بولات ءابدىلمانوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اكتەر:

بولات ءابدىلمانوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، اكتەر:

– بولات اعا، ءبۇتىن جۇرت بۇرىن ءوزىڭىزدى ساعىنسا، تەاترعا بارۋشى ەدى، ەندى قازىر كينوەكراندا بولماسا ءوزىڭىزدى سيرەك كەزدەستىرەتىن بولدىق. جالپى، قاي­داسىز؟ ءدال قازىر قانداي جۇمىس ۇس­تىندەسىز؟ كينوعا ءتۇسىپ ءجۇرسىز بە، قانداي فيلمگە؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شى­عارماشىلىق جاڭالىعىڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز...

– تاپ وسى كۇندەرى ەكى كينوعا ءتۇسىپ ءجۇر­مىن: ءبىرى – ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «كەنجە» فيلمىندە وزىنە كراب دەگەن لاقاپ ات قويعان ءبىر وليگارح رولىندە. باستى كەيىپكەر بولماسا دا، وبرازى كۇردەلى. قازاقستاننىڭ باي­لىعىن قالتاسىنا باسىپ، شەكارا اسىپ، ءىز سۋىتقان باي-باعلانمىن، بىلايشا ايتقاندا. وتانىن ساتقان دەگەن قاراتاڭباسى بولماسا، ولەر كۇنى جوق، كەرىسىنشە، حانعا بەرگىسىز جاعداي جاساپ الىپ، تاي ەلىندە تايراڭداي باسىپ جۇرگەنى. ءتۇسىرۋ جۇمىسى تايلاندتا بولدى. ال، ەڭ قىزىعى، مەن تاي­راڭداپ جۇرگەندە وسى جاقتا سان سوقتىرىپ كەتتىم دەگەن مەندە كەگى بارلار، كيللەر جالداپ، ىزىمە ءتۇسىپ، اقىرى مەنىڭ كەيىپكەرىم جات ەلدە ولەدى. بالكىم، ونىڭ جازاسى دا سول، ياعني تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرماۋى شىعار. ال ەندى ەكىنشى ءفيلمىم – قازاقتا ءالى سەريال جوق تۇستا ەڭ العاشقى بولىپ «پەرەكرەستوك»، «سارانچا» سىندى تەلە­حيكايالاردى تۇسىرگەن اباي قارپىقوۆ اتتى تالانتتى رەجيسسەردىڭ تۋىندىسى. ول قازىر شەتەلدە تۇرادى، قازاقتىڭ قولىنان دا حالىقارالىق دارەجەدە ۇيالماي كينو ءتۇسىرۋ كەلەتىنىن «وحوتا نا يزيۋبريا» سىندى رەسەيلىك سەريال ارقىلى دالەلدەدى. ورىستىڭ بەزرۋكوۆتان باستاپ بالۋەۆ، ناگيەۆ سىندى كىل مىقتى­لارىن قامتىعان ول تۋىندىنىڭ رەسەي كينويندۋسترياسىنا قانداي تابىس اكەل­گەنىن مەن ايتپاي-اق، وقىرمان ءوزى جاق­سى بىلەدى. سول كىسى وسىندا كەلىپ «ۇزاق جول» دەگەن فيلم ءتۇسىرىپ جاتىر، ماعان سونداعى باستى رولدەردىڭ ءبىرى زاكىردى ۇسىندى. زاكىر – ورتا جاستان اسقان، قارتتىققا جاقىنداپ قالعان، ءومىردىڭ اششىسىن دا، تۇششىسىن دا تاتقان، بىراق سودان وي تۇيە بىلگەن كەلبەتتى ءارى پاراساتتى ەلاعاسى. تۋىندى تامىز ايىندا دايىن بولادى.

– قازاق ءۇشىن ابايدان ۇلى جوق دەسە بولادى. ءبىر قىزىعى، ءسىز تەاتردان ەكرانعا اۋىستىڭىز، اباي دا كينوعا اۋىسقان سىڭايلى. ارينە، بۇرىن دا «قازاقتىڭ باس اقىنى» جايلى فيلم بولمادى دەگەن ءسوز ەمەس، كەيىنگى كەزدە اباي تاقىرىبىنا اۋىز سالۋشىلار كوبەيگەندەي. وسىعان قۋانۋىمىز كەرەك پە، ياعني ساپالىق تۇرعىدان، اباي وبرازى قانشالىقتى اشىلدى. جانە ءبىر تاڭعالارلىعى، ابايدىڭ ەكرانداعى جاڭا بەينەسىن نەگە ءسىز سومدامادىڭىز؟ ۇسىنىس بولدى ما، جالپى؟

– ابايدىڭ ءوزى ايتپاقشى، «ولەڭگە اركىمنىڭ دە بار تالاسى»، سول تالاس قازىر اقىننىڭ وزىنە دە پايدا بولعانى وتىرىك ەمەس، ياعني «ابايعا اركىمنىڭ دە بار تالاسى» دەسەك، ەش قاتەلەسپەيمىز. بۇل قاعيدانى مىقتاپ ۇستاماس بۇرىن، اقىن ولەڭىنىڭ ەكىنشى جولىن دا ۇمىتىپ كەتپەۋ كەرەك، ياعني «سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى» ەكەنىن. شىنى كەرەك، قازىر قالتاسىنا اقشا بىتكەننىڭ ءبارى كينو تۇسىرگىش بولىپ كەتتى، سولار «نە تۇسىرەمىز، كىم جايلى؟» دەپ وتىرىپ-وتىرىپ، اقىرى «ايتپاقشى، اباي بار عوي» دەپ، شاماسى جەتكەن دە، جەتپەگەن دە حاكىم ابايدى تاقىرىپ قىلىپ، كينو تۇسىرۋگە اينالعانداي. ەگەر سولار، شىنىندا، اباي­دى باسقا قىرىنان تانىتارلىق، ءوز دەڭگەيىنە لايىق دۇنيە تۇسىرسە جاقسى، كەرىسىنشە، بىزدە ابايدى قالقالاپ، سونىڭ ارقاسىندا پايدا تابۋدى كوزدەي مە دەپ قالام كەيدە. كوڭىل تولماستىق بىلدىرە باستاساڭ، «اركىمنىڭ ءوز ابايى» بار دەپ شىعا كەلەدى. ولاي دەپ ابايدى وڭاشالاپ الۋ ءۇشىن دە ورە كەرەك ەمەس پە؟ ايتپەسە كىم كورىنگەننىڭ ابايدىڭ ارۋاعىمەن ويناۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. سەبەبى اباي – بارشا الاشتىڭ ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراپ، اسا ۇلكەن دايىندىقپەن عانا كەلۋ كەرەك ەڭ بيىك قۇندىلىعى. وعان باسشىلىقتان ەرەكشە قاداعالايتىن باس-كوز كەرەك.

– ايتپاقشى، باس-كوز دەگەننەن شىعادى، ءسىز كەزىندە اسقار توقپانوۆ سىندى الىپتاردىڭ اقىرعى كۇندەرىندە بولسا دا، كوزىن كورىپ، ول كىسىنىڭ ءبىراۋىز سوزىنەن ىعىپ وتىراتىن كەزدى كورگەن بولارسىز؟

– ارينە، و-وي، ول كەزدە كۇللى ونەردە جۇرگەن ءمۇيىزى قاراعايداي مىقتىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن توقپانوۆتىڭ بەتىنە قارسى كەلمەك تۇگىل، «اسەكەڭ كەلەدى» دەگەن ءبىراۋىز سوزدەن تىزەلەرى تىزەلەرىنە تيمەي دىرىلدەپ، قورقىپ وتىرۋشى ەدى عوي. بىراق سولاي ەكەن دەپ، ەشكىم اسەكەڭدى جەك كورگەن جوق، قايتا اقتى اق، قارانى قارا دەپ اجىراتىپ بەرەتىن قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتتىلىك يەسىنىڭ الدىندا باس ءيىپ، اركىم ءوز ىسىنە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋشى ەدى عوي. اسقار توقپانوۆ رەپە­تيتسيالارعا كەلىپ، ۇلى تۇلعالاردان باستاپ، ءتىپتى كىشىرىگىم ەپيزودقا دەيىن وينايتىن اكتەرلەر ويىنى مەن رەجيسسەرلەر قويى­لىمىن ءجىتى قاداعالاپ، ۇناماسا، اكتەر كەلىس­تىرە الماي جاتسا، قولىنا تاياعىن الىپ «ساداعا كەت، مىناداي ۇلىلاردان» دەپ تاپ سول جەردەن قۋىپ شىعاتىنى بار-دى. سول كەزدە اسەكەڭنىڭ سىنىنان وتە الماي، ساح­نادان قۋىلىپ كەتكەن اكتەرلەر ءجۇر ارا­مىزدا. قازىر وزدەرى اسەكەڭنىڭ سول كەزدەگى جاسىنا جەتىپ قالدى، بىراق كەزىندە جەگەن سول تاياقتان كىشىرەيىپ قالعان ەشبىرى جوق. كەرىسىنشە بۇگىنگىدەي ابىرويلى تۇلعاعا اينالسا، كەزىندە جەگەن سول تاياق پەن قامشىلاۋدىڭ ارقاسى دەپ مويىندايدى. سەبەبى اسەكەڭ بىرەۋدى جەك كورگەننەن ولاي ەتكەن جوق، ونەر ءۇشىن، قازاق تەاترى ءۇشىن جانى شىرىلدادى عوي. ايتپەسە اسەكەڭدە ابىروي دا، بەدەل دە، ءبىلىم دە، كاسىپقويلىق تا ءبىر باسى­نا جەتىپ-ارتىلاتىن ەدى. سونى­سىنا توقمەيىلسىپ، ۇيدە جەڭگەمىزدىڭ قاسىندا ىستىق شايىن ءىشىپ وتىرسا دا ابدەن جاراسادى ءارى ەشكىمگە دە جەكسۇرىن بولماس ەدى عوي. قازىر سونداي «توقپانوۆتار» جوق. ونەردە ءسوزى جۇرەدى، ءتىسى باتادى دەگەن ۇلكەن اعالارى­مىزدىڭ ءوزى سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە دەپ، تەك ءوز قۇلاعىنىڭ تىنىشتىعىن ارتىق كورەدى. ولار ءۇشىن ونەردىڭ ەرتەڭىنەن گورى ءوزىنىڭ اتى، ءبىر كۇنى ارتىق. بىلايشا ايتقاندا، ەشكىم دە ءوز ەركىمەن «جەك­سۇرىن­نىڭ» ءرولىن ويناعىسى كەلمەيدى، ەشكىمنىڭ جانى اشىمايدى. ال ونەردەگى دە، ومىردەگى دە ەڭ ۇلكەن قاسىرەت – نەم­قۇراي­دىلىق. قازىر ادامداردىڭ ءبارى سول نەم­قۇرايدىلىقپەن ءومىر سۇرەدى. مىسالى، قازىر ءسات سايىن تەلەارنالاردان جىلت ەتىپ شىعىپ جاتقان جارنامالاردى الايىق. سولاردىڭ بارلى­عىن دەرلىك تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلەتىن، بىراق قازاق ءتىلىنىڭ سويلەۋ مانەرىن بىلمەيتىن شالا قازاقتار جاساپ جاتىر. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ءجۇرىپ جاتقان سول ساقاۋ جارناماعا سەرگەكتىك تانىتىپ، «قازاقتىڭ ءتىلىن قورلاپ جاتقان كىم؟» دەپ قارسى شىققان ءبىر ادام كوردىڭىز بە؟ جالپى، ادام كورە-كورە ءتىپتى جامان­دىققا دا ەتى ءولىپ كەتەدى، ياعني ەڭ جيىركەنىشتى دەگەن بەت-قول مەن ءتىستى جۋماۋ­دىڭ وزىنە ءبىراز ۋاقىت جۇرە بەرسە ادام ۇي­رەنىپ كەتەدى، ەگەر ءوزى «بۇلاي ەتۋگە بول­مايدى» دەپ جيىركەن­بەسە. سول سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ سونداي قارابايىر قالپىنا قازاق ءوزى ۇيرەنىپ كەتكەن كەزدە جاڭادان ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىن «ە، مىنا ءسوزدىڭ ءوزى وسىلاي ايتىلادى ەكەن عوي» دەپ قابىلدايتىن بولادى.

– قارابايىرلىق پەن قاراپايىم­دىلىقتىڭ اراسىن اجىراتا المايتىن حالگە جەتكەن سياقتىمىز، سولاي عوي؟

– ءيۋى قانباعان قامىردان ىرتىك-ىرتىك نان شىقپاي ما، بىزدە دە قازىر ءدال سولاي، ياعني شيكىزاتتى پىسىرۋگە ەرىنىپ، شيكى كۇيىندە الىپ شىعىپ جاتقان – بىرەۋ. جانە سونى كادىم­گىدەي «اس» كورىپ جەپ جاتقان – ەكىنشى بىرەۋ. اسىرەسە ءازىل-قالجىڭنىڭ اينالاسىندا جۇرگەن جىگىتتەردىڭ كوبىنىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى، بايقاساڭىز، «ءاي، ءوي» دەپ كەلەدى. ومىردەگى بار دورەكىلىك پەن قارابايىرلىق ساحناعا شىعىپ كەتكەنى بىلاي تۇرسىن، قازىر سالتانات قۇرىپ الدى. بولماسا دۋبلياج سالاسىن الايىق، قازىر مىناداي «جۇلدىزدار» پايدا بولدى. وزدەرى كينوعا تۇسەدى، بىراق ءوز داۋسىن ءوزى دۋبلياجداي المايدى. سودان ءبىر كينودا ونى باسقا ءبىر اكتەر دىبىستاسا، كەلەسىسىندە باسقا بىرەۋ، سولايشا ءبىر اكتەردە قازىر بىرنەشە ءتۇرلى داۋىس بار. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ول اكتەردىڭ قازاقشا بىلمەگەن­دىگىنەن بولۋى مۇمكىن نەمەسە ول اكتەرلىك شەبەرلىكتەن وتپەگەندىكتەن... بىلايشا ايتقاندا، وزىندە دىم جوق، بىراق بىرەۋدىڭ باسكيىمىن، بىرەۋدىڭ كوزىلدىرىگىن، بىرەۋدىڭ كوستيۋمىن كيىپ تويعا بارعان ستۋدەنت سياقتى جاساندى دۇنيە بولماي قايتەدى سودان سوڭ؟!. ءبىز قاشاندا ءوزىمىزدى ورىستىڭ اكتەرلەرىمەن سالىستىرامىز. ايتالىق، سوندا سموت­كۋ­نوۆس­كي دەگەن اكتەر ءىرى پلاندا كورىنبەي تۇرىپ، الىستان سويلەپ كەلە جاتقاننان-اق كورەرمەن ونى داۋسىنان جازباي تانيتىن. سونداي-اق «17 مگنوۆەني ۆەسنى» دەگەن فيلمدە ەفيم كاپەليان دەگەن اكتەر سونداعى بۇكىل ۋاقىتتى ايتىپ تۇرادى. سوندا ءوزى تۇسپەسە دە، ەفيمنىڭ ءۇنىنسىز الگى كينونى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رەسەي كينويندۋسترياسى ءالى سول كاسىبي دەڭگەيىن جوعالتقان جوق، «ءبىر اكتەر – ءبىر ءۇن»، ياعني ءوزى وينادى، ءوزى سوي­لەيدى، سوندىق­تان ءبىرتۇتاس دۇنيە شىعادى. ال ءبىزدىڭ كينولارىمىزدا ءبىر اكتەر ءبىر فيلمدە زور، جۋان داۋىسپەن سويلەسە، كەلەسىسىندە شىڭ­كىلدەپ جۇرگەنى. شىنى كەرەك، بۇگىندە كورەرمەن ەشبىر اكتەردىڭ شىنايى بولمىسىن بىلمەيدى. نەگىزىنەن، رەجيسسەر اكتەر تاڭداردا ونىڭ تەك كەسكىن-كەلبەتىن عانا ەمەس، ونىڭ ءۇنىن، جان دۇنيەسىن تۇگەل قابىلداۋى كەرەك قوي؟ بولشەك-بولشەك دۇنيە جاسايتۇعىن بولساق، وندا ونەر اكادەمياسىن ۇستاپ، نەگە ءتورت جىل اكتەر وقىتىپ اۋرە بوپ ءجۇرمىز؟ ءبىز ءۇن دەگەن قۇدىرەتتىڭ قۇنىن قولدان جويىپ جاتىرمىز. ايتپەسە ول – اللادان بەرىلگەن نىعمەت قوي. ايتىڭىزشى، داۋسىڭىز بولماسا ءان ايتا الاسىز با؟ ەگەر ءاننىڭ ءبىر جەرىندە ورىن­داۋشىنىڭ داۋسىنان ءبىر اقاۋ كەتسە، قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى عوي، سول سياقتى سويلەگەن ءسوزدىڭ دە ءوز ۇيلەسىمى، ۇندەستىگى، ءوز مەلودياسى بولادى. مەيلى ءان سال، مەيلى پوەزيا وقى بولماسا جاي سويلە، ءۇنىڭىز تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىنان كىرىپ، بويىن الۋى كەرەك. ولاي بولمادى ما، ءتۇر-كەلبەتى كەلىستى بولعانىمەن، داۋسى جاقسى بولماسا نە دۇ­رىس سويلەي الماسا، ءوز ءتىلىن بىلمەسە، دەمەك، ول – كەمباعال تالانت. ءتىپتى تالانت دەگەن ءسوزدى قور قىلماۋ كەرەك شىعار ونداي ادامعا. سەبەبى تالانت دەگەن – بويىنا بار قاسيەتتى شو­عىرلاندىرعان ۇلى قۇندىلىق. قازىر تالانتسىزداردى جيناپ الىپ، شىن تالانتتى تاسادا قالدىرىپ جاتقان كەمباعال رەجيس­سەرلەردىڭ ءىسى دەر ەدىم مەن.

– ولاي بولسا، ءوزىڭىز كەزىندە ءازىر­بايجان مامبەتوۆتەي رەجيس­سەرلەردى كوردىڭىز، اكتەرلىك مەكتەبىنەن دە ءوتتىڭىز، ەندى نەگە رەجيسسەرلىككە تاۋەكەل ەتىپ كورمەيسىز؟

– كىمنىڭ ءتۇبى كىم بولىپ، قايدا بارارىن ءبىر اللا بىلەدى، بىراق مەن ءوز باسىم ونەردەگى ماماندىقتىڭ ەڭ تورەسى اكتەرلىك دەپ قابىلدايمىن. وبرازدى تۇردە ايتساق، اكتەر – كادىمگى ات ۇستىندە جاۋعا شاباتىن باتىر، ال رەجيسسەر – اقىل ايتىپ وتىراتىن بي. كوپ باتىرلار جاس كۇنىندە جاۋعا شابادى دا، قارتايىپ، كۇش قايتا باستاعان كەزىندە بي بولادى نەمەسە ءبيدىڭ كەڭەسشىسىنە اينالادى. سول سياقتى مەن ءوزىمدى ءالازىر ات ۇستىنەن تۇسپەگەن «باتىر» سەزىنەمىن، سوندىقتان ورتان قول تۋىندى جاساعانشا، تولىققاندى وبراز جاساعاندى ءتيىمدى كورەمىن. مىسالى، ءبىز كيەلى ساحنادا ىدىرىس نوعايباەۆ، ءانۋار مولدابەكوۆتەردى اسقار تاۋ ساناپ، وزىمىزگە ۇلگى ەتىپ قويامىز. ال سول ءان-اعاڭ نەمەسە ىدىرىس اعالارىمىز ەش ۋاقىتتا دا رەجيسسەرلىككە تالپىنعان ەمەس. ەسەسىنە ساحنادا ايعايلاتىپ، شىرقىراتىپ تۇرىپ وبراز جاساعان. ارينە، بەلگىلى ءبىر ءوسۋ دەڭگەيىنە جەتىپ رەجيسسەرلىككە دەن قوياتىندار بار، ول دا كەرەك. بىراق بۇگىندە سوعان قابىلەتى جەتكەندىگىنەن ەمەس، قولعا پورتفەل ۇستاپ، اكتەرلەرگە اقىرىپ وتىر­عىسى كەلگەننەن رەجيسسەرلىككە ۇمتىلاتىن ءبىر اۋرۋ دەندەپ الدى عوي. مەنىڭ سونداي­لاردىڭ قاتارىنان كورىنىپ قالعىم كەلمەيدى. جالپى، قازاق دەگەن ءوزى – اكتەر حالىق. تەبىرەنگىش، سەزىمتال، اقىنجاندىلىق جاعى­نان قازاقتىڭ الدىنا تۇسەر جان جوق.

– ومىردە سولاي شىعار، دەگەنمەن سونى ەكراندا نە ساحنادا ويناتا الىپ ءجۇرمىز بە؟

– شىنى كەرەك، قازاقتىڭ ناعىز مىنەزى، وكىنىشكە وراي، ەكراننىڭ قالتارىسىندا، ساحنانىڭ سىرتىندا قالىپ بارادى. ايت­پەسە، اتتەڭ، قازاقتىڭ ءبىر اتىم ناسى­بايعا بولا وكپەلەي سالىپ، قوناق كەلسە استىنداعى جالعىز اتى، قوراداعى سوڭعى قويىن سويىپ تاستايتىندىعى – ءبارى-ءبارى اكتەرگە كەرەك مىنەزدەر. وسىنداي قازاقى مىنەز بويىندا تۇنىپ تۇرعان اكتەرلەر ءالى دە بار، ءتىپتى قازاقتىڭ ەكى جىگىتىنىڭ ءبىرى – اكتەر، بىراق سونى تابا بىلەتىن، كورە بىلەتىن رەجيسسەرلەر از. اكتەردىڭ جان دۇنيەسى – جەردىڭ ۇستىندە عانا ەمەس، كوك پەن جەردىڭ ورتاسىندا ۇشىپ جۇرگەن قۇيىن سياقتى تۇسىنىكسىز قۇبىلىس. ەگەر سونداي جالىن بولماسا، سونداي ءبىر ىشكى كۇش-قۋات سىرتقا تەۋىپ تۇرماسا، اكتەر الدىندا وتىرعان كورەرمەنگە ەش اسەر ەتە المايدى. ساحنادا اكتەر قالعىپ جۇرگەن سوڭ، ارينە، كورەرمەن ۇيىقتاپ قالماي قايتەدى؟ جۇرەكتەن شىعىپ جۇرەككە جەتۋ دەگەن جاي ءسوز ەمەس، ول – شىنايى بار نارسە.

– اكتەردىڭ ولگەن جەرى قاي جەر دەر ەدىڭىز؟

– ەگەر ءوزىنىڭ بۇرىنعى جاساعان وبراز­دارىمەن ماقتانعان اكتەر كورسەڭىز، ول – «ولگەن» اكتەر. سەبەبى شىن اكتەر قازىر نە ىستەپ جاتىر، ونى جۇرتتىڭ ءوزى كورىپ، ءوزى ماقتاۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، بىزدە قازىر مەرەيتوي دەگەن بالە پايدا بولدى. قازىر ارتىستەر بىرىنەن-ءبىرى قالماس ءۇشىن جارىسىپ مەرەيتوي جاسايدى. 50 جىل بولسا مەيلى، ءتىپتى 30 جىلدىق مەرەيتوي جاساپ جاتقاندار دا بار. ماعان وسى نارسە ەرسى كورىنەدى. نەگە؟ ونەر ادامى مەرەيتويىندا بەنەفيس جاساپ، شىعارماشىلىق جولىنداعى وتكەن-كەتكەنىن تۇگەندەپ، ەلگە ەسەپ بەرۋدى عانا كوزدەسە، ەشتەڭە دەمەس تە ەدىم... الايدا مەرەيتوي جاسايمىن دەپ اكىمگە بارىپ باس ءيىپ، دەمەۋشى بول دەپ ءبىر كاسىپكەرگە الاقان جايعانداردى كورگەندە ماعان سول ءارتىس مەرەيتويدى جەبەۋ قىلىپ، ءوز قالتاسىنىڭ قامىن شەشىپ جۇرگەندەي كورىنىپ كەتەدى. ءوزىم دە اكتەر ەمەسپىن بە، سوندىقتان وسى نارسە قاتتى نامىسىما تيەدى. سەبەبى «اقىنى اكىمىن ەمەس، اكىمى اقىنىن ىزدەگەن ەل باقىتتى» دەگەندەي، اكتەر كاسىپكەردى، اكىمدى ەمەس، كەرىسىنشە، ولار «ءبىزدىڭ وسى ءبىر تۇل­عامىز بالەن جاسقا كەلىپتى عوي» دەپ ءارتىسىن ىزدەۋى ءتيىس قوي. سوندا عانا ول – باقىتتى اكتەر. ال ەندى بۇگىن ساحنادا حاندى سومداعان اكتەر ەرتەڭ ءبىر كاسىپكەردىڭ الدىنا بارىپ الاقان جايىپ تۇرسا، مىنە، سول جالعىز ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ونەردىڭ ولگەن جەرى دەپ بىلەم مەن. زامان قانداي بولسا دا، ءتىپتى كۇللى عالامدى اقشا بيلەپ كەتسە داعى، ونەر ادامى ارزانداماۋى ءتيىس.

– «كينونى كەزدەيسوق ادامدار باسىپ كەتتى» دەگەن پىكىرلەر ەستىپ قالامىز، وسى كاستينگىنىڭ كەسىرىنەن ەمەس پە؟ ياعني ناعىز ساحنا ساردارلارىن ىسىرىپ قويىپ، كوشەدەن باستى كەيىپكەر ىزدەۋ كۇللى ءارتىس قاۋىمىن ولتىرۋمەن بارابار ەمەس پە وسى؟

– كينودا تيپاج دەگەن نارسە بار. مى­سالى، «تاقيالى پەرىشتەدە» الىمعازى اعامىز ءدال تابىلماعاندا، كەيىپكەر وبرازى اشىلىپ، جالپى، كينونىڭ باستى ماقساتى ورىندالماس ەدى. سەبەبى ول رولگە الپامسا دەنەلى ءارى بالاداي سەنگىش بەينە كەرەك ەدى. رەجيسسەر ەگەر ءدال سونداي بەينەنى اكتەرلەر اراسىنان كەزدەستىرە الماسا، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ىزدەۋگە كوشەدى. الگىندە ايتقانداي، قازاق دەگەن – ءوزى اكتەر حالىق، تەك ناعىز كەرەگىن ەل ىشىنەن تابا ءبىلۋى كەرەك، ال ول – رەجيسسەردىڭ جۇمىسى. سونداي-اق تابىلعان تيپاجدىڭ قۇر تۇرىنە سەنبەي، بالا سەكىلدى ويناتا ءبىلۋ، ونىڭ بويىندا باسقالار كورمەيتىن، كينوعا كەرەك مىنەزدەردى شىعارا ءبىلۋ – رەجيسسەردىڭ شەبەرلىگىنە كەلىپ تىرە­لەتىن ءىس. كەزىندە مارقۇم شاكەن ايمانوۆ، ابدوللا قارساقباەۆ سىندى اعالارىمىز ۇلتتىق كينو ءۇشىن بارىن سالىپ، شىن مانىندە تيپاجداردى تاپتى. ال قازىر، لاجى بولسا، كينوعا ءوز تانىستارىن، ءوز كومانداسىن عانا ءتۇسىرۋ دەگەن ءبىر جامان ادەت پايدا بولدى رەجيسسەرلەر اراسىندا. بۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، اقشا ۇنەمدەۋ، ەكىنشىدەن، ءوز تانىسىن ءتۇسىرۋ، ونىمەن ارادا جەكە ءوز ەسەبى بولۋى عاجاپ ەمەس. وسىنداي جاعىمسىز، لاس نارسەلەر بەلەڭ الىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىرىن اكتەرلىككە ارناپ، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن تەاتردىڭ ءتورت قابىرعاسىنا ءوزىن ءوز ەركىمەن قاماپ، سونىڭ ايىنا بەرەتىن از عانا ايلى­عىن قاناعات تۇتىپ جۇرگەن تالاي اكتەردىڭ جولىن جاۋىپ، قيانات بولىپ ءتيىپ تە جاتقانى وتىرىك ەمەس. قالاي دەرسىز؟ ياعني شەبەرلىگى جەتىپ تۇرسا دا، ونداي اكتەرلەردى كاستينگىدەن وتكىزبەي تاستايدى نەمەسە جاي عانا ەپي­زودتىق ءرول بەرەدى دە، باستى ءرولدى ءوز تانىس­تارىنا بەرەدى. مىنە، قيانات دەپ تۇرعانىم – سول.

– اعا، شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءوزىڭىزدىڭ اكتەرلىكتى تاڭداعانىڭىزعا وكىنەتىن كەزدەرىڭىز بولا ما؟ ادام بولعان سوڭ شارشاۋ، ءتۇڭىلۋ، جيىركەنۋ سەكىلدى قۇبىلىس ءتان عوي، ياعني سونداي ءبىر ساتتەر، قۇلدىراۋ، ىشتەي كۇيزەلۋ باسىڭىزدان وتكەن شىعار؟

– ارينە، پەندە بولعان سوڭ ۇنەمى جادىراپ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس قوي، دەگەنمەن مەن كەرىسىنشە قازاق بولىپ تۋعانىما، باسقا ەمەس، سول قازاق دەگەن حالىقتىڭ اكتەرى بولىپ تۋعانىما قۋانامىن. سەبەبى قازاق – ەجەلدەن بويىندا ونەرى بار ادامداردى الاقانىنا سالىپ ايالاپ، سەرىلىگىن كوتەرىپ، ءتىپتى ايلاپ، اپتالاپ قوناق قىلعان حالىق. سول مىنەز قازاقتا قازىر دە بار، مەنىڭشە، قازاقتىڭ سول مىنەزىن ەشبىر زامان وزگەرتە المايتىن سياقتى. كەيدە باسقا ەلدەردىڭ ارتىستەرى ايتىپ جاتادى، «شىركىن-اي، ءدال قازاقتاي ونەر يەسىن قاستەرلەيتىن حالىق جوق شىعار، نەگە ءبىز قازاق اكتەرى بوپ تۋمادىق ەكەن؟» دەپ جاتادى. سوندايدا كەۋدەمىزدى ماقتانىش كەرنەگەنى بولماسا، بىلايعى ۋاقىتتا ءوزىمىز باعاسىن بىلە بەرمەيدى ەكەنبىز. مىسالى، ءبىز اۋىلعا قاراپايىم­دىلىقتى ساعىنىپ بارامىز، راسىندا، اۋىلداعى اعايىن تۋرا تابانىڭا دەيىن جىعىلىپ، استىڭا قاباتتاپ مامىق توسەپ، اق جاۋلىقتى اجەلەردىڭ ءوزى ماڭدايىڭنان ءسۇيىپ، قويىن سويىپ قۇراق ۇشىپ شىعا كەلەدى. ول – بىلگەنگە ونەرگە دەگەن قۇرمەت. سونىڭ وزىندە قوشەمەتتىڭ بۋىنا ماس بولامىز با، ەلدىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىن كور­مەي، ءسال عانا كەمشىلىگىنە ىشتەي تىجىرىنىپ، «ارىق قوي ەكەن، نەگە سەمىز قويىن سوي­ماي­دى؟» دەپ شىعاتىنىمىز بار. قاراپ تۇرساق، ءبىزدىڭ الدىمىزدا قۇراق ۇشۋعا مىندەتتى ەمەس. ءتىپتى سابيلەرىن اكەلىپ، اۋزىنا تۇكىرتىپ جاتقان انالاردى كورگەندە، ەندى، راسىندا، قازاقتاي اقجارقىن، قازاقتاي قوشەمەتتەي الاتىن، حان كوتەرەتىن حالىقتىڭ جوعىنا كوز جەتكىزەسىز. ءوزىڭنىڭ كەيدە ماماندىعىڭا تۇڭىلگەن ساتتەرىڭ بولسا، الگىندەي جاعداي سولاردى ەمدەپ جىبەرەدى دە، ياعني تەككە قازاقتىڭ ونەرىنە از دا بولسا ەڭبەگىڭدى سىڭىرگەنىڭە كوزىڭ جەتەدى. «ون التى جىل ءۇيسىز-كۇيسىز الماتىنىڭ تۇكپىر-تۇك­پىرىندە كىمنىڭ بوساعاسىنا تەلمىرمەدىم، قانداي قيىن­دىقتاردى كورمەدىم، بىراق سوندا بوسقا جۇرمەگەن ەكەنمىن عوي» دەپ وزىڭە كادىمگىدەي ءبىر تاۋبە دەپ، كوڭىلىڭ كوتەرىلىپ قالادى الگىندەي ەلدىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن شاقتا. وسى ءبىر عانا مىنەزى ءۇشىن-اق ۇلتىڭنىڭ تابانىنا توسەلۋگە دايىن بولىپ كەتەسىڭ.

– قازىر قوعامدا قازاقتى ءدال سولاي سۇيۋگە ورىن بار ما؟

– نەگىزى، باسىمىزعا قانداي كۇن تۋماسىن، ءبىز ءوز ۇلتىمىزدى ءسۇيۋىمىز كەرەك. ايتسە دە مەنىڭ ەرەكشە قورقاتىنىم – ورىستاردىڭ بىزگە اكەپ تاڭاتىن ترايبوليزم دەگەن بالەسى. قازىر قازاقتا وسى نارسە، شىنىندا، بەلەڭ الىپ بارا جاتقان سياقتى. ءبىز وسىنىڭ تامى­رىنا بالتا شاپپاي، ياعني رۋ-رۋعا بولىنۋگە توقتاۋ سالىپ، «ءار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن دەڭگەيگە جەتپەي، ءبىز ەل بولمايمىز، كىم كورىنگەننىڭ قانجىعاسىندا كەتەمىز نەمەسە وزىمىزدەن مىقتىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ، جۇتىلىپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس. قازىرگىدەي اركىم ءوز رۋىن ماداقتاپ، قازاق­تىڭ اتى ەمەس، ءوز رۋىنىڭ اتىن انگە قوسىپ، تەگىنە اينالدىرىپ نەمەسە كولىگىنىڭ ارتقى تەرەزەسىنە جاپسىرعانىنان ءبىز الىسقا بارمايمىز.

الاشقا ايتار داتىم...

كەيىنگى كەزدەرى مەنى تاڭعالدىراتىن جايتتار كوبەيىپ كەتتى. تاياۋدا «قازاقستان بارىسى» بولىپ ءوتتى عوي، قازاقتىڭ ناعىز الپامساداي جىگىتتەرى سول سايىستا جەر كىندىگىن قوزعاعانداي بىرىمەن-ءبىرى الىسىپ جاتقان كەزدە ورتاعا قايرات نۇرتاستىڭ شىعا كەلمەسى بار ما؟.. ول قىزىپ تۇرعان شوققا مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولماسا ۇستىڭە – سموكينگ، اياعىڭا سپورتتىق اياقكيىم كيىپ العان سياقتى، ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇيلەسپەيتىن دۇنيە عوي. ەكىنشى ءبىر تاڭعالدىرىپ جۇرگەنى، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كۇنتىزبەسىندە 31 مامىر – قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى، قارالى كۇن. كەرەك دەسەڭىز، ول كۇنى ءبىزدىڭ تۋىمىز دا تومەن ءتۇسىرىلىپ، ءبۇتىن الاش جۇرتى ازا تۇتۋىمىز كەرەك. جىلدىڭ 365 كۇنىندە ورىن الىپ جاتقان ويىن-ساۋىقتى تىم بولماسا ءبىر كۇنگە توقتاتاتىن ءجونىمىز بار. ال بىزدە باسقا قۇرىپ قالعانداي، «شاكەن جۇلدىزدارى» فەستيۆالىن ءدال سول كۇنگە اپارىپ تىرەپ، ونەردىڭ، وڭشەڭ ونەردىڭ ءىرى باستىلارى توي تويلاپ، شاراپ ءىشىپ كەتتى. وسىعان قالاي تاڭعالمايسىز؟!. ۇشىنشىدەن، بايقوڭىردا زىمىران قۇلاپ، قانشا توننا ۋ الاشتىڭ توبەسىنەن قۇيىلدى دا كەتتى. سوندا «قازعارىشتىڭ» باسشىلارى، ەل سەنىپ جۇرگەن ازاماتتار بەتتەرى شىمىرىكپەستەن «ودان حالىققا ەشقانداي زيان كەلمەيدى» دەپ مالىمدەمە جاسادى. وسىعان قالاي تاڭعالماسسىڭ!

اۆتور: ءماريام ءابساتتار

"الاش ايناسى" گازەتى