ەدگارس رينكەۆيچس 2023 جىلى لاتۆيانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. بۇعان دەيىن ول سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، پرەزيدەنتتىك كەڭسەنىڭ باسشىسى جانە قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان.

«ناستوياششەە ۆرەميا» تەلەارناسى ەدگارس رينكەۆيچسپەن لاتۆيانىڭ رەسەيلىك اگرەسسياعا قارسى تۇرۋعا دايىندىعىن، مەملەكەتكە قارسى قىلمىستارى ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋدى تالقىلادى.

- ناتو باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگ پەن كوپتەگەن ساراپشىلار رەسەي بالتىق ەلدەرىنە ناقتى قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن دەپ ايتادى. لاتۆيا ءوز قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ ۋكرايناعا تولىققاندى باسىپ كەلۋى باستالعاننان بەرگى ەكى جىلدى قالاي پايدالاندى؟ ءيا، لاتۆيا - ناتو ەلى، بەلگىلى ءبىر قاۋىپسىزدىك حاتتامالارى بار، بىراق ەل ءوزىنىڭ قورعانىس قابىلەتىن قالاي دەربەس نىعايتادى؟

- مەن بىلاي دەپ ايتار ەدىم: بۇل جىل دا ماڭىزدى بولادى، سەبەبى لاتۆيا ناتو مەن ەو-عا كىرگەنىنە 20 جىل تولادى. ءبىز نەگە ناتو-دامىز؟ سەبەبى ءبىز تاۋەلسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرگەننەن كەيىنگى العاشقى كۇننەن، اپتادان، ايلاردان باستاپ وسىنداي جاعدايمەن ەرتە مە، كەش پە بەتپە-بەت كەلەتىنىمىزدى تۇسىندىك جانە ءبىزدىڭ مەنتالدىق قابىلداۋىمىزدا رەسەي تاراپىنان قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن دەگەن وي ارقاشان بولعان. ءتىپتى كوبى الەمدىك تاريحتا جاڭا بەت پايدا بولدى، ءارى قاراي بارلىعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر سۇرەتىن بولادى دەگەننىڭ وزىندە، بالتىق ەلدەرىنىڭ، پولشانىڭ جانە باسقا دا ەلدەردىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن بۇل قاۋىپ-قاتەر جاڭا تاقىرىپ بولعان جوق. سوندا ءبىز نە ىستەدىك؟

رەسەي قاۋپى ءبىزدى ناتو-عا مۇشە ەتتى!

ءبىرىنشىسى: قورعانىس مينيسترلىگىندە اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس قارۋ-جاراعىن جەتكىزۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتارعا قول قويۋ جانە وتكىزۋ مۇمكىن بولعان ساتىپ الۋلاردىڭ تولىق ءتىزىمىن ساناپ شىعۋى مۇمكىن. ماسەلە، ارينە، پروتسەسس ءجۇرىپ جاتقاندا، كەلىسىمدەرگە قول قويۋ، بۇل جۇيەلەر ناقتى جۇمىس ىستەي باستاعانشا، ءبىر كۇن دە، ءبىر اپتا دا وتپەيدى. بۇل پەرسونالدى دايارلاۋعا كەدەرگى كەلتىرمەيدى.

لاتۆيا اسكەرگە شاقىرۋدى قايتا باستادى، بىرتە-بىرتە قىزمەت ەتۋ مىندەتتى بولادى.

ەكىنشىدەن، لاتۆيا اسكەرگە شاقىرۋدى قايتا باستاعانىن ەسكە سالعىم كەلەدى. رەزەرۆتەگىلەردى دايارلاۋ پروتسەسى باستالدى. مەن ءوزىم ءبىرىنشى شاقىرىلىمداعى جاستارمەن سويلەستىم، جانە ءبىز مەملەكەتتىڭ بۇل قورعاۋ قىزمەتى ەرىكتى نەگىزدە عانا بولا المايتىنىن تۇسىنەمىز. بىرتە-بىرتە قىزمەت ەتۋ مىندەتتى بولىپ، جاستار لوتەرەيا تارتىبىندە قىزمەت ەتەتىن بولادى.

ءۇشىنشى اسپەكت - ءبىزدىڭ شىعىس شەكارامىزدى نىعايتۋ. ءبىز بەلارۋسپەن بولعان پروبلەمالاردى بىلەمىز، ءبىز ەڭ بولماعاندا گيبريدتىك قاۋىپ-قاتەردى ەڭسەرە الاتىنىمىزدى كورىپ وتىرمىز. شەكاراداعى قورشاۋ بۇعان كومەكتەسەدى. بيىل رەسەيمەن شەكاراداعى قورشاۋ قۇرىلىسىن اياقتاۋ قاجەت. حالىقارالىق دەڭگەيدە دە ناتو-نىڭ مادريد جانە ۆيلنيۋس سامميتتەرىنىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋ ماڭىزدى - بۇل وداقتاستاردىڭ اسكەري ەلدەرىنىڭ قوسىمشا كۇشتەرى.

ءسىز شۆەتسيا پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ شۆەتسيا لاتۆياعا باتالون دەڭگەيىندە قوسىمشا كۇش جىبەرەدى دەگەن شەشىمىن بىلەسىز. وسى ساتتە شۆەتسيا ناتو-عا مۇشە بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. بىراق بىزگە ءالى كوپ نارسە جاساۋ كەرەك - ينفراقۇرىلىمدى دايىنداۋ قاجەت.

ءبىز كۇشىمىزدى ۇنەمى سىناپ وتىرۋىمىز كەرەك!

بىزدە شىنىمەن دە... مۇنداي نارسەلەردى وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە پىسىقتاۋ قاجەت بولاتىن جاعدايلار بار. مەن ءوزىم دە قورعانىس ءمينيسترىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى بولعانىمدى بىلەسىز بە، مەن 90-شى جىلداردىڭ سوڭى مەن 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ ىستەرىمىز قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن قازىرگىمەن سالىستىرۋعا بولادى. بۇل شىن مانىندە مۇلدە باسقا ارميا، باسقا دا قارۋلى كۇشتەر. بىراق ءبىزدىڭ كۇشىمىزدى وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە ۇنەمى سىناقتان وتكىزىپ، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى جولعا قويۋ كەرەك. مەن ءبارىبىر دە ەشتەڭە بولىپ جاتقان جانە ەشتەڭە جاسامايتىن جالپىعا ورتاق اڭگىمەمەن كەلىسپەيمىن.

ءبىز قوعام رەتىندە قاراما-قارسى ەكى ۇردىسپەن بەتپە-بەت كەلەمىز: كەيبىر ادامدار وتە مازاسىزدانىپ، ەرتەڭ سوعىستىڭ باستالۋىن كۇتىپ وتىر. باسقا ادامدار دا بار، ولار ەشنارسەگە الاڭدامايدى. جاعدايدىڭ قاۋىپتىلىگىن ەسكەرۋدىڭ جانە وعان دايىن بولۋعا شاقىرۋدىڭ دۇرىس ءتاسىلىن تابۋ، سونىمەن قاتار اسىرا ايتپاۋ. بۇل لاتۆيا مەملەكەتىنىڭ باسشىلىعى ءۇشىن دە، باسقا ەلدەردىڭ باسشىلىعى ءۇشىن دە مىندەت. مەن ءبارى جامان دەگەنگە كەلىسپەيمىن. بىراق مەن ءالى كوپ نارسە ىستەۋ كەرەكتىگىمەن كەلىسەمىن.

رەسەيدىڭ پايداسىنا تىڭشىلىق جاساعان ادامداردى كوپ ۇستالدى

- قاۋىپسىزدىك تۋرالى تاعى ءبىر ماسەلە، بىراق قازىر كوبىنەسە ىشكى قاۋىپسىزدىك تۋرالى. ءسىز بىرنەشە زاڭنامالىق باستامانى العا جىلجىتتىڭىز، ناتيجەسىندە مەملەكەتكە قارسى قىلمىستار ءۇشىن جازانى ۇلعايتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. وسى وزگەرىستەردى باستاۋىڭىز نەگە ماڭىزدى بولدى؟

مەملەكەتكە قارسى قىلمىستار ءۇشىن جازالاۋدىڭ كەيبىر تۇرلەرى بارابار ەمەس. ايىپپۇلدار، قوعامدىق جۇمىستار - شپيون قانداي جۇمىس جۇرگىزە الادى؟

- بۇل وتە ورىندى سۇراق: ادەتتە ءبىز قاۋىپسىزدىكتى ءتۇرلى فيزيكالىق نىساندارمەن - قورشاۋلارمەن، وكوپتارمەن، مينا الاڭدارىمەن قابىلدايمىز. بۇل دۇرىس، بۇل مەملەكەتتى اسكەري تۇرعىدان قورعايدى. ءبىز كيبەرقاۋىپسىزدىك تۋرالى كوپ ايتامىز. ءيا، وسى تۇرعىدان دا كوپ نارسە جاسالدى. بىراق، ەگەر ءسىز ادامدارمەن سويلەسسەڭىز، ءارتۇرلى كوزقاراستى ەستيدىڭىز: تاۋەكەل فاكتورىن تۇسىنەتىندەر بار، ال وعان قاتىسى جوق ەكەنىنە سەنەتىندەر بار. ال قانداي دا ءبىر الاياقتىق ورىن العان ساتتە ادام تاۋەكەلدىڭ شىنايى ەكەنىن تۇسىنەدى. اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ قاۋىپسىزدىگى بار. بىراق مەملەكەتكە زاڭدىق قورعاۋ دا قاجەت. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىمىز باسقا ەلدەردىڭ پايداسىنا، ءبىرىنشى كەزەكتە رەسەيدىڭ پايداسىنا تىڭشىلىق جاساعان ادامداردى كوبىرەك ۇستاپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. ادامداردى دۇشپاندىق سوزدەرى جانە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن باسقا دا ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن ۇستايدى. سوت جۇيەسى دە ءوز تاجىريبەسىن باياۋ وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى.

مەن باس پروكۋرورمەن كوپ سويلەستىم، جانە بەلگىلى ءبىر پروگرەسس بار ەكەنىن مويىنداۋىم كەرەك، مىسالى، پروكۋراتۋرا ەل قاۋىپسىزدىگىنە اسەر ەتەتىن قىلمىس جاعدايلارىندا قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگى جونىندە ناقتى جوسپار ازىرلەدى.

مەن جوعارعى سوت توراعاسىمەن، ادىلەت مينيسترىمەن جانە باسقا دا جاۋاپتى قۇرىلىمدارمەن بىرنەشە رەت كەزدەستىم - جاعداي وزگەرىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. بىراق سوتتاردىڭ ءوزى قولدانىستاعى زاڭداردى ناقتىلاۋدى قاجەت ەتەتىن جەكەلەگەن جاعدايلار بار ەكەنىن كورسەتەدى، سوندىقتان مەن وسى باستامانى ۇسىندىم. ەكى باستى ماقسات - جازانى قاتايتۋ، سەبەبى قازىر مەملەكەتكە قارسى قىلمىستار ءۇشىن جازالاۋدىڭ كەيبىر تۇرلەرى، مەنىڭ ويىمشا، بارابار ەمەس. اقشالاي ايىپپۇلدار، قوعامدىق جۇمىستار - شپيون قانداي قوعامدىق جۇمىستار جۇرگىزە الادى؟ مەمقاۋىپسىزدىك قىزمەتىندە قۇجاتتاردى جيناۋعا بولا ما، الدە باسقا جەردە مە؟ جوق، ارينە. بۇل بىزگە قاعىلعان دابىل.

جازانىڭ ەڭ تومەنگى شەگىن بەلگىلەي وتىرىپ، قىلمىستىق زاڭنىڭ بۇرىنعى رەداكتسياسىندا كورسەتىلمەگەن. بىراق ەڭ باستىسى - بۇل مەملەكەتتىڭ بۇعان كوبىرەك كوڭىل بولەتىندىگىنىڭ بەلگىسى.

زاڭدارداعى وسى وزگەرىستەر عانا كومەكتەسە الا ما - كورەيىك. بۇل باسقا زاڭدارداعىداي، ءسىزدىڭ الدىڭعى ماسەلەڭىزگە قايتا ورالساق، ءبىز جوسپارلاردى قالاي ەنگىزەمىز جانە زاڭداردى قالاي قولدانامىز، بۇل مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرى ءۇشىن جۇمىس.

لۋكاشەنكو رەجيمى ءبىزدىڭ شەكارامىزدا گيبريدتىك سوعىس جۇرگىزۋدە

- بۇل رەتتە ءبىز سوڭعى كەزدەرى تىڭشىلىق نەمەسە لاتۆيا مەملەكەتىنە قارسى باسقا دا ارەكەتتەر - مىسالى، بەلگىلى تەلەگرام-ارنالارداعى بەلسەندىلىك تۋرالى حابارلار كوپ ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل تۋرالى سىزدە قانداي اقپارات بار؟

- بىلەسىز بە، بۇل جەردە بىرنەشە اسپەكت ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. رەسەي ۋكرايناعا قارسى 2022 جىلعى 24 اقپاندا باستاعان كەڭ اۋقىمدى سوعىس قوعامداعى جاعدايدى ۋشىقتىرىپ، كوپتەگەن سۇراقتار تۋىنداتتى. ءبىر جاعىنان، ءبىز الدىڭعى تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، زاڭداردى ۇنەمى جاقسارتىپ وتىرامىز. مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قۇرىلىمدارى اناعۇرلىم تۇسىنىكتى زاڭدىق شەڭبەردە ارەكەت ەتەتىنىن كورىپ وتىرمىن. ارينە، قازىرگى گەوساياسي جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قۇرىلىمدارى بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدە. جانە ءيا، ارينە، مەنىڭ ويىمشا، رەسەيلىك ارناۋلى قىزمەتتەر الدەقايدا بەلسەندى بولا باستادى - بۇل كوپشىلىككە قولجەتىمدى اقپاراتتان دا كورىنىپ تۇر، ازىرگە جاريالانباعان ىستەر بار، مەن بۇل تۋرالى حاباردار بولدىم، بىراق ءالى تولىعىراق تۇسىنىكتەمە بەرە المايمىن. ءبىز لۋكاشەنكو رەجيمىنىڭ ءبىزدىڭ شەكارامىزدا ءىس جۇزىندە 2021 جىلدان بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان گيبريدتىك سوعىسىن كورىپ وتىرمىز.

- مەنىڭ كەلەسى سۇراعىم وڭىرلىك پروبلەمالار تۋرالى. وسى سۇحباتقا بارار جولدا تاڭەرتەڭ داۋگاۆپيلستەگى وسىنداي پىكىرتالاستى تىڭدادىم. وندا لاتۆيانىڭ شىعىسىنداعى ەكونوميكالىق پروبلەمالار، ادامداردىڭ كەتۋى، پەرسپەكتيۆالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى تۋرالى ايتىلدى. ساياساتكەرلەر سايلاۋ الدىندا ۋادە بەرەدى، بىراق مەملەكەتتىك دەڭگەيدە داۋگاۆپيلستەگى ءاربىر ەكىنشى ادامدا دەرلىك رەسەيلىك جالاۋ قابىرعاعا ءىلىنىپ تۇرعانى تۋرالى كوپ ايتىلادى، بىراق شىنايى پروبلەما - كەدەيشىلىك تۋرالى ايتىلمايدى. پىكىرتالاسقا قاتىسۋشىلار وسىنداي پىكىر ءبىلدىردى. ءسىز پرەزيدەنت رەتىندە بۇعان نە دەپ جاۋاپ بەرە الاسىز؟

- ءيا، داۋگاۆپيلستە عانا ەمەس، باسقا وڭىرلەردە دە ادامدار وزدەرىنىڭ ناقتى پروبلەمالارىنىڭ شەشىلەتىنىن كورگىسى كەلەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بىلتىر جازدا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ باعاسى كۇرت كوتەرىلدى. مەن مۇنى جاقسى ەستە ساقتايمىن، ول كەزدە مەن ءالى ۇكىمەتتە جۇمىس ىستەگەن ەدىم، بىزگە ءوسىم 30 پايىزعا بولادى دەپ ايتتى، ال اقىر سوڭىندا باعا 300, 500 جانە 600 پايىزعا ءوستى. ياعني، ول كەزدە ول وتىرىك ەدى، ءبارىن الدادى. سونىڭ ىشىندە پارلامەنت پەن ۇكىمەت. ول كەزدە بۇل ماسەلەلەر تالقىلانىپ، كوپتەگەن ماسەلەلەر بولدى جانە ۇكىمەت وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن قولدانىستا بولعان قىسقا مەرزىمدى شەشىمدى تابا الدى. ەندى جاڭا جۇيە قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن، وعان مۇقتاج ادامدارعا قولداۋ كورسەتىلەتىنىن كورەيىك.

سوندىقتان ماسەلەنىڭ شەشىلمەيتىنى جوق. بىراق كوپ نارسە تەپە-تەڭ ەمەس بولىپ شىعادى. ءبىز يدەولوگيالىق شيەلەنىستى نارسەلەر تۋرالى ۇزاق تالقىلاي الامىز، وندا ءبارى قارا-اق - سەن «جاقتايسىڭ» نەمەسە «قارسى». ال نەعۇرلىم كۇردەلى ماسەلەلەر نەعۇرلىم كۇردەلى شەشىمدەردى تالاپ ەتەدى. جانە ءيا، ەلىمىزدىڭ شىعىسىنداعى وڭىرگە بارىپ، وسى پروبلەمالار تۋرالى ەستىپ، پارلامەنت پەن ۇكىمەتتى ارەكەت ەتۋگە شاقىرامىن. ايتپاقشى، داۋگاۆپيلسكە بارۋ مەنىڭ كۇنتىزبەمدە بار.

- ۋكرايناداعى سوعىس لاتۆيا قوعامىنىڭ بىتىراڭقىلىعىنا اسەر ەتتى. ءسىزدىڭ الدىڭعىڭىز ەگيلس لەۆيتس لاتۆياداعى ورىس مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرى - بۇل يمپەريالىق مۇرانىڭ ءبىر بولىگى جانە ولار لاتۆيادا قاجەت ەمەس دەگەن پىكىر ايتتى. ەكىنشى جاعىنان، ءبىز جاقىندا چەحوۆ اتىنداعى ريگا ورىس تەاترىندا پىكىرتالاس وتكىزدىك، وندا ورىس مادەنيەتىن لاتۆيا تاريحى مەن ەلىمىزدىڭ مادەني كاپيتالىنىڭ ماڭىزدى بولىگى دەپ سانايدى. ءسىز بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟

رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى اگرەسسياسىن قولدايتىندار دا بار

- مەن وتە، وتە ەموتسيونالدى كۇيدە تۇرمىن. لاتۆيادا كوپتەگەن ادامدار ۋكراينادا نە بولىپ جاتقانىن كوردى. مەن ءوزىم ۋكراينالىق قالالارعا، مىسالى، يرپەنگە باردىم، چەرنيگوۆ وبلىسىندا بولدىم. مىسالى، ءبىر مەكتەپتە ءبىر اي بويى ءۇش جۇزدەن استام ۋكرايندىق بەيبىت تۇرعىنداردى، قارتتاردى، جاستاردى، بالالارمەن بىرگە ۇستاعان جەرلەرگە باردىم. ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن جاعدايدا ۇستاپ، ادامنىڭ ۇيالى تەلەفونى بار بولعانى ءۇشىن عانا اتۋعا بولاتىن. وسى اڭشىلىقتاردىڭ ءبارى بەلگىلى بولادى. وسىنىڭ ءبارى «ورىس الەمىن» بىلدىرەتىن ادامداردان تۋىندايدى. ءسىز بۇعان قانداي رەاكتسيا بولىپ جاتقانىن تۇسىنەسىز.

بۇل رەاكتسيا وتە قاتال. اسىرەسە، دەپورتاتسيادان، قۋعىن-سۇرگىننەن جانە باسقالاردان امان قالعان حالىق ءۇشىن. ءبىز لاتىش ءتىلى تەكتەس ەمەس ادامدارمەن وتە قىزىقتى جاعدايدى كورىپ وتىرمىز.

رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى اگرەسسياسىن قاتاڭ ايىپتايتىندار دا بار، تەلەگرام-ارنالاردا مۇنى مۇلدەم جاسىرمايتىندار دا بار، ولار دا وسىندا كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرعاندارىن مۇلدەم جاسىرمايدى. ءوز پىكىرىن جاسىرىپ، بۇل تۋرالى ايتقىسى كەلمەيتىندەر دە بار، ولاردىڭ سانى دا كوپ. قازىر بۇل جاعداي سوعىس كولەڭكەسىندە، ۋكرايناداعى سوعىس اياسىندا ەموتسيونالدىق جاعىنان وتە كۇشتى. كوپتەگەن نارسەلەر تۋرالى پىكىرتالاستار بار - كەڭەستىك رامىزدەردى وككۋپاتسيانىڭ نىشانى رەتىندە الىپ تاستاۋ تۋرالى. ءتىل، مادەنيەت، كوشە اتاۋلارى تۋرالى پىكىرتالاستار بار. ءبىز ودان ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل ءسوزسىز.

دايىنداعان ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz