تاتاردىڭ كۇرەسكەر، ۇلى اقىنى مۇسا مۇستافاۇلى جالەل وتكەن عاسىرداعى قازاقتىڭ استاناسى بولعان، قازىرگى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ورىنبور وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى مۇستافا اۋىلىندا 1906 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. كىشكەنتايىنان اۋىلداعى قازاق بالالارىمەن ويناپ وسكەن ول، قازاقشاعا جەتىك بولعان. العاشقى ولەڭ-جىرلارىن بوزبالا كەزىنەن باستاپ جازا باستاعان دارىندى اقىن، 1931 جىلى ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك بىتىرەدى. سونان كەيىنگى جىلدارى، سول ماسكەۋدە شىعاتىن تاتار تىلىندەگى «جاس دوستار» جانە «وكتيابر پەرزەنتى» جۋرنالدارىنىڭ رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارادى. وسى ۋاقىتتارىندا اينالاسىنا تاتاردىڭ جانە باۋىرلاس  تۇركى ەلدەرىنىڭ وقىپ جۇرگەن جاستارىن جيناپ، ولاردىڭ ەل بولاشاعى ءۇشىن دۇرىس جولعا ءتۇسىپ،  قاجىرلى جۇمىس ىستەۋلەرىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. سونداي-اق، تۋعان ەلىنە كەلىپ، 1939-1941 جىلدارى تاتارستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ەتەدى. سوعىس باستالعان جىلدارى كەڭەستىك قىزىل ارميانىڭ قاتارىندا، قالاممەن، قارۋمەن فاشيستتىك گەرمانياعا قارسى  سوعىسقا قاتىسادى. سوعىس بىتكەن سوڭ، مارقۇم بولىپ كەتسە دە، 1956 جىلى سۇراپىل مايداندا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى. وسى اتاققا دەيىن، 1948 جىلى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعىمەن ماراپاتتالادى.

اقىن ءوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە جازعان: «تارازى»، «وتكەن جولدار»، «ەكپىندى پارتيزان»، «كوكتەم ساپارى»، «وردەندى ميلليوندار» تاعى باسقا جىر كىتاپتارىمەن جانە «التىنشاش»، «يلدار» وپەرالارىنىڭ اۆتورى رەتىندە كەڭىنەن تانىلادى. ونىڭ جاۋ قاپاسىندا تار جول، تايعاق كەشۋدە ءجۇرىپ جازعان اتاقتى «موابيت تۇرمەسىندە» اتتى ولەڭدەر جيناعى كەڭەستەر وداعىندا جوعارى باعالانىپ، كەيىننەن تاتاردىڭ بۇل اتاقتى ازاماتىنا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دانەكەر بولۋىمەن حالىقارالىق لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاعى بەرىلەدى.

سول جاۋ قولىندا تۇتقىن بولا ءجۇرىپ:

- اششى مىناۋ قاراڭعىلىق سارايىن،

بوي جازايىن، بوستاندىققا بارايىن!

قايدا سوندا ەركىن وسكەن كەڭ دالام؟

كوز جىبەرىپ بيىك شىڭنان قارايىن! – دەپ اششى جالىنمەن جىرلايدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مۇسا جالەل قازاقشا جاقسى سويلەگەن ازامات. قازاق اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندايتىن ادام بولعان. مۇمكىن مۇنىسى ورىنبور ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا وسكەندىكتەن بولار. قازاق ەلىن سونشالىقتى قۇرمەتتەگەن.

سوعىستىڭ العاشقى ۋاقىتتارىندا كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرى نەمىس فاشيستتەرىنەن كۇيرەي جەڭىلىپ، كەرى شەگىنگەندىگىن بىلەمىز. كوپتەگەن كەڭەس ارميالارى جاۋدان ويسىراي ۇتىلىپ، قۇرامىنداعى ميلليونداعان ادامدار نەمىستەردىڭ قولىنا ءتۇستى. اسىرەسە، قىرىم تۇبەگىمەن، حاركوۆ باعىتىنداعى مايداندا كەڭەس اسكەرلەرى تۇبەگەيلى جەڭىلدى. 47, 44, 51 جانە 9, 57, 6-ارميالاردىڭ تاس-تالقانى شىعىپ، قىرىلىپ كەتتى. بەلارۋسسيا مەن ۋكراينا جاۋ قولىندا قالدى.  لەنينگراد قورشاۋعا الىندى. سونىڭ ءبىر دالەلى، ارميا گەنەرالى ۆلاسوۆتىڭ ساتقىندىق ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا، قاراماعىنداعى ميلليون جارىم ادام فاشيستەردىڭ قولىنا بەرىلدى. بۇلار ماسكەۋدى دە تاستاپ كەتەرمە ەدى، ەگەر قازاقستاندىق 316-شى ديۆيزيا بولماعاندا!

مايدان دالاسىنداعى سۇراپىل سوعىس كەزىڭدە، مايداندىق «وتۆاگا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى مۇسا جالەلدىڭ يىعىنا جاۋ وعىنىڭ جارقىنشاعى تيەدى. ءداريانىڭ اساۋ تولقىنى سوققانداي ونى رەداكتسيانىڭ ارنايى ماشيناسىنان جۇلىپ الىپ، ءبىراز جەرگە لاقتىرىپ تاستايدى. سول جاق بۇرعاناسى ەداۋىر زاقىمدانعان ونىڭ سول قولى سالبىراپ بوس قالادى. بۇل 1942 جىلدىڭ شىلدە ايى بولاتىن. بۇنىڭ قالاي بولعاندىعىن اقىننىڭ «موابيت داپتەرىندەگى» «كەشىرە گور، وتان» دەگەن ولەڭى جاۋاپ بەرەدى. قاتتى جارالانىپ، قانسىراعان جاۋىنگەر اقىن ءوزىن ەندى بولماعاندا اتىپ تاستاي جازدايدى، بىراق، قولىنداعى قارۋى وت الماي قالادى. ءسويتىپ، جاۋ قولىنا تۇسەدى.

مۇسا جالەل تاعدىر تالكەگىمەن اۋەلى دۆينسك تۇبىندەگى، سودان سوڭ ريگا، كاۋناس ماڭايىنداعى، كەيىن حەلم، ورش، سەدلتس، ۆۋستراۋ ەلدى مەكەندەرىندەگى لاگەرلەردى كەزەدى. بىرنەشە اي وسىلاي ءبىراز جەردى شارلاتىپ، ساندالتقان سوڭ نەمىستەر ونى پولشا جەرىندەگى دەمبلين قورعانىنداعى قاپاسقا اكەلەدى. ەدىل ايماعىنان شىققان ۇلتتاردى، نەگىزىنەن تاتارلار مەن باشقۇرتتاردى، فاشيستتەر وسى جەرگە جيناي باستادى. بۇل تۇسىنىكتى جاعداي بولاتىن. ويتكەنى، 1942 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا گيتلەر ءارتۇرلى ۇلتتىق بولىمدەردى، سونداي-اق، تامىزدا ەدىل – ورال حالىقتارىنىڭ (ونىڭ ىشىندە قازاقتاردا بار) لەگيونىن قۇرۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويادى. تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنt ۆالي كايۋم-حان جەتەكشىلىك ەتسە، ەدىل تاتارلارى كوميتەتىن شافي المازوۆ باسقارادى. مۇسا جالەل ءوزىنىڭ دوستارىمەن بىرگە، تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس اسكەرلەرى اراسىندا ليستوۆكالار تاراتىپ، قۇپيا جاعدايدا جاسىرىن قارسىلاسۋ توبتارىن قۇرادى. بىراق، ارالارىنان شىققان ساتقىنداردىڭ كەسىرىنەن، جاۋ جاعى بۇلاردىڭ ارەكەتىن ءبىلىپ قويىپ، مۇسا جالەل 1943 جىلدىڭ تامىزىندا رادومدا قاتاڭ قاداعالاۋداعى اباقتىعا جابىلادى. سونىمەن قاتار، كەلەسى كۇنى رادوم، ەدلين، سونداي-اق، بەرليندەگى، پوزنانداعى، گامبۋرگتەگى، ۆۋستراۋداعى، سۆينەميۋندە ورنالاسقان لاگەرلەردەگى بۇلاردىڭ جاقتاستارى تۇگەلىمەن تۇتقىنعا الىنادى. قاتتى قيناۋدان وتكەن اقىننىڭ قولدارى سىندىرىلىپ، ساۋساقتارى ۋاقتالادى. بىراق، اقىن مەن ونىڭ جاقتاستارى وزدەرىنەن باسقا ەشكىمدى ۇستاپ بەرمەيدى. 1944 جىلدىڭ تامىزىندا وتكەن اسكەري سوت بۇلاردى اتۋ جازاسىنا كەسەدى. سونداي-اق، مۇسا جالەلمەن بىرگە وتىرعان موابيت، تەگەل، شپانداۋ جانە درەزدەن تۇرمەلەرىندەگى مىڭداعان تاتارلاردى بۇلارمەن قوسىپ، ءبىر ۋاقىتتا اتىپ تاستايدى.

ەندى، «موابيت داپتەرىنىڭ» بىزگە قالاي جەتكەنىن ايتا كەتەيىك.

فاشيستتىك تۇرمەلەردە تۇتقىن بولىپ جۇرگەن مۇسا جالەل، جاۋعا قارسىلاستاردىڭ استىرتىن توبىنا قاتىسىپ، كوپتەگەن ءىس-شارالارعا جەتەكشىلىك ەتەدى. وسى توgتىڭ قۇرامىنداعى قاندى كويلەك دوسى، بەلگىلى تاتار اقىنى ابدوللا ءالىشتىڭ ولەڭ داپتەرى مەن ءوز داپتەرىن قوسىپ، سول تۇرمەدەگى عابباس شاريپوۆ دەگەنگە تابىس ەتەدى. «ءبىزدىڭ بۇل توزاقتان شىعۋ-شىقپاۋىمىز ەكى تالاي، ال سەنى بوساتۋعا ءتيىس. سوندىقتان، سەن بۇل داپتەرلەردى امان ساقتاپ، كوشىرىپ جازىپ الىپ، ەلگە جونەلتە الاتىن سەنىمدى بىرەۋگە تاپسىر»، - دەيدى ول شاريپوۆقا. ايتقانداي، عابباس شاريپوۆ تۇرمەدەن بوساتىلىپ، 1944 جىلى فرانتسياعا جونەلتىلەدى. وندا ول الگى داپتەرلەردى نىعىمەت تورەعۇلوۆ دەگەنگە بەرەدى. سول تورەعۇلوۆ 1946 جىلى مۇنى تاتارستان جازۋشىلار وداعىنا تابىس ەتەدى. ال ەكىنشى داپتەرى تۇرمەلەس بەلگيالىق دوسى اندرە تاممەرمونس ارقىلى جەتكەنى بەلگىلى. دەگەنمەن، مۇسانىڭ ءۇشىنشى داپتەرى بولعان دەگەن دە لاقاپ بار. بىراق، ازىرگە ونىڭ تاعدىرى بەلگىسىز.

داپتەردىڭ بىرىندە 60, ەكىنشىسىندە 33 ولەڭ بار.  سونىڭ ءبىرىنشىسىنىڭ سوڭعى مۇقاباسىندا اقىن ءوزىنىڭ وسيەت-تىلەگىن جازىپ قالدىرعان ەكەن.

«تاتارشا وقي بىلەتىن جانە داپتەردى وقىپ شىققان دوسقا. مۇنى جازعان بەلگىلى تاتار اقىنى مۇسا جالەل. ونىڭ ءمان-جايى مىناداي: 1906 جىلى تۋعان. موسكۆادا دا، قازاندا دا پاتەرى بار. ءوز ەلىندە ۇلكەن اقىنداردىڭ ءبىرى بوپ سانالادى. 1942 جىلى مايداندا ايقاستاردا ءجۇرىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالدى. سول تۇتقىندا ازاپ اتاۋلىنىڭ ءبارىن باسىنان كەشىردى، قىسقا كۇندە 40 ولىمنەن ءوتتى، سودان سوڭ بەرلينگە اكەلىندى. مۇندا ول استىرتىن ۇيىمدارعا، سوۆەت ناسيحاتىن تاراتۋعا قاتىستى دەپ ايىپتالىپ، تۇرمەگە قامالدى. ەندى ونى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ولەدى ول. بىراق، قاماۋدا ءجۇرىپ جازعان 115 ولەڭى ارتىندا قالىپ بارا جاتىر. ونىڭ ويلايتىنى دا سولاردىڭ تاعدىرى. سوندىقتان ول 115 ولەڭىنىڭ ەڭ بولماسا الپىسىن كوشىرىپ جازىپ قالدىرۋعا تالپىندى. ەگەر وسىناۋ داپتەر سەنىڭ قولىنا تيە قالسا، مۇقيات، ۇقىپتاپ اق قاعازعا كوشىرىپ جازىپ، ساقتاپ قويا كور دە، سوعىستان سوڭ قازانعا حابارلا، تاتار حالقىنىڭ قازا تاپقان اقىنىنىڭ ولەڭدەرى دەپ جارىققا شىعار. مەنىڭ وسيەتىم وسى. مۇسا جالەل. 1943. دەكابر.»، - دەپ جازىپتى.

جىرىمنان وت تۇتاندىردىم گۇرلەتىپ،

ايتتىم، جۇرەك، ادىلەتتىك قوسقاندى.

جىرىممەنەن جەڭدىم جاۋدى كۇيرەتىپ،

جىرىممەنەن ايالادىم دوستاردى، - دەپ جازادى قاپاستا جۇرگەن تاتار اقىنى.

سوعىستان كەيىن ارداگەر اقىندى تۋعان ەلى قايتا ءتىرىلتتى دەۋگە بولادى. ونىڭ ەسىمىن قازا تاپقان مىڭداعان ادامداردىڭ ىشىنەن ىزدەپ تاۋىپ، ارشىپ الۋ، ءار جىرىن باعا جەتپەستەي باعالاۋ جانە دۇنيە جۇزىنە ماقتانىشپەن پاش ەتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. زاماننىڭ قيىن كەزىنىڭ وزىندە-اق، كرەملدەن تالاپ ەتۋ ارقىلى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىر اتاعىن بەرگىزۋ، لەنيندىك سىيلىقتىڭ يەگەرى اتاندىرۋ، تاتار جۇرتى ءۇشىن وڭاي بولعان جوق. مۇنداي تالاپشىلدىق پەن كۇرەسكەرلىك ءبىزدىڭ قازاقتار ءۇشىن دە ۇلگى تۇتارلىق ءىس دەۋگە بولادى.

مۇسانىڭ «موابيت داپتەرىندەگى» جازعان ولەڭدەرى – بيىك كوركەمدىك قاسيەتكە، ناعىز اقىندىق شەبەرلىككە، عالامات كۇش-قايراتقا، جارقىن وپتيميزمگە جانە پارتيوتيزمگە تولى ولەڭدەر.  سونىمەن قاتار، بۇل جىرلاردىڭ جاۋىنگەرلىك كۇشىن ايتا كەلە، ونىڭ عاجايىپ ليريك ەكەنىن دە كورۋگە بولادى. ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا، ادام تەبىرەنبەي قويمايدى.

بوستاندىق ەلىممەنەن، حالىقپەنەن

بىرگە بوپ، تولعاپ العا بارا بەرەم! – دەپ ءوزىنىڭ اقىندىق باعىتىن ۇسىنادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz