قوعامدا ءدىني ماسەلە تىم ۋشىعىپ تۇر. 2022 جىلعى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ءدىن ساياسي سيپاتقا يە بولىپ، زايىرلى كونستيتۋتسيالىق مەملەكەت ءۇشىن اكتۋالدى قۇبىلىسقا اينالدى. قوعامداعى ءدىن توڭىرەگىندەگى پىكىرلەر ەكى تاراپقا تارقاعان: ءبىرى – يسلام بولسا، ەكىنشىسى – يسلامدى سىنعا العان تاڭىرشىلدىك. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارى قانداي، اراداعى ءوزارا قاتىناس قالاي وربۋدە دەگەن سۇراقتاردى بۇگىنگى تالقىعا سالىپ وتىرمىز. بۇل اڭگىمەگە ءال فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى بەرىك اتاشتى جانە فيلوسوف‑پۋبليتسيست ءابدىراشيت باكىرۇلىن شاقىردىق. 

ءا.باكىرۇى: بەرىك مۇراتۇلى، الدىمەن ءدىندى ءبىر ءدىن اپولوگەتى تۇرعىسىنان ەمەس، جالپى فيلوسوفيالىق كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراستىرايىق دەپ كەلىسەيىك. سوسىن عانا ويدى وسىعان سۇيەنىپ وربىتەيىك. ولاي بولسا، العاشقى سۇراعىمىز مىناۋ: قوعامدىق سانادا كەي جاعدايلاردا تاڭىرشىلدىككە دەگەن جاعىمسىز كوزقاراستار قايدان پايدا بولعان، ول دۇنيەتانىم قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرىپ مەن ۇلتتىق كودىن جاڭعىرتۋدى قولعا العان ناعىز ۇلتجاندىلىق يدەيا ەمەس پە؟

ب.اتاش: ءيا، ول الدىمەن، تاڭىرشىلدىكتىڭ نە  ەكەندىگىن  تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋىندايدى. شىندىعىندا، تاڭىرشىلدىككە قارسىلاردىڭ ءوزىن بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى، وزىنە-ءوزى قايشى كەلەتىن امبيۆالەنتتىلىك، ياكي ەكىۇدايىلىق ساناداعىلار. ولار دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدا، ماڭىزدى ريتۋالدىق قىزمەتتەرى مەن ءدىني ارەكەتتەرى تۇرعىسىنان تاڭىرشىلدىك سالتتارىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ساقتايتىندار. ياعني، وزدەرىن يسلام وكىلى سانايتىن بۇل توپتىڭ شامامەن توقسان پايىزى مەملەكەتىمىزدىڭ تاڭىرشىلدىك ءرامىزى سانالاتىن تاڭىرشىلدىك ميفولوگياسىنان الىنعان مەملەكەتتىك تۋ مەن ەلتاڭبا رامىزدەرىن مويىندايدى. تەك شامامەن ون پايىزى عانا يسلامدىق شارتتاردى بۇلجىتپاي ورىنداۋشىلار. بۇلار كوپ جاعدايدا وزدەرىنىڭ «ءتاڭىرشىل» ەكەندىكتەرىن تۇيسىككە سالمايدى. سۇراعان ادامعا  «مۇسىلمانمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندىقتان، ولاردى «ءتاڭىرشىل-يسلامشىلدار» دەپ اتاۋعا بولادى. ەكىنشى،  يسلامعا باسى ءبۇتىن بەرىلمەي، تىپتەن،  كوپشىلىگى اتەيستىك، نە سكەپتيكالىق كوزقاراس ۇستاناتىندار، يمامدار مەن ءتوزىمسىز ءدىندارلاردىڭ «تاڭىرشىلدىك ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋشىلىق، اداسۋ، قالماقتاردىڭ ءدىنى، رەسەيدىڭ جوباسى» دەگەن دالەلسىز  جالا جابۋ سوزدەرىنە قارسىلىق تانىتپاي، ولارعا سەنەتىندەر. بىراق بۇلار دا بەيسانالى تۇردەگى ەرىكتى-ەرىكسىز تاڭىرشىلدەر. سەبەبى، ولاردىڭ بويىندا تاڭىرشىلدىك ارحەتيپتەر بار: ولار انا ءتىلدى، سالت-ءداستۇردى، تاريحىمىزدى، شەجىرەمىزدى جانە ت.ب. تاڭىرشىلدىك سالتتارىمىزدى قۇرمەتتەيدى جانە ماسەلەن، بەسىككە سالۋ، قايتىس بولعان ادامنىڭ ءۇشى، قىرقى، جىلدىق اسىن بەرۋ ت.ب. كوپتەگەن  راسىمدەرىن ورىندايدى. ياعني، بۇلار «جارتىلاي تاڭىرشىلدەر». بىراق «جارتىلاي تاڭىرشىلدەر» ەكەندەرىنە وزدەرى نازار اۋدارمايدى. ءۇشىنشى، يسلامنىڭ رەسمي وكىلدەرى. ولار «تاڭىرشىلدىك – اداسۋشىلىق» دەگەن «پاتۋاعا» تولىق سەنەدى. سوندىقتان، ولار تاڭىرشىلدىكتىڭ نە ەكەندىگىن جەتە تۇسىنۋگە ۇمتىلمايدى، ونىمەن شۇعىلدانعىسى كەلمەيدى. رۋحانياتتى تەك ءبىر جاقتى  «يسلامشىلدىقپەن» بايلانىستىرعاندى ءجون سانايدى. بىراق ولاردا  دا قايشىلىق بار: ولار تاڭىرشىلدىككە قارسى شىعا وتىرىپ، ۇلت بولمىسىن «تازا يسلامدىق» باعىتقا بۇرۋ ءۇشىن كۇرەسەيىن دەسە، ونىسى ءبىر سەبەپتەردەن  «قازاقيلىقپەن كۇرەس» بولىپ شىعاتىنىن ينتۋيتسيامەن سەزەدى. ولارعا كەدەرگى سول. ال، كۇرەسپەيىن دەسە، «تاڭىرشىلدەر» قوعامدا «يسلامي مونوپوليانىڭ» ورناۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتىر. ءسويتىپ، «تازا يسلام» دگەندەردىڭ ساناسى ەكىگە ءبولىنىپ، كوبىنە قاراما-قارسى پىكىرلەر مەن ۇستانىمدار اراسىندا اۋىتقىپ جۇرەدى. مىسالى، ولار بىردە «ارۋاق حارام» دەيدى، بىردە  – «ارۋاق رۋح» دەيدى... بىردە ‑  «مۋزىكا حارام»، بىردە  – «ازداپ قانا حارام»، الدە، «اسا زيان» ەمەس ت.ب. دەپ كوزقاراستارىن قۇبىلتىپ وتىرادى جانە باسقالاردى وسىلاي شاتاستىرادى.. ال، ناقتىسىندا، تەولوگيالىق تۇرعىدا مۇنداي «ءدىن جاۋىنگەرلەرىنىڭ» دە شاماسى ەلۋ پايىزىنىڭ سەنىمى «تاڭىرشىلدىك»، نەمەسە، «بۇرمالانعان تاڭىرشىلدىك» بولىپ شىعادى. ويتكەنى، ونى وزدەرى مويىنداماسا دا، ولار  حالقىمىزدىڭ مىڭداعان جىلداردان كەلە جاتقان تاڭىرشىلدىك ريتۋالدارىن ساقتاۋعا ءماجبۇر، بۇلار يسلامعا قاتىسسىز، شاريعاتتا جازىلماعان تۇتاس ادەت-عۇرىپ پەن سالت-ءداستۇر ينستيتۋتىن اتقارۋشىلار.  ەندەشە، ولاردىڭ بويىندا «تاڭىرشىلدىك ارحەتيپتەر» ساقتالعان دەۋگە بولادى. بۇلاردى جۇمساق باعىتتاعى «يسلامشىل-تاڭىرشىلدەر» دەپ اتاۋعا بولادى.

ەندى، «يسلامشىل-تاڭىرشىلدەر» مەن «ءتاڭىرشىل-يسلاميستتەردى» تولىعىراق ءتۇسىنۋدى بىلاي جالعاستىرايىق: ول ءۇشىن «تاڭىرشىلدىك» دەگەن ءسوزدى، اتاۋدى سانادان ءوشىرىپ، ول ءسوزدى ءبىر ساتكە ۇمىتىپ قاراستىرايىق. بىراق، ونىمەن ءبىر مەزەتتە يسلام ءدىنىن دە ەلەۋسىز قالدىرايىق. ەندى، ولاردىڭ ورنىنا «ۇلتتىق يدەياشىلدىق»، «قازاقشىلدىق»، «ۇلتتىق داستۇرشىلدەر» ت.ب. بالامالى ۇعىمداردى  ەنگىزەيىك.  سوندا، اقىر سوڭىندا ءبارىمىز دە ءبارىبىر «اتى جوق تاڭىرشىلدەر» بولىپ شىعا كەلەدى ەكەنبىز... مىسالى، كەڭەستەر وداعىندا «ساۋداگەر»، «الىپساتار» ت.ب. جاعىمسىز تۇسىنىكتەر بولدى عوي، قازىر ولار «كاسىپكەر»، «كوممەرسانت» ت.ب. جاعىمدى ۇعىمدارعا اۋىستى. شىندىعىندا، ەكەۋى ءبىر نارسە.  سول سياقتى، قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرى تاريحي تۇرعىدا تاڭىرلىك نانىممەن استارلاسىپ جاتاتىنى عىلىمدا دا، تاريحتا دا تولىق دالەلدەنگەن اقيقات ەكەنى انىق. ودان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ءتورتىنشى، يسلامعا ءباسىبۇتىن بەرىلگەندەر. ولاردىڭ كوبى راديكالدى جانە فاناتتىق كوزقاراستا بولادى. بۇلار ۇلتتىق سانادان ءوزىنىڭ بۇرىنعى  «تاڭىرلىك بولمىسىن» سانالى تۇردە ىعىستىرىپ، «تاڭىرشىلدىككە قارسىلىق – قازاقشىلدىققا قارسىلىق» ەكەندىكتەرىن بىلەتىندەر. الايدا، قوعامدا ولار ءوز ۇستانىمدارىن اشىق  جاريالاماسا دا، ولار بالكىم سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىمەن ۇلتقا قاۋىپ ءتوندىرۋشى سەپاراتيستەرگە اينالۋلارى ابدەن مۇمكىن. بۇل توپتاعىلار تاڭىرشىلدىكتى «باستى جاۋ» رەتىندە باعالايدى. سەبەبى، ولاردىڭ ۇستانىمى بويىنشا تاڭىرلىك سەنىم ءدىني باسەكەلەستىككە اكەلىپ، يسلام دىنىنە زيانىن تيگىزەدى. سوندىقتان ولار وزگە دىندەرمەن كۇرەسپەيدى، تەك تاڭىرشىلدىكپەن بەلسەنە كۇرەسەدى. سەبەبى، شىندىعىندا دا، قازاق ءسالت‑داستۇرى «يسلام مونوپولياسىنا» كەدەرگى بولا باستادى. مۇمكىن، يسلامدى قولداپ، «بۇركەمەلەنەتىن ارابتاندىرۋ» ۇردىسىندە شەت ەلدەن دەمەۋشى بولاتىن قارجىلىق ماسەلەلەر دە بار شىعار ‑ ول جاعى بەيمالىم، انىق ەمەس...

ءا.باكىرۇلى: ءيا، تاڭىرشىلىككە قارسىلار قازاقتىڭ مىڭداعان جىلدىق تەرەڭ  تاريحىن، ونىڭ كونە داستۇرلەرىن، سالتتارىن، جالپى، قازاق مادەنيەتى مەن ۇلتتىڭ پسيحولوگيالىق بولمىسىن جەتىك بىلمەيدى دەسە بولادى. وعان كۇندەلىكتى كوزىمىز جەتىپ ءجۇر. ولار نە نارسەنى بولسىن، تەك اراب مادەنيەتىنەن، شاريعات زاڭدارىنان، حاديستەردەن، پايعامبار مەن ساحابالاردىڭ ومىرىنەن مىسالعا الىپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. كەيدە قيسىنسىزدىققا دا ۇرىنىپ جاتادى. وسى تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ دەڭگەيى قانداي؟الدە تىم تەرەڭگە كەتىپ قالدى ما؟

ب.اتاش: ءيا، تۇسىنبەۋشىلىك ماسەلەسى قاراپايىم ءدىن ۇستانۋشىدا عانا ەمەس، ءدىندى بەيتاراپ زەرتتەۋشى عالىمدار  اراسىندا دا كەزدەسىپ وتىرادى. ماسەلەن، ءبىر عىلىم  دوكتورى، تانىمال ءدىنتانۋشى عالىم «تاڭىرشىلدىكتەن بىزگە اسا قاۋىپ جوق» دەدى. ونى قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك: بۇل قولداۋ ما، الدە، قولداماۋ ما؟  تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ماسەلەنى باسقاشا قويايىق:  ماسەلەن، كەڭەس ۇكىمەتى تاعى دا 30-50 جىلعا سوزىلىپ، قازاق ءتىلى قازىرگى ياكۋتيا، بۋرياتيا تىلدەرىندەي كۇيگە  تۇسكەن ەدى دەلىك... سول كەزدە قازاقتار ەسىن جيىپ، قازاق ءتىلىن قايتا ءتىرىلتۋدى، وركەندەتۋدى، ونى قۇندىلىق رەتىندە باعالاۋدى  قولعا الادى... مىنە، سول كەزدە الگى عالىم ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالۋ ارەكەتىنە  «قازاق تىلىنەن بىزگە اسا قاۋىپ جوق» دەپ  باعا بەرە مە ەكەن؟ ونى قازاق قالاي قابىلدار ەدى؟.. سوندىقتان بۇگىنگى كەي عالىمداردىڭ «تاڭىرشىلدىكتەن اسا قاۋىپ جوق» دەگەن پىكىرى «ۇلتقا ۇلتتىق تاريحتان باس تارتۋ كەرەك» دەگەنگە مەڭزەپ تۇرعانداي كورىنەدى ماعان... ارينە، قازىر ول عالىم وسىنداي ويلارىن ءوزى دە تۇسىنبەۋى ىقتيمال. بىراق بەس‑ون جىلدان كەيىن  مۇنى قوعام تۇتاس ءتۇسىنىپ، بۇنداي ويدى «وي تايىزدىعى» دەپ باعالاۋى ابدەن مۇمكىن...

جاعدايدى وعان جەتكىزبەس ءۇشىن بىزگە «ۇلتتىق بولمىستى جاڭعىرتۋشى تاڭىرشىلدىك  پەن يسلامنىڭ اراقاتىناسى ونشاقتى جىلدان كەيىن قانداي بولادى؟» دەگەن ساۋالدى قازىر قويعان دۇرىس. فرانتسۋز سوتسيولوگى جان بودرياردىڭ «گيپەرسىنشىلدىق» ادىسىمەن اششى شىندىقتى باتىرىپ ايتۋ، ءتىپتى، اسىرەلەپ ايتۋ تاسىلىنە جۇگىنسەك، وندا بۇگىنگى ازشىلىقتاعى، «ەليتارلىق سانا» فورماتىنداعى تاڭىرشىلدىك سانا بولاشاقتا «قوعامدىق‑بۇقارالىق سانا» فورماتىنا اۋىسادى دەپ بولجاعان دۇرىس بولار ەدى. وندا «تاڭىرلىك دۇنيەتانىم» قۇلدىق سانادان ارىلۋدىڭ پارامەترى رەتىندە قۇندىلىققا اينالا باستايدى. ال، يسلام ءدىنى، كەرىسىنشە، بەلگىلى ءبىر شاعىن توپتارعا عانا ءتان «سۋبكۋلتۋرا» رەتىندە، اپريورلى فورمادا ساقتالىپ، تەك يسلام دىنىنە قاتىستى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر تەك اتاۋلار رەتىندە بولىپ،  ۇلتتى مويىندامايتىن يسلامشىلار «وي-ءورىسى تومەن ادامدار» دەپ باعالانادى.  قازىردىڭ وزىندە ونىڭ بەلگىلەرى بار. ول بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ورىن الىپ وتىرعان قۇبىلىس.

ءا.باكىرۇلى: ءيا، ول تۋرالى قازىردىڭ وزىندە يسلام ءدىنى وكىلدەرى كوپ ايتادى. تىپتەن ولار وسى تۋرالى بيلىككە شاعىمدانعان كەزى دە بولدى. نە سەبەپتەن؟ ولار تاڭىرشىلدىكتىڭ تارالۋى تەك  قازاقستاندا عانا دەپ ساناي ما؟

ب.اتاش: ول ارينە، ەكى جاقتى: ءبىرى – يسلامعا اراب-مۇسىلمان ەلدەرىنەن بولاتىن ءدىني قولداۋشىلىق، اسىرەسە، قارجىلاي قولداۋ بولۋى دا مۇمكىن. بىراق، قازىر بىرقاتار اراب‑مۇسىلمان ەلدەرى بۇرىنعى ورتادوكستى يسلامنان وركەنيەتتى جولعا بەت بۇرا باستاعانى بايقالۋدا. ەكىنشىسى، قازىرگى تاڭداعى تۇتاس تۇركى حالىقتارىنداعى تاڭىرشىلدىككە دەگەن بەتبۇرىس. بۇل، سايىپ كەلگەندە، مورالدىك جاعىنان قۇلدىراعان ادامزاتتى  كەرى كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن «تاڭىرشىلدىك ءومىر ءسۇرۋ سالتتارىن»، «تاڭىرلىك ەتيكانى» قولداۋ دەگەن ءسوز. تاڭىرلىك ەتيكانىڭ «اسقاق» جانە «وزىق» ەكەندىگىن، ءتىپتى، ەۋروپا حالىقتارى دا مويىنداي باستادى: شەجىرە، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ، ار مەن نامىستى ساقتاۋ، اينالىپ-تولعانۋ «اينالايىن» ت.ب. ەشبىر ەلدە كەزدەسپەيتىن ءتولتۋما قۇندىلىقتاردى مىسالعا الۋعا بولادى. سوندىقتان، ونىڭ «وزىق ۇلگىسى» رەتىندە بولاشاقتا ءبىزدىڭ ەلدەگى «تاڭىرشىلىك» الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتالۋى مۇمكىن نارسە دەپ سانايمىن.  قازاقتار اراسىندا «يسلامشىل-تاڭىرشىلدىك» پەن «ءتاڭىرشىل-يسلامشىلىق» سانا امبيۆالەنتتىلىگى، ەكىۇدايلىق ودان سايىن كۇشەيەدى.  بۇل باستاپقىدا «تاڭداۋ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن بىلمەۋ»  داعدارىسىنا ۇلاسادى.

وندا تاعى ءبىر مىناداي ەرەكشە جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن: ەگەر، قازىرگىگىدەي رەسمي يسلام وكىلدەرى قازاقى داستۇرگە قارسى «اشىق»، نە «ءۇنسىز»، نە «ىشتەن تىنۋ» كۇرەسىن جالعاستىرا بەرسە، وندا ولار ويلاعانداي يسلامنىڭ جاۋى تاڭىرشىلدەر ەمەس، ناق وزدەرى بولىپ شىعادى. ويتكەنى، ولاردىڭ بۇگىنگى «يسلامدى قولداۋ» تەحنولوگيالارى، شىندىعىندا، يسلامدى جويۋعا، قۇلدىراتۋعا باعىتتالعان تەحنولوگيالار. ونى شالا ۇستازداردىڭ وزدەرى بىلمەيدى جانە جاقىن بولاشاقتا دا ءبىلۋى قيىنداۋ سياقتى. ءيا، يسلامدا زامانعا بەيىمدەلۋىشىلىك مۇلدە جوق ەمەس، بار. مىسالى، وسىعان دەيىن ءتاڭىر مەن يسلامدى سينونيمدەندىرۋ، «اللا مەكەنى كوكتە» دەگەن ۇستانىم، سالت‑داستۇردەگى تاڭىرشىلدىك ەلەمەنتتەرىن يسلامداندىرۋ، ول يسلامعا ەش بايلانىسپاسا دا، ونى يسلاممەن ەرىكسىز بايلانىستىرىپ قويۋ  سياقتى ۇستانىمدار بولدى. بىراق دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدا ونىڭ ىرگەسى بەرىك ەمەس. سوندىقتان، ولار تۇبىندە ءبىر قالىپتا بولا المايتىنى انىق.

ەندەشە، الداعى ۋاقىتتا يسلام تەك سۋبكۋلتۋراعا، ياعني، شاعىن ءبىر توپقا قاتىستى قۇبىلىسقا اينالسا (ول بىردەن جۇزەگە اسپايدى), الدىمەن ونىڭ ريتۋالدارىنا قاتىستى ەمپاتيالىق تا، انتيپاتيالىق تا ەمەس ‑  بەيتاراپ قاتىناس ورنايدى. ريتۋالداردى ورىنداۋعا دەگەن قۇلىقسىزدىق  ءورىس الا باستايدى. يسلام تەك ءسوز جۇزىندە عانا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ساقتالادى.

تاڭىرشىلدىككە جاعىمسىز ماعىنا بەرەتىن قازىرگى «يمام پارامەترى» وزگەرىپ، «ءتاڭىرشىل» ءسوزى بولاشاقتا جاعىمدى ماعىناعا كوشەدى. ول  «تەكتى قازاق»، «ارلى قازاق»، «ناعىز قازاق»، «ادال قازاق»، «ۇلتجاندى قازاق» دەگەن ماعىناداعى تۇسىنىكتەرگە جۋىقتايدى.

ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر قايشىلىق بار، ول ‑  قوعامنىڭ ءدىني تۇسىنىگى مەن جالپى دۇنيەتانىمدىق دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاپ كەتىپ، كەرىسىنشە، يمام-ۋاعىزشىلاردىڭ ينتەللەكتۋالدى دامۋ دەڭگەيىنىڭ وعان ىلەسە الماۋى. ءسويتىپ، ءدىن مەن قوعامدىق سانا اراسىنداعى ينتەللەكتۋالدىق، رۋحاني، تانىمدىق ولشەمدەر بويىنشا ۇلكەن ايىرماشىلىق تۋىپ وتىر. ۋاعىزدار وركەنيەتتەنگەن قوعامنىڭ گيگيەنالىق، تۇرمىستىق، مورالدىك‑ەتيكالىق، زيالىلىق، زايىرلىلىق نورمالارىنا ساي مادەني سەرپىلىس تۋدىرا المادى. ول كۇندەلىكتى «دارەت الۋ»، «سىيلاسۋ»، «جاقسى ارەكەت ەتۋ» سياقتى قاراپايىم تابيعي قاجەتتىلىكتەن ءوربيتىن بەلگىلى تاربيە ناسيحاتتارى شەڭبەرىنەن اسا الماي قالدى. كەي جاعدايدا دامۋ تۇرماق، كەرى كەتتى. بۇگىنگى ۋاعىزشىلدار بۇرىنعىعا قاراعاندا قوعامدىق سانا دەڭگەيىنىڭ الدەقايدا جوعارى كەتكەندىگىمەن ساناسۋدى قويدى. ويتكەنى، ولاردا «ءبىر عانا جول»، «مەن عانا بىلەم» ەگويزمى جويىلمادى. مىسال رەتىندە بىردە‑بىر يمامدا ۋاعىز ايتا كەلە، ماڭىندا وتىرعان زيالى قاۋىم مەن اقساقالدار اۋديتورياسىنان (كەيبىرى ۋاعىزشى دەڭگەيىنەن ينتەللەكتۋالدىق، بىلىمدىلىك، رۋحانيلىق جاعىنان الدەقايدا ارتىق ادام بولۋى ىقتيمال) «سىزدەر قالاي ويلايسىزدار؟» دەپ سۇراق قويىپ، تىڭدارمانداردى پىكىرتالاسقا شاقىرۋ ادەتى جوق ەكەنىن ايتۋعا بولادى...

ءا.باكىرۇلى:  ءيا، يسلام تاريحىنا كوز سالساق، ول ءوز باستاۋىندا مادەني فەنومەن رەتىندە اراب وركەنيەتىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن ەسكە الۋعا بولادى. بىراق، كەيىنىرەك ءدىن الىپ مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق پلاتفورماسى رەتىندە كانوندانا باستادى دا، ءوزىنىڭ باستاپقى سيپاتىنان اجىراپ، العاشقى «عىلىمدى مەڭگەرۋ نە دامىتۋ» فۋنكياسىنان اجىراپ، ودان ءارى تۇتاس قوعامدىق قاتىناس جۇيەسىن، سونىڭ ىشىندە، عىلىم مەن ونەردى دە رەتتەۋ فۋنكياسىنا اۋىسقانى بەلگىلى. وسى باعىت ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر. ەندەشە، تابيعات زاڭدارىن العا شىعارۋشى، ياعني، كەز-كەلگەن عىلىمدى قابىلداۋعا اشىق تاڭىرشىلدەر قازىر نەلىكتەن قوعامدا  بەدەلگە يە بولا الماي، جالپىحالىقتىق سيپات الا الماي وتىر؟

ب.اتاش: سەبەبى، بىرىنشىدەن، تاڭىرشىلدەر قازاقتى، قازاق بولمىسىن، قازاقيلىقتى، ۇلتتىق يدەيانى «يسلامسىز» ەلەستەدى، سوندىقتان، حالىقتىڭ «يسلامدالعان ساناسى» ونى دۇرىس قابىلداي الماۋدا. ەكىنشىدەن، «يسلام – ءدىن، ال، تاڭىرشىلدىك ‑ دۇنيەتانىم. ال، تاڭىرشىلەردىڭ «دۇنيەتانىم دىننەن جوعارى، ءدىني دۇنيەتانىم ‑ دۇنيەتانىمنىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ سانايتىن  پىكىرلەرمەن كوپشىلىك تە، بيلىكتەگىلەردىڭ كەيبىرى دە كەلىسە الماۋدا. تۇسىنبەۋشىلىك وسىدان تۋىندايدى. نەگىزىندە، تاڭىرشىلدىك دۇنيەتانىم –  جالپى ۇعىم، ءدىن  - جەكە ۇعىم. وسى ەكەۋىنىڭ لوگيكالىق-قۇرىلىمدىق ايىرماشىلىعىن كوپ ادام اجىراتا المايدى. ماسەلەن، تابيعات – جالپى  ۇعىم، تەرەك – جەكە ۇعىم. «تەرەك» سول «تابيعات» ۇعىمىنىڭ ىشىنە ەنەدى دەگەن سىڭايلى عوي. ۇشىنشىدەن،  تاڭىرشىلدەر، «يسلام ءدىنىنىڭ «سىنعا توزىمسىزدىگىن» ەسكەرمەيدى، ونى وتكىر سىنايدى. سىننىڭ ءوزى كەيدە وتكىر، ەموتسيونالدى بولىپ كەلەتىندىكتەن ‑ يسلام قۇندىلىقتارىن مويىندايتىن قاۋىمدا بۇل جاعىمسىزدىق تۋعىزادى.

ال، ەگەر ءبىر-ءبىرىن تەڭ سىنايتىن قاعيدا ۇستانساق، وندا «تاڭىرشىلدىكتى سىناۋ»، سايىپ كەلگەندە، ۇلتتىق بولمىستى جوققا شىعارۋعا الىپ باراتىن باعىتقا اۋىسىپ كەتۋى مۇمكىن. ول قازاق رۋحانياتىن تەك يسلام اياسىندا بىرجاقتى تۇسىندىرۋگە جەتەلۋى ىقتيمال. ويتكەنى، تاڭىرشىلدىك تاريحى تەرەڭ، پلاتفورماسى مىقتى دۇنيەتانىم رەتىندە وبەكتيۆتى، پاراساتتى، راتسيونالدى، عىلىمي نەگىزدەگى سىنعا توتەپ بەرە الادى، سىننان قاشپايدى. يسلام ولاي ەمەس. وسىدان كەلىپ يسلام ءدىنىن بەكەم ۇستاناتىندار اراسىندا: «يسلام سىننان تىسقارى تۇرۋى ءتيىس، تاڭىرشىلدىك سىن وتىندە تۇرۋى ءتيىس» دەگەن قورىتىندى شىعارىلىپ تۇر. ارينە، بۇل سۇراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە يسلام ءدىنىنىڭ پايداسىنا شەشىلمەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار...

بۇل تىعىرىقتان شىعار جول بار ما؟ جارايدى، ەكى تاراپ تا «ءبىر-ءبىرىمىزدى سىناماي-اق قويالىق» دەپ، بىتىمگەرشىلىككە كەلسىن دەلىك. سوندا نە بولادى؟ وندا  قوعام ءۇشىن قاۋىپ كۇشەيەدى، ويتكەنى، ەندى «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالۋى» كەرەك تە، سوڭىندا «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدىنىڭ» كەرى كەلەدى.  ولاي بولسا، بۇگىندە ۇلتتىق ءداستۇر نەگىزىندە تاڭىرشىلدەردىڭ يسلامدى سىناۋى تەولوگيا قاعيدالارى بويىنشا ءدىندى جەتىلدىرە تۇسەدى، دامىتادى، شىڭدايدى دەسە بولادى. ولار سىرتتاي «يسلامعا قارسى كۇرەسۋشىلەر» سياقتى بولعانمەن، ول سىن «ءدىندى جەتىلدىرۋشى كۇشكە» اينالۋى مۇمكىن عوي. ەگەر ءدىن وسىنى قابىلداسا، وندا ول ءۇشىن «يسلاممەن شىنايى كۇرەسۋشىلەر» تاڭىرشىلەر ەمەس، ءوز اراسىنداعى قيسىنسىزدى قيسىنعا كەلتىرىپ ەرتەگى ايتىپ جۇرگەن دۇمشە مولدالار مەن  وزدەرىن «ۇستازدار» سەزىنىپ جۇرگەن تايىز ويلى «يسلام ستسيەنتيزاتسيالاۋشىلارى» بولىپ شىعار ەدى. ولار يسلام   بەدەلىن كوتەرمەك تۇگىلى، ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ جۇرگەندەرىن ۇقسا جاقسى. تۇسىنە الماي، «ۇستازبىن» دەگەن جالعان اتاققا مالدانىپ، يسلامعا مۇلدە جات، ويدان قۇراستىرعان «پاتۋالارىمەن» حالىقتىڭ الدىندا يسلامنىڭ بەدەلىن تۇسىرۋدە.  ولاردىڭ ارەكەتى دىنگە پاراساتتى كوزقاراسپەن قارايتىن ادامداردىڭ ءوزىن يسلامعا دەگەن جەككورۋشىلىك سەزىمگە الىپ كەلۋدە...

يسلامداعى «ستسيەنتيزاتسيالاۋ» دەگەنىمىز نە؟ ول «قازىرگى عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ بارلىعى ءدىني ماتىندەردە ءاۋ باستا جازىلىپ قويىلعان» دەيتىن اپولوگەتتەردىڭ – عىلىمدا بۇگىنگى جاڭالىقتىڭ ەرتەڭ جوققا شىعارىلاتىنىن، ءبارىنىڭ دە سالىستىرمالى  ەكەندىگىن، ەشتەڭەنىڭ دە تۇپكىلىكتى ءابسوليۋتتى اقيقات بولا المايتىندىعىن تۇيسىنە الماۋى تۋرالى ماسەلەنى تۋىنداتۋ. دەمەك، قازىرگى عىلىمي جاڭالىقتار ءبىر كەزدەردە جوققا شىعارىلار بولسا، وندا وعان «سايكەستەندىرىلگەن» ءدىني قاعيدالار دا ءبىر كەزدەردە جوققا شىعارىلادى عوي. وسىنى تۇسىنبەيتىن «ءدىن ۇستازدارى» (تاڭىرشىلدەر ەمەس) بۇگىندە  «يسلاممەن كۇرەسۋشىلەر» قاتارىنىڭ الدىڭعى شەبىندە تۇر دەسەك قاتەلەسپەيمىز...

تورتىنشىدەن، قازىرگى تاڭدا تاڭىرشىلدىكتىڭ ءوزى سان ءتۇرلى باعىتتارعا  تارالىپ كەتتى: ميستيكالىق-كوسمولوگيالىق، تاجىريبەلىك-شاماندىق، تاڭىرشىلدىكتى عىلىميلاندىرۋ باعىتى ت.ب. ەرەكشە كورىنىستەرى بار. بۇلاردىڭ كەيبىرىنىڭ ۇستانىمدارى نە «جاڭاشىلدىق» نەمەسە «باسقا باعىتقا كەتۋ» بولۋى دا ىقتيمال. بۇل تەرەڭ زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. بىراق ءتاڭىر دەۋشىلەردىڭ ماقساتتارى ايقىن، ول – تۇركى-قازاقتىق بولمىستى ساقتاۋ، ونى قايتا جاڭعىرتۋ، ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى ايگىلەۋ جانە ونى تاجىريبەدە قولدانۋ، شىنايى ۇلتتىق بولمىسقا قايتا ورالۋ، تەكتى-ارلى-نامىستى تۇلعا قالىپتاستىرۋ،  ۇلتتى يدەيانى ۇستانۋ، مەملەكەتتىك رامىزدەردى قۇرمەتتەۋ، ءسويتىپ، وركەنيەتكە مىعىم اياق باسۋ. ونى بىلىمدىلىك پەن بىلىكتىلىكپەن، زيالىلىق پەن زايىرلىلىقپەن، عىلىم مەن تەحنولوگيامەن ۇشتاستىرۋ.  بۇل كەز كەلگەن دامۋدىڭ (مەملەكەتتىڭ دە) مىزعىماس ءبازيسى. بۇل ۇستانىمداردان اۋىتقىسا، ول تاڭىرشىلدىك ەمەس.

تاڭىرشىلدەردىڭ كەيبىرى تۇتاستاي يسلام دىنىنە قارسى ەمەس. تاڭىرشىلدىك ەتيكاسى تىم جوعارى، اسقاق ەكەندىگىن تۇيسىنگەن ولار: «يسلام كىرمە ءدىن، سوندىقتان، قازاقتار ءوز سەنىمىن ۇستانۋى قاجەت» دەپ سانايدى. ال قازىرگى ەلىمىزدەگى يسلام، اسىرەسە، ەكى مىڭىنشى جىلداردان كەيىنگى يسلام وعان قۇشتار ەمەس. كەزىندە ر. دەكارت «اداسۋ بالا كەزدەن ساناعا سىڭگەن ستەرەوتيپتەردەن ارىلا الماۋدان تۋىندايدى» دەگەن بولاتىن. ماسەلەن، وتىز جىلعى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن «سوۆەتتىك بوداندىقتى» اڭسايتىندار سوعان ۇقسايدى... ال قازاقي ادەت-عۇرىپ پەن سالت-ءداستۇر سىرتتان تاڭىلاتىن وزگە مانيپۋلياتسياعا كونبەيدى، بارىنشا مىعىم ورنىققان.

قازاقتا «ۇلتتىق تاربيە»، بىردەن-ءبىر دۇرىس ۇلگى رەتىندە تاريحي داۋىرلەر بويى ەكشەلىپ، سۇرىپتالىپ، جەتىلىپ بارىپ ساناعا ءسىڭىپ كەتكەن. ودان اجىراۋ – ۇلتتىقتان اجىراۋ بولىپ تابىلادى. ءدىن وسىنى ەسكەرمەسە توقىراۋعا تاپ بولادى.

ءا.باكىرۇلى: ەگەر دە، تاڭىرشىلدىك ەتيكاسى مەن دۇنيەتانىمى يسلامنان الدەقايدا جوعارى بولسا، نەگە قازىرگى تاڭدا قازاقتاردىڭ ءبىراز بولىگى يسلام ءدىنىن ۇستانادى، ول ءدىن، جالپى قانداي ەرەكشەلىگىنە سايكەس ساقتالىپ وتىر قازىرگى تاڭدا؟ نەلىكتەن ءداستۇرشىل حالىق ءبارى جيىلىپ تاڭىرشىلدىككە بەت بۇرىپ كەتپەيدى؟

ب.اتاش: ول ءۇشىن ءدىننىڭ قىزمەتتەرىنە شولۋ جاساۋ كەرەك:  رەتتەۋشىلىك (رەگۋلياتورلىق),  ورىن تولتىرۋشىلىق (كومپەنساتورلىق), دۇنيەتانىمدىق، ساكرالداندىرۋ ت.ب. ماسەلەن، يسلامنىڭ جانە باسقا دا اۆراامدىق دىندەردىڭ دۇنيەتانىمدىق قىرى قازىر باسەڭدەگەن، كەيبىر جاقتارى قازىرگى زاماننىڭ عىلىمي تانىمىنا ساي كەلمەي قالعان. بىراق، بۇل دىندەر سوعان قاراماستان ءالى دە  رەتتەۋشىلىك پەن ورىن تولتىرۋشىلىق قىزمەتىن ساقتاپ وتىر. ماسەلەن، ادام قايتىس بولعاندا تۋىستارىنىڭ زور قايعىدان جەڭىلدەنۋى ءۇشىن «بۇل دا قۇدايدىڭ جازعانى» دەپ جۇباتۋ ءۇشىن ءدىن كەرەك. بولماسا، تۋىستارى «پسيحولوگيالىق دەپرەسسياعا» ۇشىراۋى مۇمكىن. باسقا جاعدايلاردا دا دىننەن سۇيەنىش ىزدەۋ كەزدەسەدى. بۇل – بۇگىنگى تاڭداعى يسلام ءدىنىنىڭ كومپەنساتورلىق قىزمەتى.

ودان وزگە، ناشاقور، نە ىشىمدىككە سالىنعان ت.ب. جات داعدىلارعا تاپ بولعانداردىڭ كەيبىرىنە وسى ءدىن كومەككە كەلەدى. كومەك دىندەگى قاتاڭ تيىمدار مەن يمپەراتيۆتەر ارقىلى جۇزەگە اسادى. ياعني، دىندە «قۇدايدان قورىققاننان» ادامنىڭ ەرىك‑جىگەرىنە كۇش قوسىلىپ، ادام جامان قاسيەتتەرىنەن ارىلادى. بۇل ءدىننىڭ رەگۋلياتورلىق قىزمەتى.

شىندىعىندا، بۇنداي كومپەنساتورلىق، رەگۋلياتورلىق قىزمەتتەر تاڭىرشىلدىكتە دە بار. بىراق ول ۇمىت بولىپ بارا جاتقاندىقتان نەمەسە ءمان بەرىلمەگەندىكتەن ‑ قولدانىلمايدى. ماسەلەن، «اتا-بابانىڭ ارۋاعىنىڭ اتۋى ‑ اتقان وقپەن تەڭ» دەگەن ماعىنادا رەگۋلياتيۆتىك قىزمەت (فۋنكتسيا) ءتۇرى بار.

وسى ارۋاققا قاتىستى تاعى ءبىر مىسال. يسلامدا اللانىڭ اتىنان ساناعا ۇرەي تۋدىرۋشىلىق تەحنولوگيا بار. ول قورقىتۋ مەن ساناعا ءسىڭىرۋدىڭ پسيحوتەحنيكاسىن، مانيپۋلياتسياسىن قولدانادى. ول تاڭىرشىلدىكتە دە بار، بىراق بۇنداي دەڭگەيدە قولدانىلمايدى. ماسەلەن، ادامنىڭ اتا-بابالارىن ۇمىتۋى، ءتۇپاتاسىن مويىنداماۋى ‑ ولاردىڭ ارۋاعىن سىيلاماۋ بولادى دا، وسىدان «ارۋاقتىڭ رەنىشى» دەگەن ۇعىم تۋادى. ءسويتىپ، «ارۋاق ۇرپاقتان تەرىس اينالادى» دەلىنەدى. ونى قازاق: «قۇداي اتقان وڭالار، ارۋاق اتقان وڭالماس»  دەپ قىسقاشا تۇجىرىمداعان. وسى ارۋاقتى سىيلاماۋدا بارلىق جاماندىقتار، زۇلىمدىقتار، كەرى كەتۋلەر، زياندى ادەتتەر، وزگەگە ەلىكتەۋشىلىك، ءداستۇردى بۇزۋ مەن ساقتاماۋ، ىزگىلىك پەن جاقسىلىق جاساماۋ نەمەسە وعان نەمقۇرايلىلىق ت.ب. جيناقتالعان.

ءبىر ايىرماشىلىعى، يسلامداعى ۇرەي، شىنداپ كەلگەندە، راتسيونالدى، عىلىمي، اشىق پىكىرتالاسقا ىڭعايلاستىرىلماعان. كەز-كەلگەن يسلامدى جاقتاۋشى، ەگەر وسى  ماسەلە بويىنشا پىكىر الماسۋعا شاقىرساڭ،  كوپ جاعدايدا تەك ءوزىنىڭ ۇرەيىن (كۇنانى) جانە سول ۇرەيدىڭ ناتيجەسىن (جازانى) عانا باياندايدى. پسيحواناليز بويىنشا بۇل كىشكەنتاي بالانىڭ ميفولوگيالىق ۇرەيلەرىن، تۇسىندە كورگەن قورقىنىشتارىن اتا-اناسىنا كەلىپ بايانداۋىنا ۇقسايدى. بۇل فيلوسوفياداعى «ميفولوگيا – ادامزاتتىڭ بالالىق ساناسىنىڭ كورىنىسى» دەگەن قاعيداعا ساي كەلەدى. ال، ءدىننىڭ كوبىنە ميفتەردەن قۇرالاتىنىن ەسكەرسەك، جوعارىداعى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمنىڭ دىنگە دە قاتىستى ەكەنى بىلىنەدى.

سونىمەن قاتار يسلامداعى اللادان قورقۋ، اللامەن قورقىتۋ ۇردىستەرى ءدىننىڭ قۇرامىنا سىڭىرىلگەن. وسى قورقىتۋعا ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى كەيبىر زيالى قاۋىمدارىمىز دا باعىنادى، ولارمەن ءدىن تۋرالى اشىق پىكىرتالاسقا شىقساڭ، ولار دا وزدەرىنىڭ ۇرەيلەرىن باياندايدى، ءوزىنىڭ قورىققانىن ساعان اكەلىپ تاڭۋعا تىرىسادى، عىلىمي تەوريالار مەن تۇجىرىمدامالار ۇسىنبايدى، «ءدىن عالىمدارى» دەگەن تۇعىرناما ياسىندا عانا سويلەيدى، ءارى كەتسە، اراب-مۇسىلماندىق فيلوسوفيانى قۋاتتاۋمەن شەكتەلەدى. يمامداردى، ەلىمىزدەگى يسلام ءدىنىنىڭ احۋالىن سىناساڭىز، ءسىزدى قۇدايعا قارسى ادام رەتىندە تانيدى.

ءا.باكىرۇلى: يسلام قازاقتاردا ءۇستىرت دەڭگەيدە دەگەن پىكىرلەر بار. شىنىندا دا، قازاقى دۇنيەتانىمدا ەجەلدەن دۇنيەنىڭ جاراتىلىسى تۋرالى تۇسىنىگى يسلامنان وزگەشە بولىپ كەلەدى. يسلامعا دەيىنگى زاماندا مىنا دۇنيە ءتاڭىر توزاڭىنان پايدا بولعان دەگەن ۇعىم بولعان دەيدى. ونى ءبىز بۇگىنگە دەيىن ەستىپ وستىك تە. اپالارىمىزدىڭ «قۇداي بەرە سالعان» دەگەنىندە وسى ماعىنا بار. بۇل تۇسىنىكتە عىلىمعا، سونىڭ ىشىندە، ەۆوليۋتسيالىق دامۋعا جول اشىلعان. وسىنى يسلامدى قولداعان اباي، شاكارىم ت.ب. تۇلعالار بىلگەن بە؟  

ب.اتاش: قازاقتا يسلام مۇلدە بولماعان دەگەن پىكىرلەرمەن دە كەلىسۋگە بولمايدى. كەيبىرەۋلەرى يسلامدىق مادەنيەتى تۇتاسىمەن جوققا شىعارىپ، «قازاقتاردا مۇسىلماندىق مۇلدە جوق» دەيدى. بۇل دا دۇرىس ەمەس. قازاقتا يسلام بار،  بىراق ءار ءداۋىردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. سوندىقتان، يسلامداندىرۋ تۇركى-قازاق رۋحانياتىندا تاريحتا بىرنەشە قايتارا قايتالانىپ، وزگەرىپ وتىراتىن ۇردىسكە اينالعان. ەگەر تۇركىلىك جۇرت يسلامدى تۇتاستاي «ءوز ەركىمەن قابىلداعان» دەگەن جالعان بولسا، ونىڭ شىندىعى ءبىر كەزدەرى اشىلادى عوي. ماسەلەن، تۇركىلەر مەن ءدىن تاراتۋشى ارابتار اراسىنداعى ءجۇز جىلعا جۋىق قيان-كەسكى سوعىستار بولعاندىعى ايتىلادى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان. ەگەر ول راس بولسا، ونى يسلامنان قورقىپ ۇرپاقتان جاسىرىپ كەرەگى جوق ‑ عىلىم «قورقۋدى سۇيمەيدى». بىراق ونى تاريحشىلار انىقتاسىن. ال، ءحىح جانە حح عاسىر باسىندا قازاقتاردىڭ ەليتالىق توپتارى يسلامدى ۋاعىزداعانى راس. ونى مويىندايمىز، بىراق، ول ماعان باسقا يسلام سياقتى بولىپ كورىنەدى... سەبەبى، ولار يسلامدى ناسيحاتتاي وتىرىپ، ۇنەمى دۇمشەلىكپەن كۇرەسكەن عوي. نەگە؟ ول جاعى كەي جاعدايدا ايتىلمايدى.

بىرىنشىدەن، يسلامشىلداردىڭ دەرەگىندە ءتاڭىرشىل ەليتا ەسكەرىلمەيدى. وندا تەك تاريحىمىزداعى يسلامدى ۋاعىزداعاندار تەرىپ الىنادى. ءسويتىپ، سول ارقىلى «قازاق الىمساقتان مۇسىلمان» دەگەن پىكىرمەن قوعامدىق سانانى مانيپۋلياتسيالايدى.

حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى يسلامعا قاتىستى ەسىمدەر (ادام اتتارى) دا سولاي تەرىلىپ الىنعان. ەگەر بۇلارعا ستاتيستيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزسەك، ارينە، يسلامدىق ەسىمدەر  پايىزعا شاققاندا مۇلدە از بولىپ شىعاتىندىعى تۇسىنىكتى. (يسلامدى قولداۋشى قازاق ويشىلدارى دا سولاي، تىم از). قازىرگى تاڭدا دا، شەت ەلدىك ەسىمدەرگە، ولاردىڭ كينوفيلمدەرىندەگى جاعىمدى، باستى كەيىپكەرلەردىڭ اتتارىن قويۋعا دەگەن ەلىكتەۋشىلىك بار عوي، بۇل دا سول سياقتى ۇدەرىس، كەزىندەگى سۋبمادەنيەت. مىسالى، كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىندە مەلس، مارلەن، سوۆەتحان، كەڭەس، وليمپيادا ت.ب. ەسىمدەر بولدى. بۇدان «قازاقتاردىڭ بارلىعى كوممۋنيزمسۇيگىشتەر، ەندەشە سول داۋىردەگى كولحوزداستىرۋدى، ءسوتسياليزمدى قايتا جاڭعىرتۋ كەرەك» دەگەن تۇسىنىك تۋىندامايدى عوي؟ يسلامدىق ەسىمدەر دە وسىعان ۇقساس جاعدايدا پايدا بولعان.

تاريحتاعى يسلام ناسيحاتىن ءار كەزەڭگە ساي بولەك قاراستىرۋ كەرەك. مىسالى، ابايدىڭ، نە ىبىرايدىڭ ءحىح عاسىرداعى ناسيحاتى ءوز  الدىنا بولەك ماسەلە. ويتكەنى، ولار ءحىح عاسىرداعى يسلام يدەولوگياسىنان تىس بولا المادى. ءبىز ول زاماننىڭ قازاقتارىن «ۇلتجاندى ەمەس» دەپ كەسىپ ايتا المايمىز جانە رۋحاني-مادەني تاريحىمىزدان سىزىپ تاستاي المايمىز.  قارالاۋعا دا بولمايدى. ويتكەنى، ولاردىڭ باسقا دا يگى ىستەرىن تۇتاسىمەن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس.  ەندەشە، اباي، ىبىراي دا ءدىن وكىلدەرى بولماعاندىقتان سىناۋعا اشىق. ءبىز ولاردىڭ ءدىني ناسيحاتىن عانا ەمەس، ولاردىڭ ءدىني دۇمشەلىككە قارسى پىكىرلەرىن قوسا ايتۋىمىز كەرەك. ەكەۋىن قاتار قويىپ سالىستىرىپ بارىپ ايتۋ كەرەك، سوندا اقيقاتى اشىلادى. سونداي-اق، ءحىح-حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا ۋكازنوي مولدالارمەن قاتار، يسلام ءدىنىن ۇستانعان، بىراق «ارۋاقتى» دەپ اتالعان احۋندار، يشاندار، اۋليەلەر قاۋىمى دا بولدى، سايكەسىنشە، قانشاما باقسىلار ءومىر ءسۇردى. «قازاقتىڭ باقسى-بالگەرلەرى»، «قازاقتىڭ حالىق مەديتسيناسىنىڭ قۇپياسى» كىتاپتارى، «بابالار ءسوزىنىڭ» 90-95 تومدارى ت.ب. قاراڭىز! ءتىپتى قوسىم اۋليە مەن داۋلەت باقسىنىڭ پىكىرتالاسقانى دا بار.

نەمەسە، تاعى ءبىر مىسال، 1991 جىلدان بەرى، وتىز جىل بويى كەيبىر عالىمدار ن. نازارباەۆتى جاقتادى عوي، بىراق بۇل ماقتاۋلار ولاردىڭ شىنايى پىكىرلەرى ەمەس ەدى. شامامەن، 50-70 جىلدان كەيىنگى ۇرپاق تەك قانا وسى جازبالارعا قاراپ، نازارباەۆ ءداۋىرى «التىن كەزەڭ» بولعان ەكەن دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. بىراق وعان قارسى سىن دا ايتىلىپ جاتىر. ءار كەزدەگى يسلام يدەولوگتارى دا سول سياقتى عوي.

كەيبىر حاندار، ەگەر دە تاريحشىلارىمىزدىڭ مالىمدەۋى راس بولسا، يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ونى تاراتۋعا بەلسەنە كىرىسكەن. بىراق ول تۇتاس حالىق يسلامدى مۇلتىكسىز قابىلداپ، ونىڭ شارتتارىن ورىندادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ەل باسشىسى ءبىر عانا تۇلعا، وعان قاراپ ميلليوندارعا باعا بەرۋگە  بولمايدى. ونى ءحىح عاسىرداعى رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەردىڭ قازاق دالاسىنداعى يسلامعا دەگەن سەنىم دارەجەسى تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىنەن بايقاۋعا بولادى. ارينە، ولاردىڭ كوپشىلىگى «قازاقتار يسلامعا تولىق سەنبەگەن» دەگەن پىكىرلەر ايتقان. ويتكەنى، ولار تۇتاس كارتيناعا بارىنشا وبەكتيۆتى باعا بەرۋگە تىرىستى ‑ ورىس بولسا دا، سول كەزدىڭ عالىمدارى عوي... سول سياقتى، قازاق ەلىنىڭ سول كەزدەگى 17-18 ملن. حالقى دا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تۇتاستاي، ن. نازارباەۆتىڭ يدەولوگياسىن قولداعان جوق قوي. سول سياقتى، وزبەكتەرىڭ دە بارلىعى ي. كاريموۆ پىكىرىن قولدادى دەگەنگە كۇدىك كەلتىرۋگە بولادى. ال حالىقتى قورقىتىپ مويىنداتۋ – ول بولەك ماسەلە. ول ساياسات بيلىكتىڭ حالىقتى ۇرەيلەندىرۋى ارقىلى جۇرگىزىلدى. مىنە، تۋرا سول سياقتى «يسلامداندىرۋ» دا كەي جاعدايلاردا وسىنداي تاسىلمەن جۇزەگە اسىرىلعانى راس شىعار.

تاعى ءبىر قىرىنان الساق، تاريحتى يسلامشىل ادام كوزقاراسى تۇرعىسىنان ەمەس، تازا ادال عالىم‑تاريحشى تۇرعىسىنان قايتا باعالاۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ويتكەنى، مۇندا يسلامداندىرۋعا قاراي قانشاما بۇرمالاۋلار بولسا دا، كەلەر ۇرپاق ونى قايتا باعالايدى. سول كەزدە ۇياتتى بولىپ قالمايىق!  سوعان ساي، ەگەر يسلام تۇركى دالاسىنا سوعىسپەن تارالسا، وندا بۇگىنگى شەكتەن تىس يسلامشىل قازاقتاردى دا وسى  «قارسى جاققا ءوتىپ كەتۋ سيندرومىنا» ۇشىراعاندار سياقتى دەپ بولجامداي الامىز. ياعني، وزگەنى مويىنداۋشى، بەرىلۋشى، باس ءيۋشى، ودان قورلىق پەن ءزابىر كورۋشى جاق، كەيىننەن، سول جاققا شىن نيەتىمەن، ءوز ەركىمەن بەرىلىپ، ءتىپتى ونى جاقسى كورىپ كەتەتىندىگى تۋرالى پسيحولوگيالىق سيندروم بار. بىزدىڭشە، ءبىر ءمان بەرەتىن قۇبىلىس: بۇنداي سيندروم قوعامدىق سانانىڭ پاراساتتىلىق، ينتەللەكتۋالدىق ت.ب. دەڭگەيىنە دە باعىنبايدى ەكەن. ماسەلەن، كەنەسارى حاننىڭ ۇرپاعىنىڭ بىرەۋى حريستياندىق ۋاعىزداۋشى ەكەندىگى، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ كەيبىر ورىسشىل ۇرپاقتارى ت.ب. بۇگىنگى كۇننىڭ ناقتى مىسالى.

ءا.باكىرۇلى: سوندا سىزدىڭشە، قازىرگى ەلىمىزدەگى يسلاميستتەر مەن تاڭىرشىلدەردىڭ  تۇپكى شىعۋ توركىنى، الەۋمەتتىك ناسيحاتتاۋلاردان باسقا سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

ب.اتاش: وندا پسيحواناليزدەگى ارحەتيپ تۇسىنىگىنە سۇيەنەيىك. قازىرگى يسلاميستتەردىڭ مۇمكىن اتا-اجەسى، ارعى باباسى يسلام ءدىنىن ۇستانعان شىعار. تاڭىرشىلدەردىڭ ءتۇپ اتاسى باقسى، ءتاڭىرشىل، ءتىپتى ارىگە بارساق، كۇلتەگىن، بىلگە قاھان، سۇلۋ قاھاننىڭ نەمەسە سول ەلدىڭ ۇرپاقتارى شىعار. دەمەك، يسلامشىلداردا يسلام ارحەتيپتەرى باسىم، تاڭىرشىلدەردە تاڭىرشىلدىك ارحەتيپتەرى باسىم. بۇل تۇستا، ارحەتيپتى جاناما ماسەلە دەپ تۇسىنۋگە دە بولمايدى. ماسەلەن، كوك ءتۇستى تۋىمىز، ونداعى كۇن بەينەسى، ەلتاڭباداعى ءمۇيىزدى، قاناتتى جىلقى ت.ب. تاڭىرشىلدىك ارحەتيپتەرى. ناقتىراق ايتقاندا، تۋىمىز «ءتاڭىر تۋى»، سونىمەن قاتار، ءتاڭىر ءبىزدىڭ حالقىمىزدا قاسيەتتى ۇعىم.

ارينە، نەگىزى، بۇل سوزدەردى مەن ەمەس، قمدب وكىلدەرى مەن وزگە ءدىندار قاۋىم – ەگەر پايىمداۋى دۇرىس بولسا، مەملەكەتتىك رامىزدەرگە قارسى كەلمەيتىن بولسا، ولاردى قۇرمەتتەيتىن بولسا، قر ازاماتى بولسا – وزدەرى ايتۋى ءتيىس.

سونىمەن قاتار، مىڭداعان جىلدار بويعى تاڭىرشىلدىك پەن يسلام اراسىنداعى رۋحاني-مادەني، پسيحولوگيالىق-يدەولوگيالىق كۇرەس ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. ءبىر عانا مىسال، حالقىمىزدىڭ تىم كونەدەن ساباقتاسقان سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ يسلام شاريعاتىندا كەزدەسپەيتىن جاقتارى اراسىنداعى كۇرەس. وسى كۇرەسكە يسلامدىق كليماتتىڭ ءوزى توقتاۋ سالۋ كەرەك. بىراق، ارينە، تاڭىرشىلدەردىڭ زيالى، پاراساتتى، عىلىمي نەگىزدەمەلەرىن مويىنداي وتىرىپ،  سونى نەگىزگە الا وتىرىپ قانا. ال ەكەۋى قايشى كەلىپ قالعان جاعدايدا،  «قازاقپىن» دەپ جۇرەگى سوعاتىن ادام،  ادەت-عۇرىپتى  يسلامنىڭ كەز-كەلگەن شاريعاتىنان دا جوعارى قويۋى ءتيىس.

ءا.باكىرۇلى: يسلامنىڭ ارنايى كىتابى مەن رۋحاني كوزدەرى بار، الەمدىك ءدىن رەتىندە ورنىققان، ال تاڭىرشىلدىكتىڭ ىرگەتاسى بار ما؟

ب.اتاش: كىتابى بولماعاندىق ونىڭ كەمشىلىگى ەمەس، مۇمكىن جەتىستىگى شىعار. ويتكەنى، كىتابي مازمۇن مەن ماتىندەر ت.ب. ءابسوليۋتتى تۇراقتى، ماڭگى بولا المايدى. زامان وتكەن سايىن ونداعى يدەيالار ەسكىرە باستايدى. كەيبىرى ەلۋ جىلدا (ماسەلەن، ۆ.ي. لەنيننىڭ، ن.نازارباەۆتىڭ تومدارى سياقتى), ال كەيبىرى ەكى‑ۇش مىڭ جىلدىققا دەيىن وزەكتى بوپ قالۋى مۇمكىن. بىراق ءبىر كەزدەرى ول دا جوققا شىعارىلادى...

قازىرگى تاڭدا تەك يسلام ەمەس، كوپتەگەن دىندەردەگى ايتىلعان ماسەلەلەر كەزىندە تاريحي، شىنايى ماعىنا بەرسە، قازىر تەك ميفولوگيالىق قۇندىلىققا يە  بولىپ قالدى. ءدىن ‑ ميفولوگيا ەمەس، ول رەالدى ماعىنالى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان، قازىرگى تاڭدا اۆراامدىق ءدىني ماتىندەر زامان مەن عىلىمي تانىم شىندىعىنا توتەپ بەرە الماي، «قينالىس» ۇستىندە بولىپ وتىر. دىندە «ميفولوگيانى رەالداندىرۋ» مەن «رەالدىلىقتى ميفولوگيالاندىرۋ» قايشىلىعى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل، ماسەلەن، «ءدىني ميفولوگيالاردى شىنايى تاريح رەتىندە قابىلداۋمەن» تىعىز بايلانىستى جانە سول ءدىني اڭىزدى ءدال سول قالپىندا «شىنايى تاريح رەتىندە قابىلدا» دەگەن «مانيپۋلياتسيالىق بۇيرىقتارمەن» بايلانىستى.

ال، قوعامدا «كىتاپپەن» ەمەس، اۋىزشا تاراعان مادەنيەت بارىنشا يكەمدى، ومىرشەڭ، بەيىمدەلگىش. ويتكەنى، وعان «ءبىر ءارپى دە» وزگەرمەيتىندەي بولۋ  مىندەتى تاعايىندالماعان. دىندەردىڭ كىتاپتارى وزگەرمەيتىندەي بولۋى ءتيىس ‑ وزگەرسە، ماعىناسىن جوعالتادى. سوندىقتان، باستاپقى ءماتىن ساقتالادى دا، وعان بەرىلگەن ينتەرپرەتاتسيالار (تاپسىرلەر) زامانعا ساي وزگەرىپ وتىرۋعا ۇمتىلادى. ەندەشە، ءدىندى زامانعا لايىقتاۋ ءۇشىن، مەنىڭشە، بارلىق سالاداعى  ءدىني فيلوسوفتار، باسقا دا ويشىلدار قاتتى قينالعان سياقتى، وعان بار اقىل-وي مەن ينتەللەكتىسىن ارناعان سىڭايلى. ال بۇل تاڭىرلىك ساناعا جات. مىنە، سوندىقتان، تاڭىرشىلدىكتىڭ ارتىقشىلىعى دا وسىندا  ما دەيمىن، ول – كىتابى جوقتىق.  سوندىقتان، ءتاڭىر كىتاپپەن دايەكتەۋگە، دالەلدەۋگە، ناسيحاتتاۋعا، ءوزىن سىيلاتۋعا، جۇرتتى قورقىتۋعا، ءوزىن ايگىلەۋگە، جارنامالاۋعا ت.ب. مۇقتاج ەمەس، ءتىپتى وعان سەنگەن كۇننىڭ وزىندە دە وعان ماداقتاۋ ايتۋعا دا بولمايدى.

ەكىنشىدەن، حالىقتىڭ تۇتاس رۋحانياتىن ءبىر كىتاپقا سىيعىزۋدىڭ ءوز مۇمكىن ەمەس ‑ اقپاراتتار تىم كوپ: ءبىرتۇتاس ادەت-عۇرىپ پەن سالت-ءداستۇر ينستيتۋتى، ءبىرتۇتاس فولكلور، شەجىرە، ءبىرتۇتاس فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم ت.ب. ءتىپتى جۋىق ارادا باسپادان شىعارىلعان 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» جاي عانا بارلىق رۋحاني مۇرامىزدىڭ حالىقتىڭ جادىسىندا ساقتالعان «ايسبەرگتىڭ سۋ بەتىندەگى كورىنىسى» بولۋى مۇمكىن (ارينە، بۇل تۇستا ايتا كەتەتىن جايت، رەسمي ەمەس، ءالى دالەلدەنبەگەن پىكىرلەر بويىنشا، سول مۇرالارعا دا ارابتاندىرۋ-يسلامداندىرۋ تاجىريبەسى جۇرگىزىلگەن – اللانىڭ اتىن ءجونسىز قوسا بەرۋ، ءتاڭىر دەگەن سوزدەردى اللا دەگەن سوزدەرمەن الماستىرۋ ت.ب..). ارينە، بۇعان ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەرەك، اقيقاتىن انىقتاۋ قاجەت. بۇل ءوز الدىنا بولەك سۇراق. ماسەلەن، ونىڭ ىشىندە، حح عاسىر باسىنداعى الاش زيالىلارىن تەك «ءدىندى ناسيحاتتاۋشىلار» دەپ تۇسىندىرەتىن سىڭارجاق پىكىرلەر دە جوق ەمەس. بۇل دا سول سياقتى عوي.

سونىمەن قاتار، الەمگە تاراعان يسلام سياقتى، تاڭىرشىلدىكتىڭ دە  ارەالى كەڭ. وعان سىبىردەگى تۇركى حالىقتارى، ورتا ازياداعى تۇركى حالىقتارى، كەيبىر ماجارلار، قىرىم تاتارلارى سياقتى ەۋروپا ايماعى، تىپتەن، امەريكا ۇندىستەرى ت.ب. ەنەدى. بۇل دا ىرگەلى بازا، تەرەڭ سۋبسترات، مىقتى رۋحاني پلاتفورما. تاڭىرشىلدىك ‑ ون مىڭ جىل بۇرىن قالىپتاسقان، مۇمكىن، ودان دا ءارى تاريحي تامىرى تەرەڭ، ءوز ىرگەتاسى بار ءىلىم. ول كەيبىر «تايىز ويلى» ءدىني وپپونەنتەر ويلاپ جۇرگەندەي – قازاقستانداعى تەك قانا ءبىر-ەكى، ءۇش-ءتورت ادامنان تۇراتىن شاعىن توپتىڭ «ەرىككەننەن» عانا ويلاپ شىعارا سالعان دۇنيەسى ەمەس. ويتكەنى، تاڭىرشىلدىك ميفولوگياسى تەرەڭ، كوسمولوگيالىق-ونتولوگيالىق ماعىناسى بار، «عىلىمي ەمەس» بولىپ تابىلعان نارراتيۆتەردەن قۇرالعان ىرگەلى، تەرەڭ فيلوسوفيا. ن. امرەباەۆ ايتقانداي ‑ بيوسفەرالىق كوممۋنيزم. ونى ءتۇسىندىرۋ، زامان ادامىنىڭ تۇسىنىگىنە ساي  ينتەرپرەتاتسيالاۋ ءۇردىسى وتاندىق عالىمدار اراسىندا بەلەڭ الىپ كەلەدى. باسقا سالا عالىمدارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، شەت ەلگە دە تانىمال، اسا بىلىكتى، تەرەڭ پايىمدى فيلوسوفتاردىڭ ءوزى جەتكىلىكتى: م. ورىنبەكوۆ، س. اقاتايدان باستاۋ الىپ، ق. نۇرلانوۆا، س. وسپانوۆ، ن. ايۋپوۆ، ت. عابيتوۆ، ع. تەلەباەۆ، ن. امرەكۋلوۆ، ن. ناۋرىزباەۆا  ت.ب. جالعاسقان تاڭىرشىلدىكتىڭ تەرەڭ دۇنيەتانىمىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ «مەكتەبى» قالىپتاسقان دەۋىمىزگە  بولادى.

تاڭىرشىلدىكتە كىتاپ جوق، ال كىتاپ قاشاندا «مانيفەستاتسيالىق»، «دوگمالىق». ەندەشە، تاڭىرشىلدىك انتيدوگمالىق، انتيسحولاستيكالىق، انتيفاناتتىق تەوريا عانا ەمەس، كەيبىر جاعدايلاردا بۇگىنگى تاڭداعى راديكالدى يسلاممەن كۇرەستىڭ ىقپالدى قۇرالىنا دا اينالىپ ۇلگەرگەن تاجىريبە. بيلىك تاڭىرشىلدەردىڭ وسى قىزمەتى مەن ەلى، وتانى، حالقى ءۇشىن سىڭىرگەن ادال، شىن نيەتتى ەڭبەگىن وڭتايلى پايدالانۋى ءتيىس. ويتكەنى، ءسوزدىڭ شىندىعىندا، «رەسمي يسلام»، كوپ جاعدايدا راديكالدى يسلامعا دەگەن كوزقاراسى سىنشىل ەمەس، كەي ساتتەردە ولارعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرادى. ال تاڭىرشىلدىك ءوز سىنىن تەك   يسلامعا، نە باسقا دىندەرگە عانا باعىتتامايدى. ول وزىنە-ءوزى دە سىني كوزقاراستى تۋدىرىپ وتىرادى. بۇل، نەگىزى، فيلوسوفيالىق‑عىلىمي دۇنيەتانىم فورماسىنا ءتان بەلگى سانالادى.

ءا.باكىرۇى: قازاقستانداعى يسلام الەمى نەلىكتەن تاڭىرشىلدىككە قارسى جانە انتيپاتيالى كوزقاراستا؟

ب.اتاش: بۇل بىلمەستىكتەن، جەتىك ءبىلىم جوقتىقتان تۋىندايتىن قۇبىلىس. شىندىعىندا، تاڭىرگە قارسى يمامداردىڭ ۇستىندەگى شاپاندارىنداعى ويۋلار، كەيبىر كۇمبەزدەردەگى اي بەلگىسى جانە تاعى باسقا بەلگىلەر تاڭىرشىلىك رامىزدەرى (سيمۆوليكالارى). سوندا قالاي، ماسەلەن، ەگەر قازىرگى رەسەي-ۋكراينا مايدانىنداعى سوعىس تەحنيكالارى، سوعىس ماشينالارى، تانكتەر «Z» بەلگىسىن تاعىپ الىپ، رەسەيگە قارسى سوعىسىپ جۇرسە نە بولار ەدى؟ بۇل دا سول سياقتى تىم وكىنىشتى كورىنىس. ال، كۇندەلىكتى ومىردە سول يمامدار كوپتەگەن تاڭىرشىلدىك ريتۋالداردى اتقارىپ ءجۇر ەمەس پە؟ ياعني، ولاردىڭ وزىندە دە ارحەتيپتىك تاڭىرشىلدىك جوق ەمەس، بار عوي.

ءا.باكىرۇلى: نەلىكتەن بىزدەگى يسلام دەڭگەيى تومەن دەپ وتىرسىز؟

ب.اتاش: تومەن ەمەس، تومەنگى كليمات باسىمدىلىق الىپ كەتكەن. ءتىپتى حالىققا «ۇلگى بولاتىن» زيالى قاۋىم مەن عالىمدارىمىزدىڭ كەيبىرى، يسلامدى تەك يمامداردىڭ ايتقاندارى بويىنشا قابىلدايدى. سولاردىڭ ۋاعىزدارىن «ءۇزىلدى-كەسىلدى بۇيرىق»، «ءومىر تۋرالى تازا ءابسوليۋتتى دۇرىس پىكىر» دەپ تۇسىنەدى. شىندىعىندا، ولار يسلامدى وزدەرى تۇپنۇسقادان زەرتتەپ، تەك اراب-مۇسىلماندىق عالىمدار ەمەس، ەۋروپالىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن دە تالداپ، كەرىسىنشە، وزدەرى يمامدارعا كەڭەس بەرۋلەرى كەرەك ەدى. مىسالى ەش جەردە «قانداي يمام ۋاعىز جۇرگىزىپ وتىر؟ ول قانداي ۋاعىز جۇرگىزىپ وتىر؟»   دەگەن ساۋالدار مۇلدە  قويىلمايدى. سول سەبەپتەن، بۇل ءۇردىستى «تۇلكىدەن  ءدىن ۇيرەنسەڭ تاۋىق ۇرلاعان ساۋاپ بولادى» دەگەندى سىني فرازا رەتىندە ۇنەمى ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك دەر ەدىم. مەن مۇنى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ايتقان ەدىم. بىراق قازىر «دومبىرا-حارام»، «اناۋ حارام، مىناۋ حارام» دەگەن ۇقساس سارىندى ۋاعىزدار كوبەيىپ، كەش تە بولسا، سول ايتقاندىرىما كوز جەتكىزۋگە مۇمكىندىكتەر بەرىلدى. ءيا، ۋاعىز تىڭداۋشىلاردىڭ وزدەرى دە «ماعان ۋاعىزدار ۇناعان سوڭ تىڭداپ وتىرمىن» دەپ ويلايدى. بىراق تىڭداۋشى ەشقاشان، «ماعان ۋاعىزدارىن ۇناتتىرىپ وتىر» دەمەيدى. بۇل دا ءدىني بەيسانا كورىنىسى.

قازىرگى يسلام دەڭگەيى قانداي دەڭگەي ەكەندىگى تۇسىنىكسىز. نەشە ءتۇرلى اعىمدار كوبەيىپ كەتتى دە، حالىقتىڭ ساناسى ونى قورىتا الماي قالدى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن تەك قانا ءوز داستۇرىنە جاسالعان شابۋىلدان كەيىن عانا ءبىلىپ جاتىر. ەگەر تاريحقا شولۋ جاساساق، ءحىح عاسىردا «ۋكازنوي مولدا دەڭگەيى» مەن ورتا ازيالىق «وزبەكتىك يسلام» دەڭگەيى قازاق دالاسىندا ۇستەمدىك ەتتى. ودان سوڭ بۇل ءۇردىس ءۇزىلىپ قالىپ، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن «ۋاحابشىلدىق، سالافيتتىك» دەڭگەيدە ءورىس الدى. قازىرگى تاڭدا دا ەڭ زايىرلى دەگەن دەڭگەيىمىز ءارى كەتسە، «تۇركيالىق دەڭگەيمەن» شەكتەلگەن. ال تۇركيانىڭ فيلوسوفيا سالاسى دا، مەنىڭشە، قازاقستاننان اسىپ، بيىكتاپ كەتتى دەپ ويلامايمىن. ءبىز ءالى كۇنگە «ەندى كىمنىڭ دەڭگەيىن قابىلدايمىز» دەپ كۇتىپ وتىرامىز. بۇل دا قۇلدىق پسيحولوگيا. دەگەنمەن، تاڭىرشىلدەر سەنىمنىڭ قازاقى فورماتتارىن ۇسىنىپ ءجۇر. ول ەلسۇيگىشتىك، ۇلتجاندىلىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋشىلىك، مەملەكەتتىك رامىزدەردى ماقتان تۇتۋشىلىق، راديكالدى يسلاممەن كۇرەسۋشىلىك، عىلىم مەن تەحنولوگيانى مەڭگەرۋگە بەتبۇرۋشىلىقتى ناسيحاتتاۋشىلىق، تاريحي سانانى وياتۋشىلىق، اداسۋشىلاردى دۇرىس جولعا سالۋشىلىق، تەكتى-ارلى-نامىستى تۇلعا دايىنداۋشىلىق ت.ب. باعىتتا وربۋدە. بۇل ۇردىستەردى قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى قولدايدى، مەملەكەتتىڭ ينستيتۋتتارى دا وسى باعىتتا ءبىراز جۇمىس اتقارعان، بىراق، قايشىلىق – تاڭىرشىلدىككە قارسى شىعادى، شىندىعىندا، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە، «تاڭىرشىلدىككە قارسىلىق – قازاققا قارسىلىق» ەكەندىگىن تۇيسىنەتىن ۋاقىت جەتتى عوي. سونىمەن قاتار، قوعامدىق ساناعا كەڭ تاراعان ۇدەرىس – «يماموفوبيادان» دا ارىلۋ كەرەك. ولاردىڭ ايتقاندارىن «ءابسوليۋتتى، تۇبەگەيلى دۇرىس» دەپ تۇسىنەتىن، «كەزىندەگى ن.نازارباەۆ سياقتى ولاردى دا سىناۋعا مۇلدە بولمايتىن» سانادان ايىعۋ قاجەت. ولار دا ءسىز بەن ءبىز سياقتى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامدار.

سوندىقتان، تاڭىرشىلدەردىڭ حالقىنا سىڭىرىگەن ەڭبەكتەرىن  مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باعالاسا – ارتىق بولمايدى دەپ سانايمىن.

ەلىمىزدەگى يسلام دەڭگەيىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىكتەرى ەكىجۇزدىلەر كوپ، «مۇسىلمانمىن» دەپ سويلەيدى، بىراق ىستەرى يسلام تالاپتارىنا مۇلدە قاراما قايشى، ولاردى بەينە بىرەۋلەر سولاي دەپ ايتاسىڭ دەپ امالسىزدان ايتقىزىپ قويعانداي         اسەردە قالاسىڭ. مەن ولاردى «يسلام رۋحىن تاسىمالداۋشى دەنەلەر» دەپ اتادىم.

ءا.باكىرۇلى: بەرىك مىرزا، فيلوسوف رەتىندە مەن دە دىنگە سىني تۇرعىدان قاراۋعا ءماجبۇرمىن. مىسالى، قازارگى زامان قازاق ۇلتى ءۇشىن ەڭ ءبىر شەشۋشى زامان ەكەنىن فيلوسوفتار جاقسى تۇسىنەدى. ءبىز قولىمىز جەتكەن تاۋەلسىزدىك قۇندىلىعىنان ەندى ماڭگىگە اجىراماۋىمىز كەرەك. نە ىستەسەك تە، ءبىزدىڭ ويىمىز دا، ءىسىمىز دە وسىعان باعىنۋعا ءتيىستى. بۇل جەردە بىزگە ءدىن دە كەدەرگى بولماۋى ءتيىس. ال تاۋەلسىز قازاقستان ۋنيتارلى مەملەكەت، ول قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتى. وندا ەشكىمنىڭ دە شاتاعى بولماۋى كەرەك. ەگەر وسىعان دىندەر تاراپىنان شابۋىل بولىپ جاتسا، ءاربىر قازاق ازاماتى ارينە، ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىن تاڭدايتىنى انىق. وسى تۇرعىدا، ءدىن قانشالىقتى كونسەرۆاتيۆتى بولسا دا، ول دا حالىقتىڭ ىڭعايىندا بولماسا، ءوزى دە جاماعاتسىز قالۋى ابدەن مۇمكىن. مىنە، قازىرگى قازاق مۇسىلماندىعى وزدەرىنىڭ وقۋ ورىندارىنا وسىنى ۇيرەتە مە دەگەن سۇراق تۋادى. قازىرگى جاعدايعا قاراساق، وعان كۇمان كوپ. ال، ءوز حالقىنىڭ تاريحىنان، باي مادەنيەتى مەن داستۇرىنەن ماقۇرىم ادامدا ارينە وتانشىلدىق سەزىم تومەن بولادى. ونداي ادامدى ەشقانداي ءدىن «قۇتقارماسى» انىق. ويتكەنى، «حالىق قۇدايدىڭ ءبىر اتى» دەسەك، حالىقتى ەلەمەۋ، ونىڭ جوعىن جوقتاماي، بارىن تۇگەندەمەۋ – ول دا كەشىرىلمەس كۇنا. سوندىقتان، زامانداستاردى وسىنداي وتە مازمۇندا اڭگىمەگە شاقىرعانىڭىز ءۇشىن سىزگە العىسىمدى بىلدىرەمىن.

امان ساۋلىقپەن ەلگە قىزمەت ەتىڭىز!

سىزگە دە العىس!

بەرىك اتاش – فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى

ءابدىراشيت باكىرۇلى – فيلوسوف پۋبيتسيست.

Abai.kz