ولار ورىس سىنىپتارىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ىعىستىرىلۋىنا تۇبەگەيلى قارسى

ماسەلەن، بىلتىر 5-11 سىنىپتارىندا قازاق ءتىلى اپتاسىنا بەس ساعات، ال قازاق ادەبيەتى ءبىر ساعات وقىتىلعان. ال جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ قازاق ءتىلى ءۇش، قازاق ادەبيەتى ءبىر ساعات رەتىندە بەلگىلەنگەن. الايدا، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ سايتىنداعى وقۋ جوس­پارىندا قازاق ءتىلى ءبىر ساعاتقا قىسقارتىلعان دەلىنگەنمەن، تاجىريبەدە ەكى ساعاتقا كەمىپ  كەتكەن. وسى ورىنسىز وزگەرىستى ەنگىزگەن مينيسترلىكتىڭ نەنى باسشىلىققا العانى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. الدە، 1-سىنىپتان باستاپ ەنگىزىلگەن اعىلشىن ءتىلى قازاق ءتىلىن ىعىستىرىپ جاتىر ما؟ ورىس سىنىپتارىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ساعاتىن ازايتۋعا قانداي ماجبۇرلىك بار؟ ءتىپتى، بالاسى ورىس مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن ءورىستىلدى اتا-انالاردىڭ وزدەرى بۇعان قارسى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق ءتىلى ءپانى ءوز دەڭگەيىندە وقىتىلمايدى. «وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى تومەن. ەڭ باستىسى، ۇستازداردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە سەلقوستىق تانىتۋى جانە وقۋشىلارعا ەشقانداي تالاپتىڭ قويىلماۋى سالدارىنان بالالارىمىز مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق بىلمەي شىعىپ جاتىر»، – دەيدى كەيبىر اتا-انا. 

ولار ورىس سىنىپتارىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ىعىستىرىلۋىنا تۇبەگەيلى قارسى

ماسەلەن، بىلتىر 5-11 سىنىپتارىندا قازاق ءتىلى اپتاسىنا بەس ساعات، ال قازاق ادەبيەتى ءبىر ساعات وقىتىلعان. ال جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ قازاق ءتىلى ءۇش، قازاق ادەبيەتى ءبىر ساعات رەتىندە بەلگىلەنگەن. الايدا، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ سايتىنداعى وقۋ جوس­پارىندا قازاق ءتىلى ءبىر ساعاتقا قىسقارتىلعان دەلىنگەنمەن، تاجىريبەدە ەكى ساعاتقا كەمىپ  كەتكەن. وسى ورىنسىز وزگەرىستى ەنگىزگەن مينيسترلىكتىڭ نەنى باسشىلىققا العانى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. الدە، 1-سىنىپتان باستاپ ەنگىزىلگەن اعىلشىن ءتىلى قازاق ءتىلىن ىعىستىرىپ جاتىر ما؟ ورىس سىنىپتارىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ساعاتىن ازايتۋعا قانداي ماجبۇرلىك بار؟ ءتىپتى، بالاسى ورىس مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن ءورىستىلدى اتا-انالاردىڭ وزدەرى بۇعان قارسى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق ءتىلى ءپانى ءوز دەڭگەيىندە وقىتىلمايدى. «وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى تومەن. ەڭ باستىسى، ۇستازداردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە سەلقوستىق تانىتۋى جانە وقۋشىلارعا ەشقانداي تالاپتىڭ قويىلماۋى سالدارىنان بالالارىمىز مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق بىلمەي شىعىپ جاتىر»، – دەيدى كەيبىر اتا-انا. 

قازىرگى كەزدە ورىس سىنىپتارىندا وقيتىن وقۋشىلاردىڭ قازاق تىلىندە سايراپ كەتكەنى كەمدە-كەم. مۇنداعى بالالار ۇزىلىستە ءبىر-بىرىمەن ورىس تىلىندە سويلەسەدى. مەملەكەتتىك تىلدە ءتىل قاتساڭ، «نە پونيمايۋ» دەپ شىعا كەلەدى. بۇكىل قوعام بولىپ دابىل قاعۋدىڭ ورنىنا، وسىناۋ اۋىر جاعدايدى ودان ءارى كۇردەلەندىرە تۇسپەك سەكىلدى بۇل شەشىمدى قابىلداعان كورمادىكتەر. بۇگىنگى جاعدايدا ورىس سىنىپتارىندا قازاق ءتىلى ساعاتىن ازايتۋعا ەشقانداي نەگىز جوق. كەرىسىنشە، ساعات سانىن كوبەيتۋدىڭ ورنىنا، ۇزىلگەلى تۇرعان شەتىن ماسەلەنى جىڭىشكەرتىپ بارامىز. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەندەر كەلەشەكتە قوعامىمىزدىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولا المايتىنىن قاپەرگە الماعانىمىز با؟ اربىردەن سوڭ وسى ارقىلى «2020 جىلى مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ 95 پايىزى تازا قازاق تىلىندە سويلەيدى» دەگەن ەلباسىنىڭ ساياساتىنا قارسى شىعىپ جاتقان جوق پا اتالمىش مينيسترلىكتەگىلەر؟ 

ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى قىزمەتىنەن وقۋ جىلىنىڭ باسىندا بوساپ قالعان جۇماعۇلوۆ مىرزا قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرىنىڭ اشۋىن ارقالاپ كەتكەنىن بىلە مە ەكەن؟ بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن جاڭا مينيستر اسلان ءسارىنجىپوۆ قالاي تولتىرادى؟ دەگەنمەن، ءمينيستردىڭ جۇرەگى وتانىم دەپ سوعاتىن بولسا، بۇل ماسەلەگە بەيجاي قارامايدى دەگەن سەنىم بار.    

ءبىلىم جانە عىلىم مينسترلىگىنىڭ جاڭا وقۋ باعدارلاماسىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتقان ءتىل جاناشىرلارى مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلىنىڭ ساعات سانىن ازايتۋ ماسەلەسىن تىلدەر مەرەكەسىنە وراي، 22 قىركۇيەكتە الماتىدا وتەتىن ميتينگىدە كوتەرمەك. مۇندا اسىرەسە، ورىس سىنىپتارىنا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ جانايقايى اششى ەستىلەتىن بولادى. شىرىلداعان ۇستاز قاۋىمىنىڭ داۋسى بيلىككە سول كەزدە عانا جەتەتىن شىعار، كىم ءبىلسىن؟

ەرنار ءماسالىم، قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى: 

– ورىس سىنىپتارىندا قازاق ءتىلى ساعاتىنىڭ قىسقارۋىن كەز كەلگەن ادام دۇرىس ەمەس دەپ ايتادى. ويتكەنى بۇعان دەيىنگى بەس ساعاتتىڭ ءوزى ازدىق ەتەتىن ەدى. ال ونى ازايتۋ دۇرىس ەمەس. ورىس سىنىبىنداعى بالالار قازاقشا سويلەپ كەتكەن جوق. ۇيرەنگەن دە جوق. اپتاسىنا بەس ساعات وقىسا دا، 11-سىنىپتى بىتىرگەن باسقا ۇلت بالالارى ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيدى. ءالى كۇنگە قازاق تىلىندە سويلەۋدەن تارتىنشاقتايدى.  بۇل جەردە بىرنەشە ماسەلە بار. ءبىرىنشى، جان-جاقتان اعىلاتىن اقپاراتتىڭ ءبارى ورىس تىلىندە. ياعني، اقپاراتتىق ەكسپانسيا باسىم. ەكىنشى، ءبىلىم سالاسىنداعى باستى ماسەلە – ادىستەمەلىك جاعىنان كەمشىلىك كوپ. وقۋلىقتىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. ماماندار جەتىسپەيدى. ءۇشىنشى، قازاق ءتىلىن وقىتۋدا IT تەحنولوگيالاردى كوبىرەك پايدالانۋ كەرەك. ماسەلەنىڭ ءبارىن كەشەندى تۇردە قولعا الساق تا، شەشىلمەي جاتىر. نەگە؟  ماسەلەن، قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىندە وقيتىن قازاق، ورىس بالالارى الدىمەن تۇرىك ءتىلىن ءبىلىپ شىعادى. ويتكەنى ولاردىڭ ادىستەمەسى، ماماندارى مىقتى. جانە ءتىلدى جۇيەلى تۇردە وقىتادى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بىزدە قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ ءۇشىن الدىمەن گرامماتيكانى، سودان كەيىن عانا سويلەۋدى ۇيرەتەدى. كۇردەلى ءتىل كاتەگورياسىن جاتتاتقىزىپ، سويلەۋگە ءمان بەرمەيدى. سوڭعى جىلدارى ەنگىزىلگەن وزگەرىستىڭ ءوزى ەشقانداي ادىستەمەلىك تۇرعىسىنا ساي ەمەس. ورىس ءتىلى قازاق تىلىنە مەحانيكالىق تۇردە اۋدارىلادى. ال، الگىندەي ليتسەيدە ءبىرىنشى سويلەۋگە، سوسىن گرامماتيكاعا باسىمدىق بەرەدى. اعىلشىن تىلىندە دە سولاي. سوندىقتان مينيسترلىك بۇل ماسەلەگە باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. مەنىڭشە، ورىس سىنىپتارىنا تەك قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن عانا ەمەس،  باسقا دا گۋمانيتارلىق ءپاندى (تاريحتى، ت.ب.) وقىتسا دەگەن ۇسىنىسىم بار. سوندا بالالاردىڭ سويلەۋىنە جاقسى بولار ەدى. 

عاليا امىرتاەۆا، «ار-نامىس» ۇستازدار مەن وقىتۋشىلاردىڭ قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى: 

– ءبىز وسى ماسەلە جونىندە اۋەلى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، قوعامدىق تىڭداۋ جۇرگىزگەلى جاتىرمىز. ءبىزدىڭ ۇكىمەت ماماندى پايدالانۋدىڭ جوسپارىن دۇرىس جاساماي وتىر. بۇدان بۇرىن قازاق ءتىلىن ۇيرەتەمىز دەپ، ءار سىنىپقا اپتاسىنا بەس ساعات بولىنگەن بولاتىن. سول كەزدە قازاق ءتىلى ءپانى مۇعالىمدەرى كەرەك بولدى. قازىر بۇل ەكى-ءۇش ساعاتقا ازايدى.  بۇگىندە ولار جۇمىستان بوساپ قالۋدا. بۇل وتە قيىن ماسەلە. اينالىپ كەلگەندە، قازاقتىڭ باسىنا تاياق بوپ ءتيىپ جاتىر. اۋىلدان كەلگەن قازاقتىڭ قىزدارى مەن جىگىتتەرى قالادا پاتەر جالداپ، جۇمىس ىستەپ كەلدى. ەندى ولار تىپتەن قينالاتىن بولدى. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلى وقۋلىقتارى مەن باعدارلاماسى سايكەس كەلمەي وتىرعاندىعىن ايتقان مۇعالىمدەر مەن اتا-انا جىلارمان كۇي كەشۋدە. ياعني، مۇعالىم قولىنداعى جوسپار بويىنشا وقۋلىقتى رەت-رەتىمەن ەمەس، ءار جەردەن الىپ وقىتادى. ال بۇعان اتا-انا: «نەگە تاقىرىپتى رەت-رەتىمەن وتپەيسىزدەر؟» دەگەن نارازىلىعىن بىلدىرۋدە. ساباق باستالماي جاتىپ، قانشاما شاعىم ءتۇسىپ ۇلگەردى. ەلىمىزدىڭ باسقا وبلىستارىنان دا ۇستاز قاۋىمى حابارلاسىپ، قازاق ءتىلى ساعاتىنىڭ ازايۋىنا قارسى ەكەندىكتەرىن ايتتتى.  

جاننا سەرىكبايقىزى، وقو، وتىرار اۋدانى، ءشاۋىلدىر اۋىلى، جامبىل اتىنداعى مەكتەپ ليتسەيىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى: 

– قازىرگى كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ 12 جىلدىق مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنۋ بارىسىندا جۇزەگە اسادى. 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا كوشكەندە بەيىمدىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى باستى نازاردا بولادى. مۇندا وقۋشىلاردى ەكى سالاعا ءبولىپ وقىتۋ كوزدەلگەن. ءبىرىنشىسى، قوعامدىق-گۋمانيتارلىق سالادا قازاق ءتىلىنىڭ ساعاتتارى باياعى قالپىنشا قالعان. ال ەكىنشى سالاسى – جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكالىق عىلىمدارعا بەيىمدەلگەن وقۋشىلارعا ارنالعان قازاق ءتىلى ساعاتى 1 ساعاتقا قىسقارعان. وسىدان كەلىپ ۇلكەن ماسەلە تۋىندايدى. قازاق ءتىلى وقۋلىعىن قايتا جازۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى ءبىرىنشى سالاداعى وقۋشىلارعا قازاق ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتۋ كەرەك تە، ال ەكىنشى سالاداعى وقۋشىلارعا قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكتسيونالدى قاسيەتتەرىن، شەشەندىك ءسوز ونەرى مادەنيەتىن، ماتىنمەن جۇمىس جۇرگىزۋ سياقتى جالپىلاما دايىنداۋ كەرەك. ال بۇل ماسەلە ءالى دە بولسا جان-جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىلىمىز قازاق ءتىلى بولا تۇرىپ، انا ءتىلدى وسكەلەڭ ۇرپاققا ەرتەڭگى بولاشاققا ءبولىپ-جارىپ وقىتۋ يدەياسىن قۇپتامايمىن.

مۇرات ەلەمەس، فەيسبۋك قولدانۋشىسى: 

– ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى وتە ناشار وقىتىلادى. بۇعان نەگىزگى سەبەپ، ۇبت كەزىندە قازاق تىلىنەن جيناعان بالىنىڭ ەسەپكە الىنبايتىندىعى. سوسىن مۇعالىمنەن دە تالاپ ەتىلمەيدى. ۇبت-دا قازاق ءتىلى  نەگىزگى ءپان رەتىندە ەسەپتەلمەي، ەشكىم دە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە تىرىسپايدى. وعان دەگەن قاجەتتىلىك بولمايدى. مەكتەپ ديرەكتورلارى ءار وقۋشىدان ماتەماتيكانى، ورىس ءتىلى مەن قازاقستان تاريحىن مەڭگەرۋدى تالاپ ەتەدى. ال ورىس ءتىلىنىڭ ورنىن قازاق ءتىلى نەگە باسپايدى؟ سوندا عانا قازاق ءتىلىنىڭ وقىتىلۋ دەڭگەيىن كوتەرە الامىز. ال ازىرگە ۇبت-دا قازاق ءتىلى مىندەتتى ءپان رەتىندە ەسەپكە الىنباسا، باسقا ۇلت وكىلدەرى ۇيرەنۋگە تالپىنبايدى. سول كۇيى قازاق ءتىلى ەشكىمگە كەرەك بولماي قالادى. 

"تۇركىستان" گازەتى