قازاق حالقىنىڭ سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالماي «اق تابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراپ، بوسىپ، پانا تاپپاي جۇرگەن كەزەڭدە، ەلىنە قورعان بولعان باتىر دا، باتىل ۇلدارى بارشىلىق. قاراكەرەي قابانبايدىڭ جانسەرىگى، ابىلاي حاننىڭ «حان باتىرى» اتانعان كوكجارلى كوكجال باراق شۇرەكۇلىنىڭ ارۋاعىنا باعىشتالعان 290, 300 جىلدىق مەرەي تويلارىن كۇرشىم اۋدانىندا اتاپ وتتىك.  باراق باتىر تۋرالى ومىرباياندىق مالامەتتەر تاپشى بولعانىمەن تەك ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر نەگىزىندە باتىردىڭ الىس، جاقىندارىنىڭ، تۋىستارىنىڭ ەسىندە ساقتالعان ەرلىك ىستەرىن جيناقتاپ، 1701-1702              جىلدارى جارما وزەنى بويىندا تۋدى 1772 جىلى ات ۇستىندە جاۋ قولىنان قازاعا ۇشىرايدى دەگەن دەرەكتەردى بىلەمىز. وسىنىڭ بارلىعىن جيناقتاپ، «تۋعان جەر تارىحىنان ۇزىك سىر» اتتى كىتاپقا قوسقان ەدىم. وسى تۋعاندارى ارقىلى جيناقتالعان اۋىز ەكى بەينەسىنىڭ سۋرەتىن سالىپ، ەسكەرتكىشىن ورناتتىق. بىراق قازاقتىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنە 15-16 جاسىنان قاتىسقان باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرى بەلگىسىز بولدى. باراقتىڭ 290 جىلدىق  تويىنان كەيىن «قاي جەردە جەرلەندى» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋمەن بولدىم، ءتىپتى كوكجال باراق باتىردىڭ اتىمەن بايلانىستى جەر اتتارىن جيناستىردىم، كىتاپ شىعارۋعا دايىنداپ وتىرمىن، بىراق باتىردىڭ جاتقان جەرىن تاپپادىم. اركىمنىڭ ءارتۇرلى نۇسقاۋلارىنا قۇلاق سالىپ ول جەرلەردى انىقتاۋمەن  ۋاقىت وتە بەردى.

قازاق حالقىنىڭ سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالماي «اق تابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراپ، بوسىپ، پانا تاپپاي جۇرگەن كەزەڭدە، ەلىنە قورعان بولعان باتىر دا، باتىل ۇلدارى بارشىلىق. قاراكەرەي قابانبايدىڭ جانسەرىگى، ابىلاي حاننىڭ «حان باتىرى» اتانعان كوكجارلى كوكجال باراق شۇرەكۇلىنىڭ ارۋاعىنا باعىشتالعان 290, 300 جىلدىق مەرەي تويلارىن كۇرشىم اۋدانىندا اتاپ وتتىك.  باراق باتىر تۋرالى ومىرباياندىق مالامەتتەر تاپشى بولعانىمەن تەك ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر نەگىزىندە باتىردىڭ الىس، جاقىندارىنىڭ، تۋىستارىنىڭ ەسىندە ساقتالعان ەرلىك ىستەرىن جيناقتاپ، 1701-1702              جىلدارى جارما وزەنى بويىندا تۋدى 1772 جىلى ات ۇستىندە جاۋ قولىنان قازاعا ۇشىرايدى دەگەن دەرەكتەردى بىلەمىز. وسىنىڭ بارلىعىن جيناقتاپ، «تۋعان جەر تارىحىنان ۇزىك سىر» اتتى كىتاپقا قوسقان ەدىم. وسى تۋعاندارى ارقىلى جيناقتالعان اۋىز ەكى بەينەسىنىڭ سۋرەتىن سالىپ، ەسكەرتكىشىن ورناتتىق. بىراق قازاقتىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنە 15-16 جاسىنان قاتىسقان باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرى بەلگىسىز بولدى. باراقتىڭ 290 جىلدىق  تويىنان كەيىن «قاي جەردە جەرلەندى» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋمەن بولدىم، ءتىپتى كوكجال باراق باتىردىڭ اتىمەن بايلانىستى جەر اتتارىن جيناستىردىم، كىتاپ شىعارۋعا دايىنداپ وتىرمىن، بىراق باتىردىڭ جاتقان جەرىن تاپپادىم. اركىمنىڭ ءارتۇرلى نۇسقاۋلارىنا قۇلاق سالىپ ول جەرلەردى انىقتاۋمەن  ۋاقىت وتە بەردى.

كوكجال باراق تۋرالى جەكە جازىلعان دەرەك جوقتىڭ قاسى، ونىڭ دا كەزىندە ۇلكەن سەبەپتەرى بولدى. حالىق تاريحىنىڭ يىرىمدەرىندە الەۋمەتتىك پروتسەستەرگە تيگىزگەن ىقپالى جاعىنان  ارتەكتى ارەكەتتەرىمەن بەلسەندىلىك تانىتقان ورتاق ەسىمدى قايراتكەرلەر كەزدەسە بەرەدى. اسىرەسە باراق  ەسىمدى ادامداردىڭ سانى وننان استام. ولاردىڭ ءىس ارەكەتتەرىن ءبىر بىرىنە اۋىستىرىپ  ابىلقايىر حاندى ولتىرگەن سولتان باراقپەن كوكجال باراقتى  شاتاستىرىپ كەلدى. سونىڭ اسەرىنەن بادەلعوجا تۇرسىنباەۆتىڭ «كوكجال باراق» پوەماسى قولجازبا كۇيىندە ارحيۆكە تىعىلىپ قالدى. اقىننىڭ ءوزى قۋعىنعا ۇشىرادى.

ءۇش جۇزگە اتى ءمالىم ابىلاي ارداقتاپ وتكەن  «حان باتىرى» اتانعان كوكجارلى كوكجال باراقتى كوپ باراقتاردىڭ ىشىنەن،  جالادان اراشالاپ الىپ شىققان تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى قايراتكەر عالىم سابەتقازى اقاتاي. عالىم بارلىق باراق  ەسىمدىلەردى جەكە، جەكە  قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن، قاي اتادان تاراعانىنا دەيىن تالداپ جازدى. كوكجال باراق تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاساپ، ەرلىگىن ەسكە سالاتىن قىرعىن سوعىستاردى جازىپ  سوڭىندا قورتىندىلاي كەلىپ، باتىر باباسىنىڭ توپىراعىن ىزدەگەن ۇرپاق، ونى قىرعىز الاتاۋىنان شىعىپ، شۋ وزەنىنە قۇياتىن شاعىن اقسۋ وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنان تابادى. «ابىلاي اسپاس سارىبەل» دە، ابىلايدىڭ سۋسامىر جايلاۋى دا وسى ءبىر تەنتەك بۇلاق باستاۋ الار تاۋلى القاپتا. باراق اقسۋدىڭ شۋعا قۇياتىن  ساعاسىندا ءولىپ، ابىلاي سۇيىكتى باتىرىن جازىققا جەرلەدى. كوكجال باراق ناعىز باتىرلارشا ەگەس ۇستىندە  ابىلايدان ون جىل بۇرىن ولەدى دەگەن. وسىدان باسقا اشىق جازىلعان دەرەك جوق.  وسى دەرەككە سۇيەنىپ باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرىن ىزدەستىرۋمەن بولدىم. بىراق شۋ بويىنان دا بەيىتىن تابا الماي جۇردىك. شۋ مەن اقسۋ وزەنىنىڭ قيىلىسىنا ەكى مارتە بارعان، كوكجال باراقتىڭ ءبىر ۇرپاعى،تانەكەنوۆ كەنجەعالي شاقاربايۇلى دا ناقتى ناتيجە شىعارا المادى،

مەن ەندى تىلسىم دۇنيەنىڭ  قۇپياسىن اشىپ، جۇمباعىن شەشىپ جۇرگەن كورىپكەلدەردىڭ   ءىس ارەكەتتەرىنە كوڭىل اۋداردىم. موسكۆادا بولىپ جاتقان كورىپكەلدەر سايىسىن ۇزبەي كورىپ، تابىلماي جاتقان قاندى وقيعالاردىڭ قالاي بولعانىن ايتىپ، ارۋاقتارمەن سويلەسىپ، تالايدى تاڭ قالدىرعاندارىن كوردىم. ەندىگى امال  كوكجال باراق بابامىزدىڭ جەرلەنگەن جەرىن تابۋ ءۇشىن وسى تىلسىم يەلەرىنە جۇگىنۋ عانا قالدى، سولاي ىستەدىم دە.

اتاقتى ەمشى كورىپكەلدەردىڭ ءبىرى دۇسەكوۆ قايروللا ابدولداۇلىمەن سويلەسىپ، ىزدەپ جۇرگەن باتىردىڭ جاتقان جەرىن تاۋىپ بەرۋدى سۇرادىم. ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ ، سول شۋ وزەنى بويىنان تابىلادى، باسىنا جاقىنداۋ جەردە اعاش وسكەن دەدى. ءدال بارامىز دەپ جينالعان كۇنى ءبىر جاعدايلارمەن بارا المادى. ەندى موسكۆادا وتكەن كورىپكەلدەر سايىسىنىڭ جەڭىمپازى  قازاقستاندىق باقىت جۇماتوۆاعا شىقتىم، ادمينيستراتورى ارقىلى وزىمەن تىكەلەي سويلەستىم، وعان دا كىمدى ىزدەپ جۇرگەنىمدى ءتۇسىندىردىم. باقىتتىڭ ايتقانى، مەن كورىپكەلمىن. ول كىسى شۋ بويىنان تابىلادى، تاۋىپ بەرەمىن دەدى. بىراق ول كىسىنى ءبىراز ۋاقىت توسۋ كەرەك بولدى. ونى كۇتە المادىم. تاعى ءبىر  كورىپكەل ەمشى ەرعازى ماعاۋيانوۆ نۇرلىبەكۇلىمەن تەلەفون ارقىلى حابارلاستىم. كوكجال باراقتىڭ جەرلەنگەن جەرىن ىزدەپ جۇرگەنىمىزدى ايتتىم. ەرتەڭ جۇما عوي، سەنبى كۇنى شىعايىق، تابامىز دەدى.

ەرعازى نۇرلىبەكۇلى ەمشى، كوتەرىلىپ اۋىرعان اۋىرۋلاردى ەمدەيدى، ارۋاقتارمەن تىكەلەي سويلەسىپ،  بايلانىس جاسايتىن  قاسيەتكە يە كورىنەدى. بۇدان بۇرىن سايرامدا يۋسا پايعامباردىڭ بەيىتىن تاۋىپتى. مۋسا باتىر، قايسار باتىر، قاراتىر باتىر، قازعۇمار باقسى، قورات باتىر ت. باسقا جيىرما شاقتى باتىرلار مەن اتاقتى ادامداردىڭ جەرلەنگەن جەرلەرىن تاۋىپ، سونىمەن قاتار كۇرشىم اۋدانىنداعى وتىز جىل بولىس بولعان ومار بولىستىڭ بەيىتىن كوتەرىپ، باسىنا اي ورناتىپ، ەستەلىك ەسكەرتكىش قويىپ، سول قورىمدا جاتقان اتا، اپالارىمىزدىڭ اتى ءجونىن انىقتاپ، ەستەلىك تاقتاسىن قويعان ەكەن. ەرعازىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، كوردەگى ادامنىڭ اتى ءجونىن، تەگىنە دەيىن ايتىپ بەرە الاتىن قابلەتى بار. «اتالار» لۇقسات بەرسە، بارلىعىن ايتىپ بەرۋگە بولادى دەيدى.

سەنبى كۇنى ەرتەرەك شۋ بويىنداعى كوكجال باراق بابامىزدىڭ جەرلەنگەن جەرىن ىزدەۋگە شىقتىق. ماشينادا وتىرعاندا مەنىڭ ساۋالدارىما قىسقا،قىسقا جاۋاپ بەرىپ وتىردى. ءبىز كوكجال باراقتىڭ جەرلەنگەن جەرىن بۇگىن تابامىز، ول كىسى جالعىز جاتقان جوق، جانىندا ءۇش كىسى جاتىر. ءسىزدىڭ كىتاپ بويىنشا ايتقانىڭىز دۇرىس، شۋ مەن اقسۋ وزەندەرىنىڭ قيىلىسىندا سۋعا جاقىنداۋ، تومەنگى اعىسى، جازىقتا جەرلەنگەن. كوگالدى ويپات، وندا قامىس وسكەن،  ودان وتەمىز، ونشا الىس ەمەس، كىشكەنتاي دوڭەستە، قالعانىن باتىردى تاپقانانن كەيىن ايتامىن دەدى. ءبىز قالادان شىققانان كەيىن، جاندوسوۆ اۋىلىندا تۇراتىن جوعارىدا ايتىلعان تانەكەنوۆ كەنجەعالي شاقاربايۇلىنا كەلدىك، ول كىسىمەن بىرگە باراتىن بولىپ كەلىسىپ العانبىز. سول كىسىمەن بىرگە شىقتىق.

شۋ وزەنىنەن ءوتىپ اقسۋ وزەنىن جاعالاپ كەلەمىز، اقسۋ اتتى ازعانتاي اۋىل بار ەكەن، مال فەرماسى بولعان، وزەن بويى جازىق. بۇرىن ەگىندىك بولعانىمەن كازىر قىزىل ميا الاڭى. قىزىل ميانىڭ تامىرىن ىزدەگەندەر قوپارىپ جاتىر، «قوي دەيتىن قوجا، ءاي دەيتىن اجە» جوق جەردىڭ قىرتىسىن قوپارىپ جۇرگەن شىنجىر تاباندار. ءبىر كەزدە ەرعازى ايعايلاپ جىبەردى دە ماشينانى توقتاتىڭىز، مەن دالاعا شىعامىن دەدى. قولىندا قوڭىراۋلى تەمىر تاياعى بار، تاياعىن كوتەرىپ ءبىراز تۇردى دا، قايتا ماشيناعا كىرىپ، ءبىراز العا ءجۇرىڭىز دەدى. مەن تەمىر تاياقتىڭ قۇپياسىن سۇراپ ۇلگەردىم. ءبىزدىڭ اتامىز بۋراتاي قاجى كەزىندە جاياۋ مەككەگە ءۇش قايتا بارعان ادام، سول كىسىنىڭ مەككەدەن اكەلگەن تاياعى، مەن قولدانىپ ءجۇرمىن، اتادان قالعان مۇرا دەپ تاياعىن سيپاپ قويدى دا، تاعى ايقايلاپ ماشينادان ءتۇسىپ تاياعىن كوتەرىپ، جۇگىرە جونەلدى. ءبىز سول جەردە تۇرىپ قالدىق. ءبىر ساعاتتان كەيىن كەلدى، تابىلدى دەدى. ارتىنان ءجۇرىپ كەلەمىز  تاڭەرتەڭ ماعان ماشينادا ايتقان جەر ويپاتىنان وتتىك، قامىس، قوعا وسكەن ويپات. تومپەشىككە شىققاندا، مىنە، وسى جەردە، شۋ وزەنىنە قاراپ تۇرعاندا  وڭ جاقتا قاناتبەك باتىرجەرلەنگەن، ول ساۋىت باتىردىڭ نەمەرەسى، ساۋىت باتىر اششى باسىنداعى قورىمدا جەرلەنگەن،  ورتادا كوكجال باراق باتىردىڭ  ءمايىتى جاتىر، سول جاقتا كورقايىڭ باتىر جەرلەنگەن، ول  بۋرا رۋىنان. العا تامان قالامپىر اپا ەمشى، كورىپكەل بولعان. بۇل كىسىلەر كوكجال باراقپەن بىرگە بولىپ، بىرگە جاۋ قولىنان قازا تاپقاندار. كوكجال باراقتىڭ قىرعىز جەرىندە الداۋعا ءتۇسىپ قازا تاپقانى راس. ابىلاي حان وسىندا اكەلىپ جەرلەدى. قىرعىزدار باتىردى اياماي نايزالاعان، دەنەسىندە ساۋ جەر جوق، كۇننىڭ ىستىعى تاعى بار،  باتىردى وسى جەرگە جەرلەۋگە تۋرا كەلدى دەدى ەرعازى نۇرلىبەكۇلى.

جاقىن ماڭايدا بەيىت كورىنبەدى الىستاۋ جەردە توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان ءبىر قورىمدى كوردىك وسىلاي كەلە جاتقاندا، تۋرا سول قورىمنىڭ ۇستىندە مال فەرماسى ورنالاسقانعا  ۇقسايدى، ال وسى بەيىتكە جاقىن بەيىت بولمادى. ءبىز تاپقان بەيىت جەر بولىپ قالعان، مالدىڭ جولى، تۋرا جانىنان كونەرگەن جول وتەدى. جان جاعىندا قىزىل ميا تامىرىن قوپارعان تراكتورلەردىڭ ىزدەرى دە، جوق ەمەس.  جازىق دالادان ءبىر تاس تاپپايسىڭ. بەيىتتىڭ باسىنا بەلگى ەتىپ تەمىر قازىق قويدىق.  تەگىس جەردىڭ استى قۋىس، بەيىت ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك.  سول جەردىڭ تۇرعىنى ورىس شالى وسى جەردە بۇرىن ءبىر بەيىتتىڭ تۇرعانىن ايتتى، ەسىمى ۆولوديا. كەيىن جاۋىن، شاشىنعا توتەپ بەرمەي قۇلاپ قالدى دەيدى. ال ءبىز تاپقان بەيىتتە انىقتاپ قاراسا ءمايىتتىڭ ورىندارى بەلگىلى جاتىر، بىراق توبەسى ءتۇسىپ كەتپەگەن. عالىم سابەتقازى اقاتايدىڭ كىتاپقا جازىپ كەتكەن  نۇسقاۋى وسى جەر ەكەنىن بىلدىك. سول جەردە تۇرمىز. كوكجال باراق بابامىزدىڭ بەيىتى دەپ قابىلداپ ، قابىردىڭ باسىنا كەنجەعالي شاقاربايۇلى ياسين سۇرەسىن وقىپ، باتا جاسادىق.  وسىنى تياناقتاۋ ءۇشىن تاعى ءبىر كورىپكەل، ەمشى وسى تىلسىم قۇپياسىمەن اينالىسقالى جيىرما جىل بولعان  شولپان قۇمارحانقىزىنان سۇرادىم. وسى تابىلعان بەيىت كوكجال باراق بەيىتى ەكەنى راس پا دەدىم. شولپان ءوزى شۋ وزەنى بويىندا بۇرىن سوڭدى بولماپتى، باستاۋىش سىنىپتىڭ مۇعالىمى ەكەن، ساباق ۇستىندە كەز بولدىم. شولپان ءبىراز ۇندەمەي تۇردى دا، سول جەردىڭ قاسىندا تۇرعانداي ءبىز بارعان جەردىڭ بەلگىلەرىنە انىقتاما بەردى. كوكجال باراق بەيىتى سول دەپ راستادى.  سونىمەن باراق باتىردىڭ بەيىتى تابىلدى دەگەن سەنىمگە كەلدىك. ەندى ءبىر قىزىعى ەرعازىنىڭ تىلسىم دۇنيەنىڭ جۇمباعىن شەشەتىن قاسيەتكە يە دەدىك، ارۋاقتارمەن بەتپە، بەت سويلەسكەنىنىڭ ايعاعى، قولىندا باراق باتىردىڭ بەرگەن باتاسىن جازىپ الىپتى. ول جۇما كۇنى ارۋاقتارمەن سويلەسىپتى. نەگىزىندە ادامنىڭ اللا بەرگەن تىلسىم قاسيەتىنە تاڭدانۋعا بولماس. اتام زاماننان تىلسىم دۇنيەنىڭ قۇپياسىن مەڭگەرگەن ادامدار از ەمەس. جاۋىن  جاۋماعاندا جاۋىن جاۋعىزعان، و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن ادامدى قايتا ومىرگە اكەلەتىن قاسيەتتى ادامدار دا بولعان. سوندىقتان كوكجال باراق باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرى تابىلدى دەپ سەنىپ، ءارتۇرلى پەندەشىلىك كۇماندى سەيىلتىپ، بابا ارۋاعى جاتقان جەردى تابانعا تاپتاتپاي، بەلگى قويىپ قورشاۋ قامىن ويلاعانىمىز دۇرىس شىعار. ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى، ءبىز، وسىنشاما ۇلان بايتاق جەردى نايزانىڭ ۇشىمەن، قىلىشتىڭ جۇزىمەن قورعاپ، ۇرپاعىنا قالدىرعان باتىرلارىمىزعا قارىزدارمىز.كوكجارلى كوكجال باراق رۋى وتەي شۇرەكتىڭ بالاسى ەكەنى راس. بىراق ول قازاقتىڭ ۇلتتىق باتىرى.  باتىردىڭ قازاق اسپانىندا تۇرعان جۇلدىزى جارقىراي بەرسە ەكەن دەيمىن. «ءولى رازى بولماي ءتىرى بايىماس» اتى ءوشىپ، قابىرى تاباندا تاپتالىپ جاتىپ، ءوز كەزەگىن ءۇش عاسىر كۇتكەن ارداگەر باتىرلارىمىزدىڭ ارۋاعىن وكسىتپەي، باسىن كوتەرۋگە جۇدىرىقتاي جۇمىلايىق اعايىن.

 شەكەربانۋ راحمەتولداقىزى.

الماتى قالاسى

Abai.kz