14 جەلتوقساندا رەسەيلىكتەرمەن تىكەلەي بايلانىستا پۋتين ءوزىنىڭ جىل سايىنعى ۇلكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزدى. ول وسى ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ۋكراينانى دەميليتاريزاتسيا جانە دەناتسيفيكاتسيا جاساپ، بەيتاراپ مارتەبەسىن الۋعا باعىتتالعان «ارنايى اسكەري وپەراتسيانىڭ» ماقساتتارى وزگەرمەيتىنىن تاعى ءبىر مارتە مالىمدەدى. بۇل جولى ءپۋتيننىڭ ريتوريكاسى ايتارلىقتاي وزگەرگەندىگى انىق ءبىلىنىپ، ورىس اسكەرلەرىنىڭ بولاشاق ىلگەرىلەۋ شەبىن ءبىلدىرۋشى رەتىندە ودەسسا، نيكولاەۆ، وچاكوۆ، دنەپروپەتروۆسك، حاركوۆ قالالارىنىڭ اتتارى اتالدى.

ءپۋتيننىڭ وسى جولعى ءىس-ارەكەتى ءبىر كەزدەگى «حالىق كوسەمى» ءستاليننىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە اياق استىنان ءھام كۇتپەگەن جەردەن ورىس حالقى (بۇرىن ول تەك كەڭەس حالقى دەلىنەتىن – ك.ج.) تۋرالى سويلەپ، كەڭەس ارمياعا اق گۆارديالىق پوگوندارىن قايتارىپ، مەدالدارىن تاعايىنداعان كەزدەگى سوزدەرىن اينا-قاتەسىز ەسكە تۇسىرەدى. ستالين بۇعان دەيىن تاپ وسى حالىقتىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بەكزاتتارىنىڭ كوزىن جويدى. ارعى تەگى گۇرجى ستالين سياقتى، پۋتيندە اتاعىن تارس ەستەن شىعارىپ، كەنەتتەن «ورىس» بولا قالدى.

وعان دەيىن پۋتين «رەسەي ورىستار ءۇشىن دەيتىندەرگە قاراتا، ولاردى تەك اقىماق ءھام ارانداتۋشى» دەپ ايتاتى. ماسەلەن، اتاقتى ورىس ۇلتشىلى دەمۋشكيندى «رەسەيگە – ورىس بيلىگى» دەگەن تۋدى ءىلىپ قويعانى ءۇشىن تۇرمەگە جاپتىردى. جالپى، ەلتسين مەن ءپۋتيننىڭ كەزىندە رەسەيدەگى «ورىس» ءسوزى بارلىق جەردە «رەسەيلىك» دەپ اۋىستىرىلعانىن رف جاڭا تاريحىنان جاقسى بىلەمىز. ۋكراينانى قارۋسىزداندىرۋ جانە ونىڭ ساياساتىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ تۋرالى اڭگىمە باستالعان شاقتا كوزى اشىق تمد-لىقتار رەسەيلىك شارتتارعا باس شايقاي قارايتىنى انىق.

ۋكراينا شاپقىنشىلىقتىڭ ەڭ قيىن العاشقى ايلارىندا ولىسپەي بەرىسپەدى. رف شارتتارىن ابسۋرد دەپ سانادى. ءتىپتى كىشكەنتاي باحمۋتتى باسىپ الۋعا ماقتاۋى ورىس اسكەرى باقانداي جەتى اي ۋاقىتىن كەتكەنىنە قاراماستان، ورىستاردىڭ تاۋى ودەسسا نەمەسە حاركوۆتە نەگە شاعىلدى بۇل تۇسىنىكسىز. دونەتسككە جاقىن ورنالاسقان باحمۋتتاندا شاعىن اۆدەەۆكاعا رەسەي اسكەرىن توپەپ توكسە دە ونى قورعاۋشىلار بىرنەشە اي بويى جارتىلاي قورشاۋدا ەش بەرىلمەي سوعىسىپ جاتىر. بىراق ءپۋتيننىڭ حوشىنىڭ كوتەرىڭكى بولاتىن سەبەبى، ءدال قازىرىگى سوعىستىڭ ءولارا جەڭىستىك بارىسى قاتتى ۇنايدى ءھام ونىڭ بارىسىنان ءوزى ءۇشىن جاقسى جاڭالىقتاردى اسىعا كۇتەدى.

وسى ءبىر اسىعا كۇتۋلەر باتىستا ورىن الىپ جاتقان وقيعالارعا تىكەلەي بايلانىستى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. 2023 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي وداقتاستار تاراپىنان ۋكرايناعا كەلەر جىلى بەرىلەتىن كومەك كولەمى دۇدامالدىققا اينالىپ ۇلگەردى. اقش بۇل كومەكتى قايتا قاراستىرۋ ارەكەتتەرى ىشكى كەدەرگىلەرگە، اتاپ ايتساق، پارتياارالىق كۇرەسكە (دەموكراتتار مەن رەسپۋبليكاشىلار، ال ەو قۇرىلىمدارىندا – وپپوزيتسيالىق ۆەنگريا) تاپ بولدى.

كرەمل وسىلاردىڭ بارلىعىن گەوساياسي جاۋدىڭ ايقىن السىزدىگى ءھام ونىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنا باستاپ اكەلەتىن باستى شارتى دەپ سانايدى. وسىلاي توقمەيىلسۋدىڭ اقىرى 14 جەلتوقساندا ورىن الدى. زەلەنسكيدىڭ ۆاشينگتوننان سكانديناۆيا ارقىلى ەلىنە ورالۋى وعان بىرنەشە ماڭىزدى اسكەري جانە قارجىلىق كومەك پاكەتىن سىيلادى. ەۋروپالىق وداقتىڭ ءوز قاتارىنا ۋكراينانىڭ قوسۋعا باعىتتالعان كەلىسسوزدەر پروتسەسىن باستاۋ تۋرالى شەشىم ءپۋتيننىڭ ءتاتتى ءۇمىتىنىڭ جەلكەسىن ءۇزدى دەسەك ەش ارتىق ايتقانىمىز ەمەس.

ءپۋتيننىڭ ۆيكتور ورباننىڭ كەلىسسوزدەر پروتسەسىن باستاۋ تۋرالى شەشىمگە توسقاۋىل قويا الادى دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى، كەرىسىنشە، اۋماقتىق جەر داۋى بولا تۇرسا دا، ۋكراينا مەن مولدوۆا مۇلدەم باسقا مارتەبەگە يە بولدى: ەندى ولارعا كەيبىر بولماشى دۇنيەلەردى رەتتەپ العاندارىنان كەيىن ەو-عا كىرۋگە كەپىلدىك بەرىلىپ وتىر. ءيا، بولماشى دۇنيەلەردى رەتتەپ الۋشىلىق كوپ ۋاقىتتى الۋى مۇمكىن، بىراق ولار قازىردىڭ وزىندە ەو ات باسىن بۇردى. ەۋروپانىڭ رەسەيگە قارسى سانكتسيالارىنىڭ 12-ءشى پاكەتى قابىلداندى. امەريكا جاڭا سانكتسيالار ەنگىزسە سالىسىمەن، ونىڭ ءىزىن الا جاپونيا مەن ۇلىبريتانيادا جاڭا سانكتسيالار ءتىزىمىن جاريا ەتتى.

رەسەيلىك ستراتەگتەردى الاڭداتقان تاعى ءبىر دۇنيە 14 جەلتوقساندا اقش كونگرەسى قابىلدانعان قورعانىس بيۋدجەتى جوباسىنىڭ ءبىر بولىگى. وندا امەريكا پرەزيدەنتى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ناتو جۇمىسىن توقتاتپاي ودان ارى ورىستەتۋى كەرەك دەگەن ۇسىنىسى. بۇل تۇجىرىم امەريكا قۇراما شتاتتارى سەناتىنىڭ ۇسىنىسى مەن ماقۇلداۋىمەن عانا مۇمكىن بولادى. ءپۋتيننىڭ ىشتەي تىلەگەن 2025 جىلدىڭ قاڭتارىندا دونالد ترامپ اق ۇيگە قونجيىپ، بارشا ەۋرواتلانتيكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەدى دەگەن ءتاتتى ءۇمىتىنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى.

ەگەر وسى سوعىس بولماسا، رەسەي كسرو كەزىنىنەن قالعان الەۋەتىن شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، الەمگە، ونىڭ ىشىندە ناتو-عا  ءدوڭايبات شەگەتىن باسىمدىعىنان ايىرىلىپ قالماس ەدى. پۋتينگە ەسكى كەڭەستىك قارۋ-جاراقپەن قارۋلانعان ۋكراينانى «دەميليتاريزاتسيالاۋ» مۇمكىن بولماي قالعاندىعى جاھان جۇرتىنا ايان بولدى. ەسكى قارۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن وزىق ناتو قارۋ-جاراعى الماستىرا باستادى. 2024 جىلى ۋكراينا اقش-تىڭ، ەۋروپانىڭ جانە ءوزىنىڭ وتاندىق قورعانىس كاسىپورىندارىنان كەلەتىن F-16 ۇشاعىمەن جانە تاعى باسقالارمەن قارۋلانىپ، «دەميليتاريزاتسيا» جاساۋدىڭ نە ەكەندىگىن ەندى رەسەيدىڭ وزىنە جۋان جۇدىرىقتىلىقپەن ۇقتىراتىن بولادى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق - ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz