«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ (№46, 09.11.2012 ج.) ساندارىن اقتارىپ وتىرىپ، پروزا بەتىندەگى ءدىلدار مامىرباەۆانىڭ «كوك تۇيمە»، «الا ءجىپ» جانە «ينە» اتتى الاقانداي-الاقانداي اڭگىمەلەرى كوزىمە ىستىق كورىندى.

وقۋعا اسىقتىم. ءۇمىتىم سەلگە كەتكەن جوق. اۆتوردىڭ اڭگىمەلەرى بىرىنەن ءبىرى وزىپ تۇر. كەيىپكەرى دە كوپ ەمەس، نەمەرەسى الۋا مەن اجەسىنىڭ اراسىنداعى سۇحبات تۇرىندە قۇرىلعان. ىرىم-جىرىم مەن سالت-ساناعا جان بىتىرگەن. وقيعاسى قاراپايىم، ءتىلى جاتتىق، ويى تەرەڭ، تاعىلىمى مول، جۇلدىزداي جىمىڭداعان كوركەم شىعارمالار. جازۋشى ۇساق دەتالمەن ۇلكەن دۇنيەنى قوتارا، جەتكىزە جازعان. بۇل كەز كەلگەن جازۋشىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇل اڭگىمەلەردى جانرلىق جاقتان بالالار ادەبيەتىنە جاتقىزۋعا بولادى. كەنەزەسى كەۋىپ، ارىپ-شارشاپ، جۇرەلەپ وتىرىپ قالعان بۇگىنگى بالالار ادەبيەتىنە بۇلدا بولسا ءمولدىر تامشىداي بولىپ تامعانىنا قۋانىپ وتىرمىن. اڭگىمەلەردى وقىپ وترىرساڭىز بالالاردى عانا ەمەس، كەز كەلگەن ەرەسەك ادامدى وزىنە تارتىپ، ويلاندىرارى، تولعاندىراردى...

«كوك تۇيمە» دەپ اتى ايتىپ تۇرعانداي، د.مامىرباەۆانىڭ العاشقى اڭگىمەسى اجەسىنە نەمەرەسى الۋانىڭ: «اجە، مەكتەپكە ساحنالىق قويىلىم قوياتىن بولدىق، سوعان ادەمى كويلەك تىگىپ بەرىڭىزشى»، – دەگەن وتىنىشىمەن باستالادى. ونىڭ اجەسىنە قولقا سالاۋىنىڭ دا ءجونى بار ەدى. سەبەبى، اجەسى شەبەر تىگىنشى. الۋانىڭ مەكتەپكە كيىپ باراتىن ءساندى كيىمدەرىنىڭ ءبارى وسى اجەنىڭ قولىنان شىققان. اجەسى نەمەرەسىنىڭ ايتقان تالابى بويىنشا كيىم تىگىپ، تۇيمە قاداۋعا كەلگەندە اجە مەن نەمەرەنىڭ اراسىندا ءبىر كەلىسپەستىك باستالادى. «بالام، تۇيمەدە كيە بار. بۇرىنعىلار ونى كوز تيمەۋ، ءسوز تيمەۋ ءۇشىن دە تاققان. كەيىندەپ ول سانگە اينالىپ، قولىندا بارلار قوڭىراۋلى التىن، مەرۋەت تۇيمەلەردى بايلىعىن بايقاتۋ ءۇشىن تاقان»، – دەگەن اجەسىننىڭ ويىن ونشا تۇسىنە قويماعان الۋا اقىرى اجەسىنىڭ قوبديشاداعى تۇيمەلەرىن اق ماتانىڭ ۇستىنە توكتىرەدى. «ءبىرى – قار ۇشقىنىنداي، ءبىرى – بۇلدىرگەن سەكىلدى، ءبىرى راۋشان گۇلىنىڭ وزىندەي» تۇيمەلەرگە «قانداي ادەمى، قانداي كەرەمەت!» دەپ تاڭعالعان الۋا «سيا تۇستەس، جۇقا، جىلتىر تۇيمەنى كورگەندە كوڭىلى پاسەيىپ قالادى». وسى جەرگە كەلگەندە وقىرمان «قانداي ادەمى، قانداي كەرەمەت!» دەپ الاقايلاعان الۋانىڭ وتتاي كوڭىلى نەگە پاسەيدى ەكەن، كوك تۇيمەنىڭ قانداي سىرى بار؟ دەگەن سەكىلدى سان سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن ارى قاراي اڭگىمەنى وقي تۇسەرى ءسوزسىز.

اۋلا بۇل سيا تۇستەس تۇيمەنى نەگە ساقتاپ جۇرگەنىن اجەسىنەن سۇرايدى، «ءار تۇيمەنىڭ ءوز تاريحى بار، تيىسپە»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى اجەسى. وسى ءسوزدى ايتىپ وتىرعان كەزدەگى اجەنىڭ كەلبەتىن اۆتور «اجەسى كوك تۇيمەلەردى الاقانىنا سالىپ، ايالاي سيپالادى. ءجۇزى جىلىپ اجىمدەرى تەگىستەلىپ كەتتى» دەپ سۋرەتتەيدى. بۇل سۋرەتتەۋدەن اجەنىڭ بىركەزدەگى ەستەن كەتپەس قۋانىشقا تولى، قىزىققتى شاقتارىن ەسىنە سالعانىن سەزىنۋ قيىن ەمەس. ادام جانىن ەلجىرەتىتىن وسى كوركەم وبرازدى اۆتور وتە شەبەرلىكپەن ورىندى قولدانعان. شىنىمەندە بۇل كوك تۇيمە الۋانىڭ اتاسى اجەسىنە جاز كەزىندە سىيلاعان كويلەگىنىڭ تۇيمەسى بولاتىن. ارۋاق سىيلاعان اجەنىڭ كوك تۇيمەنى شالىنىڭ كوزىندەي كورىپ بۇگىنگە دەيىن ساقتاپ كەلۋىنىڭ سىرىن اۆتور وسىلاي جەتكىزەدى. سول سەبەپتەن دە كوك تۇيمە اجەگە ءبىر ءسات بولسادا قۋانىش سىيلايدى، دەمەۋ بولادى. ودان ايىرىلسا نە بولماق؟!.

الۋا كويلەگىنە كوك تۇيمەدەن باسقا قىزىل، جاسىل، سارى، جىلتىراق تۇيمەلەردى تالداپ الىپ، كويلەگىنىڭ وڭىرىنە قاداپ، مەكتەبىنە كيىپ بارادى. تۇيمەلەر اسىل تاستاي جارقىراپ، كيىمىنە وزگەشە ءسان بەرەدى. قىزىل گۇلدەي قۇلپىرادى. مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلارعا دا بۇل كويلەك وتە ۇنايدى. قۇربىلارى دا وسىنداي كويلەك تىككىزىپ كيگىلەرى كەلەتىنىن الۋاعا جاپا-تارماعاي ايتادى. ال الۋا بولسا اجەسىنىڭ شەبەرلىگىنە ماقتانادى، ماسايرايدى. قويىلىمى بىتكەن سوڭ ۇيگە تەز جەتكەن الۋا ءبارىن جىپكە تىزگەندەي اجەسىنە تۇگەل ايتىپ بەرەدى. بىراق ونى اجەسى ءوزىنىڭ شەبەرلىگىنەن ەمەس، قايتا تۇيمەلەردىڭ كيەسىنەن ەكەنىن مىنا اڭىز ارقىلى الۋاعا ايتادى:

«بالام، ول وڭىرىڭە قادالعان تۇيمەلەردىڭ قاسيەتىنەن شىعار. اتاقتى مۇحتار اۋەزوۆ اتاڭ كوپتىڭ الدىنا شىعىپ سويلەردە قۇنانبايدىڭ شاپانىنىڭ تۇيمەسىن الاقانىنا قىسىپ تۇرىپ سويلەيتىن بولىپتى. سوندا جاڭىلىسپاي، اعىل-تەگىل اڭگىمە ايتادى ەكەن. كەيىن ونى قىزى لايلاعا «اتاڭنىڭ ارۋاعى سەنى قولداپ ءجۇرسىن» دەپ بەرىپتى. ول كىسى دە عىلىمي اتاعىن قورعاعاندا ۋىسىنا تاس قىلىپ ۇستاپ تۇرىپتى. ءسوز وزىنەن-ءوزى قۇيىلىپ جاتقانداي اسەردە بولىپتى. كەيىننەن وسى تۇيمەگە كوز سالدىرىپ، القا جاساتىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن موينىنان تاستاماعان ەكەن»، – دەيدى اجەسى. مۇنى وقىپ وتىرساڭىز، ءومىر باقي وتباسى-وشاق قاسىندا وتىرعان تىگىنشى اجە ەمەس، كەرىسىنشە وقىعان، توقىعان، ءبىلىمىدى، پاراساتتى ءححى عاسىردىڭ اجەسىن ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. اۋەزوۆ تۋرالى اڭىزدى كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا سالعان اۆتوردىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى بولماسقا شارامىز جوق. قالاي دەسەكتە، بۇل اڭىز ارۋاق سىيلاعان قازاق حالقىنا جات ەمەس. «اۋەزوۆتىڭ ءوزى ارۋاقتى ءپىر تۇتقاندا، باسقامىز قايدا بارامىز» دەگەن وي سانامىزعا ساپ ەتە تۇسەرى ءسوزسىز. دانىشپان اقىن ابايدىڭ ءوزى: «تاتەمدەي بولۋ قايدا ماعان!» (اباي اكەسى قۇنانبايدى «تاتە» دەپ اتايقان ەكەن) دەگەن ءسوزىن ەسكە سالادى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇيمەلەرگە ءمان بەرىپ، ولار تۋرالى ويلانىپ كورمەگەن، ءتىپتى قاجەتتى زات دەپ تە قاراماعان الۋا بۇل اڭىزدى ەستىگەننەن كەيىن كەرەكسىز بۇيىمداي شاشىلىپ، قاراۋسىز جاتقان تۇيمەلەرگە جاناشىرلىقپەن قاراپ، ولار تۋرالى ويلاناتىن بولادى. وتكەن جولى اجەسىنىڭ قوبديشاسىنان شىققان كوك تۇيمەنى جەك كورەگەنى ەسىنە ءتۇسىپ قاتتى ۇيالعان ول كوكتۇيمەنى كادەگە جاراتقىسى كەلىپ اجەسىنەن سۇرايدى. بىراق اۆتور الۋانىڭ اجەسىن جانە ءبىر قولايسىز جاعدايعا ۇشىراتىپ اڭگىمەنىڭ وزەگىن، تامىرىن ودان ارمەن تەرەڭدەتە تۇسەدى. «ول كىسى كوڭىلسىز ويعا بەرىلىپ كەتكەن بە، قاباعى شىتىلىپ، جۇزىندەگى ءاجىم تەرەڭدەپ، قايتا-قايتا كۇرسىنىپ قويىپ، ءۇنسىز وتىر» دەپ اجەنىڭ كەلبەتى مەن كوڭىل كۇيىن سۋرەتتەيدى. شىنىمەن دە بۇل كىسىنى اۋىر ويعا سالعان نە نارسە ەكەن. الدە كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ساقتاپ جۇرگەن كوك تۇيمەسىن جوعالتىپ العان جوق پا؟ دەگەن سۇراق نەمەرەسى الۋانى عانا ەمەس، وقىرمانىن دا مازالايتىنى اقيقات. سويتسەك، اجەنىڭ جاس كەزىندە جىگىتى سىيعا تارتقان جۇزىكتىڭ لاعىل كوزى ءتۇسىپ قالىپتى. جىگىتى سىيلاعان كويلەكتىڭ كوك تۇيمەسىن قيىپ الىپ ساقتاپ جۇرگەن اجەگە ساۋساعىنداعى جۇزىگىنىڭ لاعىلىن جوعالتىپ الۋدان اۋىر، قيىن نارسە بار ما؟! اۆتور اجە ءۇشىن سۇيگەن جارىنان قالعان زاتتىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن قادىر-قاسيەتىنىڭ، قۇنىنىڭ ارتا تۇسەتىنىن بەينەلەۋ ارقىلى، بۇگىن ۇيلەنىپ ەرتەڭ اجىراسىپ جاتاتىن بۇگىنگى جاستاردىڭ تۇراقسىز ماحابباتىن سىن تەزىنە الادى.

الۋا ەندى اجەسىنىڭ لاعىلىن قالاي تاۋىپ بەرەر ەكەن؟ دەگەن سان سۇراق كوز الدىڭا كولبەڭدەيدى. اجەسىنىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن الۋا اجەسىنىڭ: «تۇگەل قاراپ شىقتىم، اۋرە بولماي-اق قوي، شاڭسورعىشتىڭ وڭەشىنە ءتۇسىپ كەتتى-اۋ، شاماسى» دەگەنىنە  قاراماي ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان ىزدەۋگە كىرىسەدى. الۋا تۇيمەلەر سالىنعان قوبدىيشانى الا بەرىپ، ىشىندەگىسىن بايقاۋسىزدا شاشىپ الادى. اۆتور تۇيمەنىڭ شاشىلعانىن بىلاي سۋرەتتەيدى:

«تۇيمەدەن نوسەر جاۋعانداي بولدى، قىزىل، جاسىل، سارى، اق كوبەلەكتەر ۇيگە تولىپ كەتكەندەي. بىراق ءبارى كوڭىلسىز سەكىلدى. جىلتىراق سارى تۇيمەلەردە جارقىرامايدى. جىلتىر سيا كوك تۇيمە ۇنجىرعاسى تۇسكەن ادامداي سەكەڭدەپ توسەكتىڭ استىنا كىرىپ بارادى. كوز جازباۋ كەرەك، ايتپەسە ول دا ءبىر قالتارىسقا كىرىپ كەتىپ تابىلماي قالۋى مۇمكىن. ول جوعالسا اجەسى اۋرىپ قالادى. اتاسى سىيلاعان كويلەكتىڭ تۇيمەسى عوي. الۋا جاتا قالىپ توسەكتىڭ استىنا قارادى. سيا كوك تۇيمە الدەبىر زاتقا تىرەلىپ، قىرىنان جاتىر. قول جەتەر جەردە ەمەس. الۋا ەتپەتتەپ جاتىپ، قولىن سوزدى. تۇيمەنى قاتقىل زاتپەن بىرگە الىپ شىقتى. الاقانىن اشىپ ەدى، الگى زات كوزىن قىسىپ، ويناقىلانا جالت-جۇلت ەتتى. تاعى سەكىرىپ كەتكىسى كەلگەندەي الاقانىنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى جاعىنا دومالاي كەتەدى. بىرەۋ قىتىقتاپ جاتقانداي جارقىراي كۇلەتىن سەكىلدى. الۋانىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى. اجەسىنىڭ قاسىنا جەتكەنشە اسىقتى».

جازۋشىنىڭ تۇيمەلەردىڭ توگىلگەنىن، سول ساتتەگى الۋانىڭ كوڭىل كۇيى مەن قيمىلىن سۋرەتۋ ارقىلى. شىعارمانىڭ تارتىمدىلىعىن ودان ارى ارتتىرا تۇسكەن. ەندى نە بولار ەكەن؟ دەپ الاڭداپ وتىراسىڭ. «جىلتىر سيا كوك تۇيمە ۇنجىرعاسى تۇسكەن ادامداي سەكەڭدەپ توسەكتىڭ استىنا كىرىپ بارادى» دەگەن سۋرەتتەن كوك تۇيمەگە جان ءبىتىپ، ءبىر دەنەدە بىرگە بولعان لاعىلدىڭ جوعالعانى وعان دا اۋىر تيگەن سەكىلدى. الۋاعا بولىسىپ ءوزى ىزدەۋگە كىرىسكەندەي... «كوز جازباۋ كەرەك، ايتپەسە ول دا ءبىر قالتارىسقا كىرىپ كەتىپ تابىلماي قالۋى مۇمكىن» دەگەن الۋانىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىك پەن قورقىنىشىن وتە ادەمى بەرگەن. ويتكەنى، كوك تۇيمە جوعالسا اجەسى اۋرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. «الاقانىن اشىپ ەدى، الگى زات كوزىن قىسىپ، ويناقىلانا جالت-جۇلت ەتتى» بۇل سۋرەتتەن الۋادان بۇرىن لاعىلدىڭ قۋانىشىندا شەك جوق سەكىلدى. ارينە، لاعىلدىڭ ەمەس، الۋانىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. «تاعى سەكىرىپ كەتكىسى كەلگەندەي الاقانىنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى جاعىنا دومالاي كەتەدى. بىرەۋ قىتىقتاپ جاتقانداي جارقىراي كۇلەتىن سەكىلدى. الۋانىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى. اجەسىنىڭ قاسىنا جەتكەنشە اسىقتى». الۋانىڭ نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەگەن كوڭىل كۇيىن اۆتور لاعىلدى سۋرەتتەۋ ارقىلى وتە ادەبى جاندى سۋرەت سالعان. كوركەم ادەبيەتتىڭ ومىردەن ءبىر ساتى جوعارى تۇراتىنىن وسىدان كورۋگە بولادى. اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن «قارا تۇيمە»، «اق تۇيمە»، «قىزىل تۇيمە» دەپ قويۋعا دا بولار ەدى عوي. بىراق اۆتور قازاق حالقىنىڭ كوك ءتۇستى «كوك ءتاڭىرى» رەتىندە اسا قادىر تۇتاتىنىن ۇمىت قالدىرماعانداي.

د.مامىرباەۆانىڭ ەكىنشى اڭگىمەسىن «الا ءجىپ». اۆتور بۇل اڭگىمەسىن الۋانىڭ اجەسىنىڭ ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان جەرىن سۋرەتتەۋدەن باستايدى. «الا ءجىپتى اتتاۋعا بولمايدى» دەگەندى كىم بىلمەيدى، ءبارىمىز بىلەمىز. بىراق كوركەمدىك دەڭگەيگە جەتكىزىپ كىم جازدى؟ بۇگىنگە دەيىن ەشكىم جازعان جوق، ونى بۇگىن جازۋشى د.مامىرباەۆا جازىپ وتىر. ول جازىپ قانا قويماي بالالار ادەبيەتىنە جاڭا فورما، جاڭا يستيل ەنگىزگەن شەبەرلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. نە جازسا دا، نەدەن باستاسا دا باسىنان اياعىنا دەيىن قيۋلاستىرىپ، تىگىسىن جاتقىزىپ، جۇپ-جۇمىر دا كوركەم دۇنيەنى كوز الدىڭا جايىپ سالاتىنى كوزگە ۇرىپ تۇر. اۆتوردىڭ بۇل اڭگىمەلەرى بىرەۋدى باقىلاۋىنان، قيالداۋىنان تۋعان ەمەس، قايتا ءوزى كورىپ، قولمەن ۇستاپ جۇرگەن ءومىر شىنندىعى كوركەم وبرازبەن، شىمىر كەستەلەۋىنەن دۇنيەگە كەلگەنى انىق. ويتكەنى جازۋشى كەشەگى انا، بۇگىنگى اجە (گازەتتەگى سۋرەتىنە قاراپ ايتىپ وتىرمىن، – ءا.ءا) بولۋى ابدەن مۇمكىن.

«الا ءجىپ» اڭگىمەسى اجەنىڭ ۇرشىق ءيىرىپ، ءجۇندى شۇيكەلەۋدەن باستالۋىنىڭ ءوزى «الا ءجىپتىڭ» شيكى زاتى قالاي دايىندالىپ، قالاي ەسىلۋىنەن دەرەك بەرىپ تۇرعان جوق پا؟! ءبىر كەرەمەتى اجە موينىنداعى ءيىر-قيىر تىرتىعىنا نەمەرەسى الۋانىڭ كوزىنىڭ ءتۇسۋىنىڭ ءوزى جازۋشى قيالىنان تۋدى ما، ءال دە ومىردە بولعان با؟ دەگەن سان ويعا جەتەلەيدى. ارينە، اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى «الا ءجىپ» بولعان سوڭ سولاي جازۋعا تۋرا كەلگەن شىعار. قالاي بولعاندا دا جازۋشى بۇل جەردە وتە تاپقىرلىق، شەبەرلىك كورسەتكەن. اجە موينىنداعى تىرتىقتىڭ دا الا جىپكە قاتىسى بارىن اۆتار وتە ادەمى جەتكىزەدى. الدىمەن جازۋشى ۇرشىق يىرگەن اجەنى قالاي سۋرەتتەگەنىن وقىپ كورەلىك:

«اجەسى ۇرشىعىنىڭ ۇشىن ەتەگىنە سۇيكەپ كەپ قالعاندا، وت العان ماشيناداي زىر قاقتى. شۇيكەلەپ، ساۋساعىنا ءىلىپ العان ءجۇنى بالانىڭ باسىنداي يزەڭدەپ، يىرىلگەن جىپكە قاراپ ۇڭىلەدى. اجەسىنىڭ موينىنداعى ءيىر-قيىر تىرتىعى قالتاق-قۇلتاق ەتىپ قوزعالعان سايىن بۇلكىلدەپ، شاندىر بولىپ قالعان تەرىنى تارتقىلايدى. كارى اعاشتىڭ بۇتاعىنداي بولعان تامىرلارى ادىرايىپ-ادىرايىپ توزعانىن اڭعارادى. ءبىر كورگەن، كوزى ۇيرەنبەگەن بوتەن بالا اجەسىنەن «بوجەي مە» دەپ قورقار ەدى. الۋا بولسا وسى كىرپىگى كىرجيىپ جۇرەتىن اجەسىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتە جازدايدى. بار ەركەلىگىن، بار تەنتەكتىگىن قىڭق دەمەي كوتەرەتىن اجەسىن جاقسى كورمەگەندە كىمدى جاقسى كورسىن».

جازۋشىنىڭ بۇل سۋرەتتەۋىن وقىپ وتىرىپ، شىنى كەرەك ءوزىمنىڭ اجەم ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. بالالىق شاعىما ساپار شەگىپ كەلگەندەي كوڭىل كۇيدە بولدىم. ءتىپتى، نەمەرەلەرىڭ ءبىرىن كوتەرىپ، ءبىرىن جەتەكتەپ جۇرگەن اۋىلداعى شەمەمدى ءبىر ءتۇرلى اياپ كەتتىم. بىراق اجەلەر نەمەرەسى ءۇشىن «شارشادىم، شالدىقتىم» دەپ ءومىرى ايتقانىن ەستىمەيسىڭ. «وسىلار امان بولسىن، الدىلارىنان اق كۇن تۋسىن، ومىردە تارشىلىق كورمەسىن، باقىتتى بولسىن!» دەپ جاتسا-تۇرسا ايتىپ قۇدايعا جالبارىنىپ جۇرەتىنىن قايتەسىڭ. بەينە اجەلەر نەمەرەلەرى ءۇشىن كوپ جاساعىسى كەلەتىن سياقتى. «ادام – ۇرماعىمەن مىڭ جاسايدى» دەگەن ءسوز بۇرىننان ايتىلعان جوق پا؟! سوندىقتان بۇل «الا جىپتەگى» «اجە» جالعىز الۋانىڭ اجەسى ەمەس، بارلىق قازاق بالالارىنا ورتاق اجە. ويتكەنى جازۋشى «اجەنى» سونداي كوركەمدىك بيىكتىككە كوتەرگە العان.

الۋانىڭ «اجە، سەنىڭ موينىڭداعى ءيىر-قيىر جارا نەدەن بولدى؟» دەپ قويعان سۇراعىنا اجەسى: «سەنىڭ اكەڭدى وت پەن وقتىڭ ورتاسىنداعى اۋعانىستان سوعىسىنا ادىلەتسىز جولمەن باۋىرىمىزدان جۇلىپ اكەتكەندە موينىما بۇرشاق سالىپ تىلەۋ تىلەگەنمىن. قىلداي ەسىلگەن الا ءجىپ قيىپ كەتكەن عوي. تاندەگى جارا نەعىلار دەيسىڭ، جازىلادى عوي» دەپ جاۋاپ بەرەدى. اۋلانىڭ سۇراعىننىڭ ءجونى بار، بالا ءوزى تاڭعالعان نارسەنى بىلگىسى كەلىپ سۇرايتىنى زاڭدى. ءتىپتى، بالا ايتپاسىڭا دا قويماي سۇرايتىنى بار. وعان ەرىنبەي جاۋاپ بەرۋگە دايىن بولۋ كەرەك. مويىنعا تاققان ءجىپتىڭ «الا» ەكەنى ءوز الدىنا، اجەنىڭ بالاسى امان ورالعانىمەن، قانشا جۇزدەگەن اجەنىڭ نەمەرەلەرى اۋعانستان جەرىندە وققا ۇشىپ، قانشاسى ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەنىن ويلاساڭ جۇرەگىڭ قان جىلايدى. وتان قورعاۋ جولىندا مەرت بولسا ونىڭ ءجونى ءبىر بولەك، ال بەيبىت جاتقان اۋعان ەلىنە بارىپ سوعىسۋدىڭ ءوزى كوزگە ۇرىپ تۇرعان «ادىلەتسىز، باسقىنشىلىق سوعىس» ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە اجە «ادىلەتسىز سوعىس بولماسىن، ساربازدار بوسقا قان توكپەسىن» دەپ الەمگە جار سالىپ جاتقانداي...

الا ءجىپتىڭ قازاق تۇرمىسىنداعى ىرىمعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ودان ارى اشا ءتۇسۋ ءۇشىن اۆتور الۋا مەن اجەنى تۇساۋ كەسۋ تويىنا اپارادى، بوپەنىڭ تۇساۋىن اجەسىنە كەستىرەدى. ەسىك الدىنداعى ادەمى تەكەمەت پەن كوز جاۋىن الارداي بولعان قۇراق كورپەنىڭ ۇستىندە وتىرىپ داۋىستارى قاتقىلداۋ شىعىپ، ۇرسىسىپ قالعان ەكى اقساقالعا اجەسى الا ءجىپتىڭ ەكى ۇشىن ۇستاتىپ: «بولدى، داۋ وسىمەن ءبىتى، شەشىلدى»، – دەپ ءۇش رەت ايتىپ، ءجىپتىڭ ورتاسىنان كەسىپ جىبەرۋىنىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت ىرىم. شىنى كەرەك، مۇنداي ىرىمنىڭ بار ەكەنىن ءوز باسىم بىلمەيدى ەكەنمىن. سويتسەك، قازاق ىرىمىندا وكپەلەسكەن ەكى ادام بۇدان كەيىن تاتۋ ءجۇرسىن دەپ الا ءجىپ ۇستاتىپ، ونى كەسىپ مامىلەگە كەلتىرەدى ەكەن عوي.

اڭگىمەنىڭ سوڭىندا الۋاعا اجەنىڭ «ماسا» ەرتەگىسىن ايتىپ بەرەدى. ماۋجىراپ ۇيىقتاپ قالعان الۋا ءتۇس كەرىپ، تۇسىندە اقساقالدى قاريانىڭ: «ەكى الەمدى قوسىپ تۇرسىڭ بالام» دەگەن ءسوزىن ەستىپ ويانۋىنىڭ ءوزى كىم-كىمگەدە وي سالارى حاق.

د.مامىرباەۆانىڭ سوڭعى اڭگىمەسى «ينە» دەپ اتالادى. تاقىرىپتى كورگەن كەز كەلگەن ادام «ينە» دەپ تە اڭگىمە جازا ما ەكەن دەگەن شولاق ويدا بولارى حاق. ۇيتكەنى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ايەلدەر قولدانىپ جۇرگەن (بۇل زاماندا قولدانبايتىندار قانشاما), تۇككە تۇرعىسىز زات قوي ول. سول تۇككە تۇرعىسىز زاتىڭىزعا اباي بولماساڭىز نە وزىڭىزگە، نە بالاڭىزعا، نە ۇيىڭىزدەگى مىسىققا زاردابىن تيگىزىپ قوياتىن كەزدەرى دە بولادى ەكەن. ەگەر وسى اڭگىمەنى دۇرىستاپ وقىساڭىز، ينەنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلەتىن بولاسىز. جانە ونى ابايلاپ پايدالاناتىن بولاسىز. اڭگىمە بىلاي باستىلادى:

«مىسىعىنىڭ مياۋلاعانى ميىن شاعىپ جىبەردى. اۋزىن جاپپاي، ۇدەمەلەتە ءتۇستى. تۇگى تەڭبىل، كوزى جاپ-جاسىل مىسىعى جوتاسىن كۇجىرەيتىپ قالعان. داۋىسى جالىنىشتى. قىبىرلاپ تىنىم تاپپايتىن مىسىعىنىڭ مىنا تۇرىنە اۋلا شوشىپ كەتى». شىنىمەن دە بۇل مىسىققا نە بولدى ەكەن. نە بولۋشى ەدى كەستە تىگىپ وتىرعان الۋانىڭ ۇقىپسىزدىعىنان ينەسىن مىسىعى جۇتىپ قويادى. «ينە ادامنىڭ دەنەسىنە كىرىپ كەتسە تامىردى قۋالاپ وتىرىپ جۇرەككە قادالادى» دەگەندى ەستەنمىن بار، وندا ءتىرى جاندىنىڭ بارىنە كىرسە سولاي بولارى حاق. مۇنى اۆتور ينەنى مىسىققا جۇتقىزىپ نانىمدى قولدانا بىلگەن. مىسىقتى ولتىرە سالۋعا دا بولار ەدى. بىراق ول الۋانىڭ كۇندە قاسىنان قالمايتىن جان سەرىگى عوي. ولتىرە سالۋعا الۋانىڭ ءداتى قالاي بارسىن؟! اجەسىنىڭ دە وعان بارا قويۋى ەكى تالاي. وسىنى اۆتور بىلاي بەينەلەيدى:

«مال دارىگەرى الدىمەن مىسىعىن رەنتەگەنگە ءتۇسىردى. ينە بۇيرەگىنە قادالىپتى. «كەلىسسەڭىزدەر وتا جاساپ الىپ تاستاۋ تۇك ەمەس»، – دەدى. مىسىعىنىڭ تۇگى جىعىلىپ، داۋىسى السىرەپ قالعان. كوزى سونداي جالىنىشتى. قاتتى قينالعانى اڭعارىلادى. دارىگەر اعاي وتانى جىلدام جاسادى. ينەنى اجەسىنىڭ قولىنا ۇستاتتى». مۇنى وقىپ وتىرىپ مىسىق ەكەش مىسىق تا، ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى ەكەن عوي. ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە شەك كەلتىرا المايسىڭ. وسىنى ويلاعاندا مىسىق تۇرماق قۇرت-قۇمىرىسقانى دا اياپ كەتەسىڭ.

دارىگەرگە كەلۋدىڭ الدىندا الۋا جىلاۋعا شاق تۇرىپ اجەسىنە: «ينەنىڭ وسىنداي جاماندىق اكەلەتىنىن بىلمەپپىن»، – دەپ كەستە تىككەن جىڭىشكە ينەسى ەندى قولىنا تۇسسە سىندىرىپ تاستاۋ نيەتىنە كەلگەن. بىراق اجەسى الۋانىڭ ول ويىنان قايتارادى. سونداعا قالاي قايتار عان؟ اۆتور بۇعان دا وتە نانىمدى، وتە قىزىقتى ينە تۋرالى وقيعانى اجەنىڭ اۋزىنا سالادى. ارينە، بۇل اۆتوردىڭ شەبەرلىگى دەمەسكە امالىمىز جوق. وعان قالاي نانبايسىز، قالاي يلانبايسىز؟!

اجەسى كەزىندە امەريكانىڭ پرەزيدەنتى لينكولن تاققا وتىرىپ سەنات الدىندا انت بەرەر كەزىندە اق سۇيەكتەر تابىنان شىققان ءبىر دەپۋتاتتىڭ ونى مۇقالتپاقشى بولعان اڭگىمەنى ايتادى. وۆتور ونى مىنا ديالوگ ارقىلى شەبەر باياندايدى.

«لينكولىن مىرزا، ءسىز اكەڭىز ەكەۋىڭىز ءبىزدىڭ وتباسىنا اياق كيىم تىگىپ بەرۋ ءۇشىن كەلگەنىڭىزدە ينەلەرىڭىزدى ۇمىت قالدىرىپ كەتىپسىزدەر. بۇگىن ءسىزدىڭ پرەزيدەنت بولۋعا انىت بەرەتىن كۇنى سونى ادەيى اكەلىپ تۇرمىن. شىققان تەگىڭىز ءدى ۇمىتپاڭىز، – دەپ اكەسى اياق كيىم تىككەن ينەنى لينكولنگە ۇستاتادى. ول وسى سوزىمەن، ءبىر كەزدە ۇمىت قالدىرعان ينەسى ارقىلى كوپتىڭ الدىندا كەمسىتكىسى كەلگەن لينكولن وعان:

– انىت بەرۋدىڭ الدىندا اكەم تۋرالى ايتقانىڭىز وتە ورىندى بولدى. اكەمنىڭ جانى كوركەم، قولى شەبەر ەدى. ول تىككەن اياق كيىمدى ەشكىمدە تىگە المايتىن. ونىڭ شەبەرلىگىنە جەتە المايتىن، دەگەنمەن اكەم تىككەن تۋفلي اياقتارىڭىزدى قىسسا ينە دايىن، قايتا تىگىپ بەرە الامىن، – دەپ اكەسىنىڭ ينەسىن اكەلىپ بەرگەن دەپۋتاتقا راقمەتىن ايتادى».

كەيبىر وقىرمان امريكا پريزيدەتى لينكولننىڭ بۇل اڭگىمەگە نە قاتىسى بار؟ دەۋدى عاجاپ ەمەس، ارينە، ينەگە قاتىستى بولعانى ءۇشىن وسى دەتالدى قولدانۋعا تۋرا كەلگەن. ەكىنشىدەن، ەتىكشى بولسىن، كىم بولسىن قاراپايىم وتباسىنان ەل باسقاراتىن ۇلى تۇلعالار شىعاتىنى تابيعي زاڭدىلىق دەگەندى بالالار ساناسىنا ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتكەن. «نە ىستەسەڭ دە كەرەگىڭە جاراپ، ءومىر سۇرۋىڭە قولايلىق تۋدىرىپ وتىرعان زاتىڭدى ايالا، ۇقىپتى ۇستا، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىل، اباي بولماساڭ وزىڭە زاردابىن تيگىزىپ قويۋى دا ابدەن مۇمكىن» دەگەن جازۋشىلىق پارىزىن ورىنداپ وتىرعان جوق پا؟

ادەبيەتتىڭ ءوزى ادامعا ۇلكەن وي سالاتىنىن، سول ارقىلى جامان ويدان ارىلىپ، جاقسى ويعا جەتەلەيتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. قالامىڭىز مۇقالماسىن ءدىلدار اكپە! وسىنداي ساپ التىنداي شىعارمالاردى سىزدەن اركەز كۇتەمىز.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz