قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى دۇكەن (ازان شاقىرىپ قويعان شىن اتى دۋلات) ءماسىمحانۇلى 1963 جىلى 20 ساۋىردە قحر تەكەس اۋدانىنا قاراستى اقشي اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشتى.

«ناقىسبەك شەشەن» اتانعان اتاسى ناقىسبەك جالپەتەكۇلى 1916 جىلعى «قارقارا كوتەرىلىسىنە» دەيىن قازاقستاننىڭ شالكودە وڭىرىندە قوجبانبەت رۋىنىڭ، 1917 جىلدان 1937 جىلعا دەيىن قىتايدىڭ تەكەس اۋدانىنداعى البان تايپاسىنىڭ بولىسى (اقالاقشى) بولىپ قىزمەت اتقارعان. اناسى دامەش تۇرلىبايقىزى وڭىرگە بەلگىلى ايتىسكەر اقىن بولعان. اقىندىق دارىن انا سۇتىمەن دارىعان دۇكەن ءوز ورتاسىنان وزگەشە مانەرىمەن سۋىرىلىپ شىقتى.
قىتايدا وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي دىڭ شياوپيڭ بيلىككە كەلىپ «زاتتىق مادەنيەتپەن رۋحاني مادەنيەتتى قاتار دامىتۋ»، «بارشا گۇلدەر شەشەك اتۋ، جالپى جارىسا ءۇن قاتۋ» ساياساتىن جولعا قويدى. بۇل ساياسات ءوز كەزەگىندە قىتايداعى قازاق رۋحانياتىنا دا تىڭ سەرپىلىس اكەلدى. حالىق اراسىندا ساقتالعان قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جاريالايتىن «شالعىن»، «مۇرا» جۋرنالدارى، شەتەل ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ناسيحاتتايتىن «كوكجيەك» جۋرنالى بارلىققا كەلدى.

سەكسەنىنشى جىلدارداعى ەڭ باستى ادەبي قۇبىلىس ەسكى سۇرلەۋدەن (سوتسرەاليزم) مۇلدە باسقا باعىت ۇستانعان جاڭا بۋىن اقىندار لەگىنىڭ ادەبيەت مايدانىندا اتويلاپ، جۇرت ناجارىن اۋدارۋى ەدى. انە سول لەكتىڭ الدىنعى شەبىندە دۇكەن ءماسىممحانۇلى تۇردى. ونىڭ جۇرەككە جىلى جىرلارى انگە اينالىپ، قازاق دالاسىن شارلاپ كەتتى.

اقىننىڭ كومپوزيتور قاستەر سەيىتقانۇلىنىڭ «كول بويىندا» اتتى انىنە جازعان:

«كول بويىندا كەلەمىن سامال ەسكەن،
ىرعالادى قايىڭ-تال جاعادا وسكەن.
سەرۋەندەۋشى ەك كول بويىن ساۋلەتاي-اۋ،
قالاي عانا سول كۇندەر قالادى ەستەن...» دەپ باستالاتىن ولەڭى مەن تاعى دا وسى كومپوزيتوردىڭ «اۋىل كەشى كوڭىلدى» دەيدىن انىنە جازعان

«اسپانىندا اي كۇلىپ،
ايمالاسا ءوڭىردى.
شابۋشى ەدىم تاي ءمىنىپ،
اۋىل كەشى كوڭىلدى» دەپ كەلەتىن جىر جولدارى;
«تانىسقالى ءجۇزى بولدى سان ايدىڭ،
جانى كوركەم، جاز ديدارلى ارايلىم» دەپ شىرقالاتىن ساعىندىق وتارۇلىنىڭ «ارايلىم» دەگەن انىنە جازعان ولەڭدەرى وتكەن ءبىر داۋىردەگى ۇلت ساناسىنا سىلكىنىس اكەلگەن، حالىق انىنە اينالىپ كەتكەن ۇزدىك تۋىندىلار ەدى.
اقىننىڭ جۇرت ىقىلاسىنا بولەنگەن جىرلارى 1991 جىلى ۇرىمجىدەگى جاستار-ورەندەر باسپاسىنان «جۇرەككە ساياحات» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. بۇل كەزدە بولاشاق عالىم بەيجىڭدەگى ۇلتتار ينيستيتۋتىنىڭ (قازىر ۋنيۆەرسيتەت) اۋدارماشى-فيلولوگ ماماندىعىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، شىنجاڭ گۋمانيتارلىق عىلىم اكادەمياسىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ، ۇلكەن عىلىمعا اياق باسىپ جۇرگەن ەدى. عىلىمي جۇمىستا ەستە جوق ەسكى زامانداردان سىر شەرتەتىن ميفولوگيانى زەرتتەۋگە دەن قويسا، كۇندەلىكتى ادەبي پروتسەستى دە ۇمىتپاي، قىتايداعى قازاق ادەبيەتىندە كەنجە قالعان عىلىمي فانتاستيكالىق جانرعا دەم بەرۋ ءۇشىن اتالمىش جانردىڭ ۇزدىك شەتەلدىك ۇلگىلەرىن قىتاي تىلىنەن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. ول اۋدارعان «قۇلتەمىر ل.م.»، «جەر شارىنىڭ قىزىل بەلدەۋى» رومانى 1992 جىلى جارىق كوردى.
ەڭبەگى ەلەنىپ، مەرەيى اسقان دۇكەن ماسىمقانۇلى 1993 جىلى قر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن اتاجۇرتقا تابان تىرەپ، كەلىسىم-شارت مەرزىمى بىتكەن سوڭ، قارا شاڭىراقتا ءبىر جولا قالىپ، اتالعان وقۋ ورداسىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ قيىر شىڭىس ەلدەرى كافەدراسىندا ۇستازدىق ەتتى. 1999-2002 جىلدار ارالىعىندا سول كافەدراعا باسشىلىق جاسادى. 2003-2009 جىلدارى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتى شىعىستانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 2010-2019 جىلدارى جوعارىداعى وسى وقۋ ورنىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتى قىتاي فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 2019-2020 جىلدارى ەۇۋ جانىنداعى قىتايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينيستيتۋنىنىڭ باسشىسى بولسا، 2020 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان بۇگىنگە دەيىن ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينيستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى.

قىتايدىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتىن، ارعى-بەرگى تاريحىن، رۋحاني شەجىرەسىن جەتىك مەڭگەرگەن دۇكەن ءماسىمحانۇلى قىتاي ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق وزىق ۇلگىلەرىن انا تىلىمىزگە اۋدارىپ قازاق ەلىنە تانىستىرىپ قانا قويماي، ەكى ەل ادەبيەتى مەن قاداۋ-قاداۋ تۇلعالارىن سالىستىرا زەرتتەۋدە دە تىڭنان تۇرەن سالدى. 2008-جىلى «قازاق جانە قىتاي ادەبيەتتەرىندەگى ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق» مونوگرافياسىندا قىتايدىڭ ۇلى جازۋشىسى لۋ ءشۇن مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىن سالىستىرا زەرتتەپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيسىن ءساتتى قورعادى.

جۇبايى - شەتەل فيلولوگياسى عىلىمىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اينۇر ابيدەنقىزى ەكەۋى بىرلەسىپ قۇراستىرعان «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» (قىزىل سوزدىك) ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن كوپىرلىك رول ويناۋدا دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. سول كەزدەگى سەنات توراعاسى لاۋازىمىنداعى قازىرگى مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆتىڭ اتالمىش كىتاپتىڭ جازىلۋىنا تاپسىرما بەرىپ، تۇساۋكەسەرىنە ارنايى قاتىسۋىنىڭ ءوزى عىلىمي ەڭبەكتىڭ سالماعىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتسە كەرەك. «قىزىل سوزدىكتىڭ» بۇدان بۇرىن قۇراستىرىلعان سوزدىكتەردەن باستى ايىرماشىلىعى ونىڭ كەمەلدىلىگىندە، اتاپ ايتقاندا سوڭعى 40 جىل اۋقىمىنداعى عالامشار مەن قازاق ەلىندەگى تاريحي، گەوساياسي، گەوەكونوميكالىق، عىلىمي، مادەني، ءىت، دەنساۋلىق ساقتاۋ ت.س.س. سالالارداعى نەشە مىڭداعان جاڭا اتاۋ-تەرميندەردىڭ بارىنشا تولىق قامتىلۋى دەۋگە بولادى. قىسقاسى دۇكەن اعامىز مەن اينۇر جەڭگەمىز ونداعان جىلدار بويى كوز مايلارىن تاۋىسىپ قۇراستىرعان بۇل سوزدىك – قىتايدىڭ «ءسوز تەڭىزى» (辞海), «قازىرگى زامانعى قىتاي ءتىلى سوزدىگى» (现代汉语辞典) قاتارلى تۇسىندىرمە سوزدىكتەرىندەگى سوزدىك قورىن تۇتاس دەرلىك قامتىعان.

بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى، عالىم اعامىز قىتايتانۋدا عانا ەمەس، اتاجۇرتقا باعىت العان قازاق كوشىنىڭ تولعاقتى ماسەلەلەرىمەن دە بەلسەنە اينالىستى. ەلگە ورالعان العاشقى جىلداردا كوشى-قون زاڭىن ازىرلەۋ، قانداستاردىڭ ازاماتتىق، ىقتيارحات، كۆوتا، ءبىلىم الۋ، ەڭبەكپەن قامتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، زەينەتاقى الۋ ت.ب. زاڭداردىڭ قابىلدانۋىنا ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. كوش باستاۋ العان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ۇلى كوشتىڭ ىركىلمەۋى ءۇشىن ۇكىمەتتىك كوميسسيالارمەن بەلسەندى جۇمىس جاسادى.
تاۋەلسىزدىك سارقىلماس قايرات بەرىپ، فيلولوگيا عىلىمى سالاسىندا قارقىندى ەڭبەك ەتكەن اقىن، عالىم، ۇستاز، اۋدارماشى دۇكەن ءماسىمحانۇلى ءاتاجۇرتتا دا قانعا سىڭگەن اقىندىعىن تاستاعان جوق. «سەمسەر سۋى»، «كوكپار»، «التىننىڭ بۋى»، «الكۇرەڭ ارمان»، «ءوز اسپانىم وزىمدە»، «ساپ، ساپ كوڭىلىم»، «جۇرەگىمنىڭ جۇمباعى» قاتارلى جىر جيناقتارىن وقىرماندارىنا ۇسىندى. وتاندىق شىعىستانۋ عىلىمىنا ونداعان مونوگرافيا بەردى. قىتايدىڭ ارعى-بەرگىدەگى ايگىلى اقىن-جازۋشىلارىنان تارجىمالاعان ەڭبەكتەرى «قىتاي قالامگەرلەرىنىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى» اتتى بەس توم بولىپ جارياعا شىقتى. قازاق ەلى ءۇشىن جۇزدەگەن قىتايتانۋشى ماماندار تاربيەلەدى. سوڭعى 4-5 جىلدىڭ جۇزىندە ەلىمىزدەگى عىلىمي دا، ستراتەگيالىق تا ماڭىزى ايىرىقشا ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنا باسشىلىق جاساپ، عىلىمي ورتالىقتىڭ جۇمىسىنا ەرەكشە سەرپىن بەردى. ارينە، د.ءماسىمحانۇلىنىڭ ەڭبەگى مەملەكەت جانە الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان ەسكەرۋسىز قالعان جوق. ول بۇگىنگە دەيىن «وعىزناما» تۋرالى زەرتتەۋ» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى ءۇشىن قىتايدىڭ «ازساندى ۇلتتار ادەبيەتىن زەرتتەۋ سالاسىنداعى ۇزدىك ەڭبەك» سىيلىعىن (1990 ج.), عىلىمي-زەرتتەۋ مەن ادەبي شىعارماشىلىقتاعى كورنەكتى جەتىستىگى ءۇشىن بۇكىلقىتايلىق جاستار سىيلىعىن (1991 ج.), ادەبي شىعارماشىلىق جانە اۋدارما سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن قحر جازۋشىلار وداعىنىڭ «تىڭ تالانت» سىيلىعىن (1992), سول كەزدەگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل» (2001 ج.), «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل» (2011 ج.) «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 25 جىل» (2016 ج.) مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى. 2010 جىلى د. ءماسىمحانۇلى قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ جارلىعىمەن «قر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» اتاعىمەن، 2013 جىلى «ى.التىنسارين» اتىنداعى مەدالمەن ماراپاتتالدى. 2012 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حالىقارالىق «الاش» ادەبيەت سىيلىعىنا جانە شىۇ-نىڭ (شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى) «جىبەك جولى: گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق» سىيلىعىنا (التىڭ مەدال) يە بولدى.
2013 جىلى جەلتوقسان ايىندا د.ءماسىمحانۇلى «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاعىمەن، 2022 جىلى قازان ايىندا «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالدى.

سونداي-اق اقىن رەتىندە ول بىرنەشە مارتە رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق جىر ءمۇشايرالارىنىڭ جۇلدەگەرى.

دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ سول باياعى «جۇرەككە ساياحاتتان» باستالعان اقىندىق جولى بارا-بارا كۇردەلى عىلىمي ساپارعا ۇلاسىپ، ەڭبەگى ەل يگىلىگىنە اينالعان عالىم اعامىز وتكەن جىلى (2023 ج.) الپىستىڭ اسقارىنا شىقتى. دەنىنە ساۋلىق، وتباسىنا باقىت تىلەيمىز. الار اسۋىڭىز ءالى الدا دەپ سەنەمىز.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz