعا لايىقتاي وتىرىپ تولتىرۋى ءتيىس ەكەنىنىڭ جانە ءوزىن «مەملەكەتتىك ۇلت» رەتىندە كوتەرۋگە ۇمتىلىسىنىڭ بەلگىسى بولاتىن.

بىراق، ءدال وسى كەزڭدە ابدەن كۇش جيىپ العان اۆتوريتارلى بيلىك  ساياساتىنا مۇنداي – «ەركىن ويلى ۇلتتىق پاتريتوتيزم» اسا ۇناي قويعان جوق. سەبەبى، قازاق ۇلتىنىڭ دانالىق ءداستۇرى ەرلىك پەن ورلىك پافوسىنا تولى ەدى ‑ سوناۋ ءبىر كەزدەرى «ەلىم‑اي» دەگەن زارزاماننان باستالاتىن «ەلدىك قاسيەت» ونىڭ كەيىنگى تاريحىندا ۇنەمى كورىنىس تاۋىپ وتىرعان بولاتىن. ودان بەرگى تاريحتاعى ۇلتتىق تاربيە جۇيەسىن قۇراۋشى قازاق دانالىعى دا ۇجىمدىق‑دەموكراتيالىق سيپاتتا ەدى... بۇل، ارينە، ەندىگى كوررۋپتسيامەن جالعاسقان اۆتوريتارلى بيلىككە قايدان عانا ۇناي قويسىن!

سوندىقتان، ساياسي ورىستە مۇنداي پاتريوتيزمگە مەيلىنشە توسقاۋىل قويۋ ءۇردىسى استىرتىن تۇردە ورىن الدى. ۇلت پاتريوتتارىنا جاعىمسىز ماعىناداعى «ۇلتشىل» دەگەن ايدار تاڭىلدى. ولاردىڭ مەملەكەتشىلدىك كوزقاراستارى «مەملەكەت مۇددەسىنە ساي» دەپ ەمەس، ولاردىڭ ۇسىنىستارى «جەكە ادامداردىڭ جەكە كوزقاراسى» دەڭگەيىندە قالىپ وتىردى...

وسىلايشا «ۇلتشىلدىق» پەن «پاتريوت» ۇعىمدارىنىڭ اراسى جاساندى تۇردە اجىراتىلدى. كوپ ۇزاماي، ۇلتشىلدىقتان اجىراعان «پاتريوتيزم» كوبىنە جالاڭ دەكلوراتسيا كۇيىنە ءتۇستى. مۇنداي جاعداي ‑ حالىق تاراپىنان قويىلاتىن ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ  مەملەكەتتى تولىق باقىلاۋىنا العان بيلىك مۇددەسىمەن ساي كەلمەگەندە ورىن الاتىن زاڭدى قۇبىلىستار.  بۇل – بارلىق اۆتوريتارلىق‑ديكتاتورلىق سيپاتتاعى مەملەكەتتەرگە ءتان ورتاق قۇبىلىس.

ارينە، ۇلتتىق ءپاتريتويزمنىڭ قارقىندى دامۋىنا كەدەرگى بولعان كوپتەگەن قوسىمشا فاكتورلاردى اتاپ كەتۋ كەرەك. ول فاكتورلار وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى دەپ ەكىگە بولىنەدى.

وبەكتيۆتى فاكتورلار قاتارىنا مىنالاردى جاتقىزامىز:

1. ۇلت تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردە بىرىزدىلىك بولماۋىنان جانە كوپتەگەن دەرەكتەردىڭ سول زامانعى ساياسي كونيۋكتۋراعا ساي بۇرمالانۋىنىڭ ناتيجەسىندە تاريحقا قاتىستى ايقىن كوزقاراستىڭ بولماۋىنا اكەلدى. ول تاريحي سانامىزدىڭ تۇتاستىعىنا نۇسقان كەلتىرىپ وتىردى.

2. وسىنداي تۇتاستىققا قول جەتپەگەن سوڭ، تاريحي سانامىزدى وزگە كۇشتەردىڭ ‑ مەيلى، ول سىرتقى يمپەريالىق كۇشتەر بولسىن، مەيلى، اۆتوريتارلى ءوز بيلىگىمىز بولسىن ‑ جىكتەپ‑جىلىكتەۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ وتىردى. وعان قارسى تۇرۋعا ۇلتشىلدار تاراپى دايىن بولماي شىقتى. (بۇنى، ءوز كەزەگىندە، بىزدەگى جەتەكشى ۇلتتىڭ ءالى دە قالىپتاسپاعانىنىڭ كورسەتكىشى دەسە بولادى).

ال، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەر قاتارىنا مىنالاردى جاتقىزار ەدىك:

1. قوعام ساناسىنا ەلىمىزدەگى دەموكراتيانىڭ ءالى دە جەتىلمەي جاتقاندىعى، حالىقتى سول سەبەپتەن «قولمەن باسقارۋ» قاجەتتىگى;

2. سىرتقى قاۋىپتەر ۇلتشىلدىققا جول بەرمەي وتىرعانى تۋرالى اڭىزدار.

3. ەل بيلىگىندەگى تۇلعانىڭ (ۇجىمدىق تۇلعا دەسەك تە بولادى) ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا قۇلىقتى ەمەستىگى;

4. ۇلتتىق‑مەملەكەتتىك كۇرەستەگى رۋلىق جىكشىلدىكتىڭ ورىن الۋى.

مىنە، وسى فاكتورلاردىڭ ءبارى جيناقتالا كەلە، قازاقستانداعى ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ ءوز مۇمكىندىگى دەڭگەيىندە دامۋىنا جول بەرمەدى دەسەك بولادى...

قازىر جاعداي وزگەردى مە؟

ەگەر، ماسەلەگە گەوساياسي تۇرعىدا كەلسەك، قازىر قازاقستان حالقى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن بىرىگۋى قاجەت ەكەنىن ايقىن ۇعا باستادى.  ول اراداعى رۋلىق‑جەرشىلدىك كەدەرگىلەردى سىلىپ تاستاپ، مەملەكەتتىك تۇتاستىققا قاراي ۇمتىلۋدا. سوعان ساي ۇلتتىق پاتريوتيزم قايتا جاڭعىرۋ جولىنا ءتۇسىپ كەلەدى دەسە بولادى. مۇنداي تۇتاستىق تاجىريبەسى بىزدە بار. مىسالى، 2016 جىلدارى قازاق حالقى «جەر ساتۋ» ماسەلەسىندە ءپاتريوتيزمنىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتە الىپ ەدى. ودان كەيىنگى ورىن العان بىرنەشە وقيعالاردا دا قازاق حالقى ءوز موينىنا مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى الۋعا ءبىرشاما دايىن ەكەندىگىن سەزدىردى.

بۇگىندە، حالىق «مەملەكەتتىك ءتىل» جانە «مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك» توڭىرەگىندە بىرىگۋ ۇستىندە. ول ءوز قۇزىرىنا مەملەكەتتىڭ «مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن» الۋ ارقىلى،  ۇلتتىق مادەني قۇندىلىقتارىن «قازاقستان حالقىن بىرىكتىرۋشى ءارى بىرەگەيلەندىرۋشى فاكتور» دەپ اشىق جاريالاي باستادى.

مىنە، جاڭا كەزەڭدەگى ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ سيپاتى وسى. ول – باستاپقى «مەملەكەتتىك بىرلىكتەن»  بىرتىندەپ، نەبىر قيىنشىلىقتاردان وتە كەلە «قازاقستان حالقىنىڭ رۋحاني‑مادەني تۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋى» جولىنا قاراي بەت بۇردى!  حالىق وسىلاي بىرىكسە، وعان قارسى تۇرار كۇش بولمايدى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz