اڭگىمە

داستان بۇگىن كۇندەگىسىنەن ەرتە تۇرىپ، شامنىڭ جارىعىندا قۇجاتتارىن رەتتەپ بولىپ، ونى سومكەسىنە سالىپ قويىپ، سىرتقا شىقتى. ءتۇن تۇڭىلىگىن تۇرە اعارىپ تاڭ اتىپ كەلەدى. تاڭمەن جارىسا سايراعان قۇستاردىڭ جاعىمدى ءۇنىن ءبىر ءسات تاماشالاعان ول كەۋدەسىن كەرە دەمالىپ، تاڭعى تازا اۋانى قۇشىرلانا جۇتتى كەپ. سودان سوڭ كەلەسى كوشەدە تۇراتىن بالدىزى ايقىننىڭ ۇيىنە بەت الدى. كوشە بويىنداعى ۇيلەردىڭ ءار جەرىنەن ارسالاڭداپ شىعا كەلىپ، وزىنە قاراي تاپ بەرگەن يتتەردى قولىنداعى تاياعىمەن جاسقاندىرا ءجۇرىپ ايقىننىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ، ونىڭ داربازاسىن قاعا باستادى.

ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەلىپ ديۆانعا كيىمشەڭ جاتا سالعان ايقىن قاقپانىڭ بۇل تاقىلىنان ويانار ەمەس. كەرىسىنشە، قورىل تارتىپ، راقاتتانىپ ۇيىقتاپ جاتىر. ونىڭ قورىلىنان ارادا ءبىر-ەكى رەت ويانىپ، قايتا جاستىققا باس قويىپ ۇيىقتاپ قالعان كەلىنشەگى ايساۋلە قاتتى تاقىلداعان دىبىستان شوشىپ ويانىپ:
– ايقىن، ايقىن، تۇرشى! بىرەۋ قاقپانى قاعىپ جاتىر، – دەپ ونى
جۇلقىلاي باستادى. ول ءتاتتى ۇيقىسىن قيماي:
– ايساۋلە، ساعان نە بولدى؟ كەلىپ جاتقانىم جاڭا عانا عوي، – دەپ ۇيقىلى كوزىن ۋقالاپ اشىپ، قينالا ورنىنان تۇردى.
– نە بولۋشى ەدى، باعانادان بەرى قاقپانى بىرەۋ قاعىپ جاتىر. سىرتقا
شىعىپ كىم ەكەنىن بىلسەڭشى، – دەدى كويلەك-كونشەگىن كيىنىپ جاتقان ايساۋلە.
– تاڭ اتپاي، سونشا ەرتە كەلگەن كىم بولدى ەكەن، – دەپ رەنجي سويلەي
سىرتقا شىققان ايقىن قاقپا جاققا قاراپ:
– بۇل كىم، ەي؟ – دەپ ايعاي سالدى.
– مەن عوي، مەن، داستانمىن – دەگەن تانىس داۋىستى ەستىپ جىلدام
قاقپاعا قاراي جەتكەن ول ەسىكتى اشىپ جاتىپ:
– وي، جەزدەكە ءسىز ەكەنسىز عوي. سىزگە نە بولدى تاڭاتپاستان قاقپانى
تاقىلداتىپ، استىڭىزدان سۋ شىقتى ما؟ – دەپ داستانعا قولىن بەرىپ امانداستى.
ونىڭ قولىن العان داستان:
– سەنى نە قارا باسىپ ءجۇر؟ باعانادان بەرى قاقپانى قاعىپ جاتىرمىن، تىرس
ەتكەن دىبىس شىقپايدى ۇيىڭنەن، – دەدى.
– كەشە قالادان وتە جاي كەلىپ جاتىپ ەدىم. شارشاعان بولارمىن، قاتتى
ۇيىقتاپ قالىپپىن. ايساۋلە جۇلقىلاپ وياتپاسا، شىنى كەرەك، ۇستىمنەن پويىز ءجۇرىپ وتسەدە ەش سەزبەس ەدىم، – دەپ كۇلىپ، باسىن قاسىدى.
– باسە، ايساۋلە كەلىن بولماسا سەنىڭ جاعدايىڭ بەلگىلى عوي ماعان، – دەپ كۇلدى
داستان جەزدەلىگىنە سالىپ.
– بولدى، بولدى، قالجىڭىڭدى قويشى. نە شارۋامەن كەلدىڭ سونى
ايتشى؟ – دەدى ايقىن جەزدەسىنىڭ قالجىڭىن جاقاتپاي.
– وزىڭە بەلگىلى، ءبىز قىتايدان كوشىپ كەلگەلى ءۇش ايدان استى. سول ءۇش ايدان بەرى قۇجات جيناپ تۇراقتى تۇركەۋگە وتكەن اپتادا عانا زورعا تىركەلىپ بولدىق. ەندى ازاماتتىققا قۇجات تاپسىرماساق بولمايتىن بولىپ تۇر. كەشە كەشكىسىن تەلەديدار كورىپ وتىر ەدىك، پارلامەنتتىڭ سەناتىندا «حالىقتىق كوشى-قون زاڭىنا» وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى تالقى بولىپ، ورالمانداردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋى ءتورت جىلدان كەيىن بولاتىنى تۋرالى ايتىپ قالدى. بۇل زاڭ كۇشىنە ەنىپ كەتسە، ءبىزدىڭ ازاماتتىق الۋىمىز ءتورت جىلعا شەگىنەتىن كورىنەدى. بۇل جاعىمسىز جاڭالىقتى ەستىگەن اپكەڭ ەكەۋىمىز تۇنىمەن ءجوندى كوز ىلە المادىق. بۇگىن اۋداندىق كوشى-قون پوليتسياسىنا بارىپ ازاماتتىق الۋدىڭ جاي-جاپسارىن ءبىلىپ، تەزدەتىپ قۇجات وتكىزبەسەك بولمايتىن كورىنەدى. سول سەبەپتى سەن بۇگىن باسقا شارۋالارىڭدى قايىرىپ قويىپ، مەنى سوعان اپار. كولىگىڭنىڭ كىرە اقىسىن ءوزىم تولەيمىن، الاڭسىز بول، – دەدى داستان.
– وي، جەزدەكە، مەنى قازىر ءجۇر دەگىڭ كەلىپ تۇر ما؟ نەگە اسىعاسىڭ! كوشى-
قون پوليتسياسى ادامداردى ساعات وننان باستاپ قابىلدايدى. ساعات ەندى بەس بولدى عوي. ەل ءالى ۇيىقتاپ جاتىر. اسىقپا، ءجۇر ۇيگە كىر، – دەپ ايقىن بۇرىلىپ ۇيىنە قاراي ءجۇرىپ ەدى، داستان:
– بولدى، بولدى، مەن سەنى ۇيدە كۇتەمىن. اپكەڭ تاڭعى شايىن دايىنداپ، مەنى كۇتىپ وتىرعان بولار، – دەدى دە ارتىنا بۇرىلىپ ۇيىنە قاراي كەتىپ قالدى.

* * *

ايقىن داستاننىڭ تۋعان بالدىزى. وسىدان ون جىل بۇرىن قىتايدان سوقا باسىن الىپ، ءبىر شابادانمەن كەلگەن بولاتىن. العاشىندا الماتىعا كەلگەن ول وزىنەن ءبىر جىل بۇرىن كەلگەن سىنىپتاسى نۇربولدى تابادى. نۇربول باراحولكاداعى ۇيعىردىڭ قۋىقتاي ءبىر بولمەسىن جالداپ، بازاردا ەلدىڭ زاتىن قولاربامەن تاسىپ اقشا تاباتىن. ايقىن سىنىپتاسى نۇربولدىڭ بۇل تىرلىگىنە العاشىندا ۇركە قاراعانىمەن، كەيىن ول دا نۇربولدىڭ قاسىنا كەلىپ قولارباشى بولىپ ىستەۋگە بەل شەشە كىرىسەدى. ودان باسقا جۇمىس ىستەۋگە ونىڭ مۇمكىندىگى دە، امالى دا جوق ەدى. سەبەبى، ونىڭ كەز كەلگەن ساۋدامەن اينالىساتىن قوماقتى اقشاسى جوق بولاتىن. ال نۇربول سياقتى قولاربانى سۇيرەپ بازارعا شىعا كەلسە، ءار بازاردى مەنشىكتەپ العان قولارباشىلار قويعا قوسىلعان قوتىر ەشكىدەي تىرقىراتىپ قۋاتىنىن نۇربول وعان ايتقان بولاتىن.

ايقىن قىتايدان كەلگەن كۇننىڭ ەرتەسىندە نۇربولمەن بىرگە بازارعا شىققان-تۇعىن. سول كۇنى بازارعا تاۋ جۋاسىن ساتامىن دەپ كەلگەن كەنجەبەك اتامەن تانىسادى. ونىڭ كەنجەبەك اتامەن تانىسۋىنىڭ ءوزى قىزىق بولدى. اناعان-مىناعان تاڭدانا قاراپ، نۇربولدىڭ قولارباسىنا تاڭىلعان زاتتى سۇيەپ كەلە جاتقان ايقىنعا بەس-التى موشەك تاۋ جۋاسىن قولارباسىنا تيەپ الىپ، جول جيەگىندەگى سەمەنت دوڭەستەن (بورديۋردەن) تارتا الماي قالعان كەنجەبەك اتا ارى-بەرى قايشىلاسىپ ءوتىپ جاتقان ادام ءنوپىرىنىڭ اراسىنان ايقىنعا كوزى ءتۇسىپ:
– ءاي، بالام، ءاي، بالام، بەرى قاراشى! – دەپ ايعايدى سالدى. ۇلكەن
كىسىنىڭ ايعايىنان جالت قاراعان ايقىن كەنجەبەك اتاعا تاڭىرقاي قاراپ:
– اتا، ءسىز مەنى شاقىردىڭىز با؟ – دەدى ءوزىن قولىمەن كورسەتىپ، قاتقىل
داۋىسپەن. القىنىپ، ەكى وكپەسىمەن دەمالىپ تۇرعان كەنجەبەك اتا: «ءيا، سەنى شاقىرىپ تۇرمىن. ماعان كەلە كەتشى، – دەدى.
اناداي جەرگە ۇزاپ كەتكەن نۇربولعا: – مەن قازىر ارتىڭنان بارامىن. ابايلاپ جۇرەسىڭ عوي، – دەدى دە ايقىن كەنجەبەك اتاعا بۇرىلىپ جانىنا جىلدام جەتىپ بارىپ:
– اسسالاۋماعاليكۋم اتا، – دەپ ەكى قولىن الا جۇگىرىپ ەدى. كەجەبەك اتا:
– ۋاليكۋماسسالام، ساعان قول بەرە المايتىن جاعدايدا تۇرمىن بالام. سەن ودان دا، مىنا اربانىڭ ارتىنان دەمەپ جىبەرشى! – دەدى. ايقىن قولاربانىڭ ارتىنا ءوتىپ، ەكى قولىن اربانىڭ استىنا سالىپ جىبەرىپ كوتەرىپ قالىپ ەدى كەنجەبەك اتا اربانى لىپ ەتكىزىپ تارتىپ شىعارىپ الدى. ودان سوڭ قولارباسىن جاعاداعى اشىق الاڭقايعا قويىپ، شالبارىنىڭ قالتاسىنان بەت ورامالىن الىپ تەرىن ءسۇرتىپ بولىپ، قايتا قالتاسىنا سالىپ جاتىپ:
– قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، بالام. كوپ جاسا! ءوزىڭ قاي اۋىلدىڭ
بالاسىسىڭ، اتىڭ كىم؟ – دەپ سۇرادى.
– اتا، مەن بۇل ەلدىڭ قازاعى ەمەسپىن. قىتايدىڭ قازاعىمىن. اتىم –
ايقىن، – دەپ ىڭعايسىزدانا كەنجەبەك اتاعا قاراپ جىميدى.
– قىتايدان كەلمەك تۇرماق، ماعان دەسەڭ افريكادان كەل، ءبارىمىز ءبىر
قازاقتىڭ بالاسىمىز عوي قاراعىم. مىنا ۇلان عايىر قازاقتىڭ جەرى بارىمىزگە جەتەدى، قازاعىمىز كەلە بەرسىن. ەلباسىمىز ءوزى باس بولىپ شەتەلدەگى قازاقتاردى شاقىرىپ جاتقان جوق پا؟! مەن ساعان ريزامىن، بالام. سەن سياقتى قايىرمدى، مەيىرىمدى جاستار كوبەيە بەرسىن، – دەپ ايقىننىڭ قولىن الىپ، ارقاسىن قاقتى.
– جاقسى تىلەۋىڭىزگە كوپ راحمەت اتا، جولداسىم مەنى كۇتىپ قالعان شىعار، مەن جۇرەيىن، – دەپ ايقىن كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدى.
– تۇرا تۇر بالام. سەن مىنا تاۋ جۋاسىن الا كەت، جولداسىڭ ەكەۋىڭ
تاماق جاساپ ىشەسىڭدەر، – دەپ ون بۋماسىن ايقىنعا ۇستاتىپ ەدى، ول:
– اتا، مۇنىڭىز نە، مىناۋ تىم كوپ قوي، – دەدى.
– كوپتىك ەتپەيدى بالام. مۇنى ساتىپ پايدا تابايىن دەپ وتىرعان مەن
جوق. دالادا بەكەر قۋراپ قالماسىن، وبال بولماسىن دەپ بازارعا كولىگىممەن اكەلگەمىن. كولىكتى سىرتقا قويىپ كەتتىم. ءبىر جاعىنان ءبىز سەكىلدى زەينەتكەرلەرگە ەرمەك قوي بۇل. مەن وسى تاۋ جۋاسىنىڭ ورتاسىندا وتىرىمىن. ءۇيىم مىنا كوكتوبەنىڭ كۇڭگەيىندەگى اۋىلدا تۇرادى. ساعان ءبىر اقىل ايتايىن، ەگەر باسقا ىستەيتىن جۇمىسىڭ بولماسا وسى تاۋ جۋاسىن سەن سات. وسى ون، ون بەس كۇن تاۋ جۋاسىنىڭ مەزگىلى. جۇرت حيميالىق ءدارىسى جوق تابيعي كوكونىس دەپ جاقسى ساتىپ الدادى. ءبىر بۋماسىن ءجۇز تەڭگەدەن ساتساڭ، كەشكەدەيىن بازاردان قايتقان ەل تۇگىن قالدىرماي الىپ كەتەدى، – دەدى كەنجەبەك اتا جەلپىنە.
– بۇل قالاي بولار ەكەن اتا، مەن قىتايدان كەشە عانا كەلىپ ەدىم، – دەپ
ايقىن كۇمىلجىپ كەنجەبەك اتاعا قاراپ ەدى، ول:
– وندا ءتىپتى جاقسى، سەنىڭ قازىر ىستەپ جاتقان تۇراقتى جۇمىسىڭ جوق ەكەن عوي.
بۇل دا جۇمىس، جاقسى ساۋدا، ەندى ەكىلەنبەي وسى جۇمىسقا كىرىس. بۇگىن مەنىمەن بىرگە ساتىسىپ ءبىراز تاجىريبە جينايسىڭ. كەشكىسىن مەنىمەن بىرگە ءجۇر، تاڭ ازاننان جۋا جيناپ ساعات ونداردا وسىندا بولاسىڭ. ەگەر جالعىز بارۋدان قورىقساڭ، جولداسىڭدى بىرگە ەرتىپ ال، – دەدى.

كەنجەبەك اتا مەن ايقىننىڭ جول شەتىندە ۇزاق اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىن سىرتتاي باقىلاپ، پوليتسيا كولىگىندە وتىرعان ءۇش ساقشىنىڭ رولدە وتىرعانى:
– انا شالدىڭ جانىندا تۇرعان جىگىتتىڭ قۇجاتىن تەكسەرەيىك، ول ءسوزسىز
جاڭا كەلگەن ورالمان، بۇدان بۇرىن ونى مۇننان كورگەن ەمەسپىن. بىزدىكىلەر ءبىر كورگەن اداممەن بۇلاي ارقا-جارقا بولىپ ۇزاق ۋاقىت اڭگىمىلەسپەيدى، – دەدى.
– دۇرىس ايتاسىڭ. مىنا شالدىڭ ءوزى بازاردا پايدا بولعانىنا ەكى-ءۇش كۇن بولدى، بۇدان بۇرىن بولماعان. انا جىگىتتىڭ كيگەن كيىمى دە بىزدىكىلەرگە ۇقسامايدى، شىنىمەن دە ول قىتايدان كەلگەن ورالمان بولۋى مۇمكىن، – دەدى وڭ جاعىندا وتىرعان ساقشى ونىڭ ءسوزىن قوستاپ.
– وندا مەن بارىپ قۇجاتىن تەكسەرىپ كەلەيىن، قالتاسىندا شەتەل تولقۇجاتى بولسا، قازىر-اق دەدەكتەتىپ الىپ كەلەمىن، – دەپ ارتىندا وتىرعان ساقشى كولىكتىڭ ەسىگىن اشىپ، جەرگە ءتۇستى دە كەنجەبەك اتا مەن ايقىن تۇرعان جەرگە بارىپ، چاست بەرىپ امانداستى دا ايقىنعا قاراپ:
– ءسىز قۇجاتىڭىزدى كورسەتىڭىزشى، – دەدى. ايقىن قولىنداعى تاۋ جۋاسىن
جەرگە قويا سالىپ، دجەنسىي سىمىنىڭ ارتقى قالتاسىنداعى قىتايدىڭ قوڭىر ءتۇستى تولقۇجاتىن سۋىرىپ الىپ ساقشىنىڭ قولىنا ۇستاتتى. ساقشى تولقۇجاتتى ارى-بەرى اقتارىپ، سۋرەتكە ءبىر قاراپ، ايقىنعا ءبىر قاراپ:
– مىنا سۋرەت ساعان ۇقسامايدى عوي، – دەپ ايقىنعا قادالا قارادى.
– قالاي ۇقسامايمىن، بۇل مەنىڭ تولقۇجاتىم عوي. سىزدە قىزىق ەكەنسىز؟
– دەپ ىڭعايسىزدانا كۇلىپ ەدى.
– نەمەنەگە كۇلەسىڭ، سەن قاي جەردە جۇرگەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ كەشە
شەكارادان ءوتىپسىڭ، كوشى-قون پوليتسيا باسقارماسىنا تىركەلمەي جاتىپ بۇگىن بازارعا شىققانىڭ قالاي؟ مەنىمەن بىرگە ءجۇر، سەنى الىپ كەتەمىن، – دەدى ساقشى قاتقىل داۋىسپەن قاباعىن ءتۇيىپ. ودان كەيىن ول ايقىننىڭ وڭ قولىنان ۇستاي الىپ: – سەن مەنىمەن بىرگە ءجۇر! – دەدى.

وسى ساتتە ول: «ەندى نە ىستەسەم ەكەن، مىنا اتاعا كومەكتەسەمىن دەپ اياقاستىنان باسىمنىڭ پالەگە قالعانى-اي! ءوز ەلىم، اتامەكەنىم، وتانىم دەپ جۇرەگىم الىپ ۇشىپ كەلگەندە الدىمنان قارسى العانى وسى بولدى ما؟!» دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ، ويى سان-ساققا جۇگىرىپ، ورەپكىگەن كوڭىلى قاتتى ءتۇسىپ كەتەدى. ساقشىعا نە دەپ ايتارىن بىلمەي ابدىراپ قالعان ايقىن كەنجەبەك اتاعا ءبىر قاراپ، ساقشىعا ءبىر قاراپ، جاۋتاڭداعان جەتىم بالاداي كۇي كەشىپ:
– دوسىم ىزدەپ قالادى عوي، ەڭ بولماسا سوعان بارىپ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىمدى ايتىپ كەلەيىن، – دەدى، جالىنىشتى سەزىممەن.

باعانادان ساقشىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ەكەۋىنىڭ ارەكەتىن كوزبەن كورىپ تۇرعان كەنجەبەك اتا داۋعا ەرىكسىز ارالاستى:
– ساقشى مىرزا، ءسىزدىڭ بۇل بالانىڭ قۇجاتىن تەكسەرگەنىڭىز وتە ورىندى. ال جازىقسىز، كىناسىز بالانى «بولىمشەگە الىپ كەتەمىن» دەگەنىڭىز ماعان ۇناپ تۇرعان جوق. ءسىزدىڭ اتى-ءجونىڭىز كىم؟ ءسىز الدىمەن قۇجاتىڭىزدى بۇل بالاعا كورسەتۋىڭىز كەرەك ەدى عوي. بۇل بالا قىتايدان كەشە كەلگەن بولسا، ال بۇگىن كۇن جەكسەنبى عوي. قۇجاتتى تىركەيتىن كوشى-قون پوليتسياسى جەكسەنبى كۇنى جۇمىس ىستەمەيتىنىن ءسىز جاقسى بىلەتىن بولارسىز. ءسىز بىلمەسەڭىز، بۇل بالا قايدان ءبىلسىن؟ مۇمكىن ءسىز پوليتسيا فورماسىن كيىپ العان قاراقشى نەمەسە الاياق شىعارسىز، – دەدى الدە ءبىر نارسەنى بىلەتىندەي سىڭاي تانىتىپ.
– ءسىز نە دەپ تۇرسىز؟ ۇستىمدەگى پوليتسيا فورماسىمەن، اناۋ تۇرعان پوليتسيا كولىگى مەنىڭ كىم ەكەنىمىزدى دالەلدەپ تۇرعان جوق پا؟! مەنىڭ اتى-جونىمدە ءسىزدىڭ نە شارۋاڭىز بار؟ ءسىز ءوزى كىمسىز، پوليتسيانى تەرگەيتىن؟ – دەدى قاباعىن ءتۇيىپ، قاتقىل ۇنمەن.
– مەن كەنجەبەك بەكتۇرعانوۆپىن. مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلگىڭىز كەلسە
باسشىڭىزدان سۇراڭىز، – دەدى.
– «بەكتۇرعانوۆ» دەدىڭىز بە؟ – دەگەن ساقشىنىڭ ءوڭى بىردە قۋارىپ، بىردە
قىزارىپ كەتتى. سودان بارىپ ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي: – وي، اعا ءسىز مۇندا نەعىپ ءجۇرسىز، مىناۋ ءسىز ىستەيتىن تىرلىك پە؟ – دەپ كۇلە سويلەپ كەنجەبەك اتاعا قايتا چاست بەرىپ، ونىڭ قولىن الىپ: – كەشىرىڭىز، پولكوۆنيك مىرزا! قاتارداعى پوليتسيا ءوز قىزمەتىن دۇرىس اتقارمادى، – دەدى ساقشى.
– مەن عوي كەشىرەرمىن، مىنا بالا كەشىرەر مە ەكەن، – دەپ كۇلدى كەنجەبەك اتا.
– كەشىر، باۋىرىم، مەنەن ءبىر اعاتتىق كەتى! – دەدى ساقشى ايقىنعا قاراپ.
– وقاسى جوق اعا، بۇل ءسىزدىڭ اتقاراتىن قىزمەتىڭىز عوي، – دەپ ايقىن قينالا جىميدى.
– جاقسى وندا، كوشى-قون پوليتسياسىنا بارىپ تىركەلۋدى ۇمىت پا باۋىرىم، – دەپ ساقشى ارتىنا بۇرىلىپ، جولى بولماعان اڭشىداي كوڭىلسىز قايتتى.
– وي، اتا، ءسىز بولماساڭىز مىنا ساقشى مەنى الىپ كەتەر ەدى، ءسىزدىڭ بۇل جاقسىلىعىڭىزدى قالاي وتەسەم ەكەن، – دەدى ايقىن كەنجەبەك اتانىڭ قولىن الىپ تۇرىپ.
– بۇل ءبىزىڭ ساقشىلاردىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتى عوي. مەن دە كەڭەس وكىمەتى كەزىندە، ودان كەيىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى جىلدارىندا ساقشى بولىپ جۇمىس ىستەگەم. ەڭبەگىم جانىپ پولكوۆنيك دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ، ءبىر وبلىستىڭ پوليتسيا باسقارماسىن باسقارعان ەدىم. جاسىم تولىپ، زەينەتكەر اتانعانىما دا ءبىراز جىل بولدى. مىنە، بۇگىن سول لاۋازىمىم سەنى مىنا ساقشىنىڭ قارماعىنان الىپ قالدى عوي، – دەپ قارقىلداپ كۇلىپ: – بۇگىن مەنىمەن بىرگە بول، سەنىڭ ماعان جاساعان جاقسىلىعىڭ سول بولسىن، – دەدى.

مىناۋ تابىلعان اقىل بولدى، نار تاۋەكەل ىستەسەم ىستەپ كورمەيمىن بە دەپ ويلاعان ايقىن كەنجەبەك اتاعا كەلىسىم بەرىپ، نۇربولعا بارىپ ايتىپ ەدى ول دا بۇل جۇمىستى قۇپ كوردى. سول كۇنى كەنجەبەك اتاعا كومەكشى بولعان ايقىن تاۋ جۋاسىنىڭ جارتى اقشاسىن قالتاسىنا باسادى. كەشكىسىن نۇربول ەكەۋى كەنجەبەك اتانىڭ ۇيىنە تارتادى. سودان باستاپ ون بەس كۇننەن استام تاۋ جۋاسىن ساتقان نۇربول مەن ايقىن ءبىراز قارجى تابادى. وسىلاي بيزنەسىن باستاعان ايقىن كوتەرمە بازاردان ورىن الىپ، كوكونىس ساتا باستايدى. الماتى ماڭىنداعى اۋىلدا تۇراتىن تانىسىنا تىركەلگەن ول ءۇش ايعا جەتپەي قازاقستان ازاماتتىعىن الدادى. قازاق ەلىنىڭ ازاماتتىعىنا ءوتىپ، جەكە كۋالىگى مەن تولقۇجاتىن قولىنا العاندا ايقىننىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپ قۋانادى. سول كۇنى كەشكىسىن اسحاناعا داستارقان جايىپ، جولداس-جورلارىن شاقىرىپ قازاقستان ازاماتتىعىن جۋادى. ايقىننىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاسقان قىز-جىگىتتەرمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن سۇڭعاق بويلى، اق سارى قىزعا ونىڭ كوڭىلى اۋادى. بۇل قىزدى بيگە شاقىرعان ايقىن:
– اتىڭىز كىم؟ – دەپ سۇرادى.
– ايساۋلە، – دەپ تومەن قارادى قىز.
– اتىڭىز تاماشا ەكەن. ءسىزدى كورگەندە ساۋلەڭىز مەنىڭ جۇرەگىمە ءتۇسىپ،
جانىما جىلۋ سىيلاعانداي بولدى، – دەدى ايقىننىڭ داۋسى دىرىلدەپ.
– سولاي ما – دەدى ايساۋلە باسەڭ داۋىسپەن ايقىنعا جىميا قاراپ. سول تانىستىقتان كەيىن ايقىن ايساۋلەنى ءجيى ىزدەيتىن بولدى.

ايساۋلە دە قىتايدان كەلگەن باسى بوس قىز بولاتىن. ول تاستاق بازارىندا شاشتارازبەن اينالىساتىن. ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر شاشتارازشىعا شاش جاساتاتىندار وتە كوپ بولاتىن. ايساۋلەنىڭ ءبىر كەرەمەتى بالا-شاعا، ەركەك-ايەل دەپ بولمەي وزدەرىنىڭ قالاۋى بويىنشا شاشتارىن جاساپ، ايەلدەر مەن قىزداردىڭ بەتتەرىن ارلەپ بەرەتىن. سول شەبەر شاشتارازشى ايساۋلەنىڭ سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ ايقىن ونىمەن ۇيلەنىپ تىنادى. باس ەكەۋ بولماي، مال تورتەۋ بولمايدى دەمەكشى ايقىن مەن ايساۋلە جيعان-تەرگەندەرىن قوسىپ، قازىرگى تۇرىپ جاتقان ءۇيىن ساتىپ الادى. جارتى جىلدان كەيىن «Tويوتا» ماركالى كولىك مىنەدى. ءبىر بالالى بولعاننان كەيىن توركىندەپ قىتايعا بارعان ولار ەلگە قايتقاندا جەزدەسى داستان ولارمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن-تۇعىن. داستاننىڭ بۇل ساپارى قازاقستاندى كورىپ، جەر شولىپ قايتۋ بولاتىن.

وبلىستىق كوشى-قون پوليتسياسىنا ايقىن ونى ەرتىپ بارىپ تولقۇجاتىن تىركەتكەندە، داستاندى قابىلداعان ساقشى باسشىسى:
– اعا، جاي قىدىرىپ كەلدىڭىز بە، الدە ءبىرجولاتا كەلدىڭىز بە؟ – دەپ
سۇرايدى. سوندا داستان:
– جاي قىدىرىپ كەلدىم، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.
– اعا، قازىر قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ ورالماندارعا وتە وڭاي بولدى.
ۇكىمەت كوپ جەڭىلدىك جاساپ وتىر. قازىر ءۇش ايدان قالدىرماي ازاماتتىق بەرىپ جاتىرمىز، مەن سىزدەردى تۇسىنە الماي ءجۇرمىن. بىزگە قىتايدان كوپ اعايىندار كەلەدى. ولاردان «وسىندا ءبىر جولاتا قالمايسىزدار ما؟» دەپ سۇراساڭ بولدى، كوبىسى: «ول جاقتا ءۇي-جايىمىز بار، جۇمىسىمىز بار، ونى تاستاپ قالاي كەلەمىز. بۇل جاققا كەلسەك جان باعا الاماي قالامىز با دەپ الاڭدايمىز» دەپ ءسىز سەكىلدى زار قاقسايدى. مۇنداي مۇمكىندىكتەر كەز كەلگەن مەملەكەتتە جوق. سوندىقتان ورايدى جىبەرمەي كەلىپ العاندارىڭىز دۇرىس بولار ەدى، – دەپ ەدى داستان:
– مۇمكىن كەيىن قازاقستان ازاماتتىعىن شەكارادان وتكەندە قولعا
ۇستاتاتىن زامان تۋىلاتىن بولار، – دەپ كۇلدى.
– ولاي بولمايدى اعا، ءار ەلدىڭ زاڭى ءار باسقا، ساياساتى مىڭ قۇبىلىپ
تۇرادى. ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگىدەي شەكارا جابىلىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس قوي. بىراق ونىڭ بەتىن قۇداي اۋلاق قىلسىن. ءسىز ءوزى قانداي جۇمىس ىستەيسىز؟ – دەدى ساقشى باسشىسى داستانعا سۇراۋلى كوزبەن قاراپ.
– مۇعالىممىن.
– قانداي ءپاننىڭ ساباق بەرەسىز.
– ماتەماتيكا پانىنەن.
– ايەلىڭىز شە؟
– ول دا ماتەماتيكا مۇعالىمى.
– قانداي جاقسى، بىزدە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى جەتىسپەيدى. سىزدەردىڭ
كەز كەلگەن مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ جۇمىسقا تۇرۋلارىڭىزعا ابدەن بولادى.
– قىتايدان زەينەتكەرلىككە شىعىپ ءبىر-اق كەلەتىن شىعارمىز، – دەپ
كۇلدى داستان.
– پۋ، اعا، سول باياعى الاۋلايلىمىزعا قايتا باستىڭىز عوي. سىزدەرگە داۋا
جوق ەكەن، – دەپ كەيىپ، رەنجي سويلەدى ساقشى باسشىسى.

* * *
سول كەتكەننەن مول كەتىپ، سەگىز جىلدان كەيىن زەينەتكەرلىككە شىعىپ
كەلگەن داستان بالدىزى ايقىن تۇراتىن اۋىلدان (ايقىننىڭ اتىندا) ءۇي ساتىپ الادى. ءۇش اي زىر جۇگىرىپ ءجۇرىپ تۇراقتى تىركەۋگە زورعا تۇرادى. بۇل كەزدە ول ازاماتتىققا قۇجات وتكىزۋ تۋرالى مۇلدە ويلانباعان بولاتىن. ەندى سەناتتا «حالىقتىق كوشى-قون زاڭى» تالقىلانا باستاعانىن ەستىگەندە تۇسىنەن شوشىپ ويانعان ادامداي، ازاماتتىققا قۇجات وتكىزۋ ويىنا كەلىپ ايقىندى تاڭ بوزىنان ىزدەۋى سودان بولاتىن.
ايقىنعا جولىعىپ قايتىپ كەلگەن داستانعا تاڭعى اس-سۋ دايىنداپ، داستارقان جايىپ كۇتىپ وتىرعان ايەلى پانار:
– ايقىن كەلىپ پە؟
– كەلىپتى.
– اپاراتىن بولدى ما؟
– الىپ بارامىن دەپ ۋادە بەرىپ قالدى.
– وندا شايىڭدى ءىشىپ دايىندالىپ وتىرساڭ بولدى عوي.
– ول قازىر كەلمەيتىن شىعار، ساعات توعىزداردا كەلسە دە جامان ەمەس.
– ايتپاقشى، قىتايدا قالعان بالا ايدوستى قايتەمىز؟ – دەپ داستانعا مۇڭايا قارادى پانار.
– قازىر وسىندا كەلگەن بەسەۋىمىز ازاماتتىققا تاپسىرا بەرەيىك. ايدوس
وقۋىن ءبىتىرىپ كەلگەنەن كەيىن كورە جاتارمىز. بالالاردى وياتساڭشى، شايلارىن ءىشىپ مەكتەپكە بارۋعا دايىندالسىن، – دەدى داستان.
بالالار بولمەسىنە كىرىپ كەتكەن پانار: «تۇرىڭدار، تۇرىڭدار، مەكتەپتەن كەشىگەسىڭدەر!» دەپ داڭعىرلاپ، بالالارىن وياتىپ جاتتى.

* * *
اۋداندىق كوشى-قون پوليتسيا بولىمىنە ايقىننىڭ كولىگىمەن كەلگەن
داستان پولياتسيا بولىمىنە كىرىپ بارىپ ەدى، قابىلداۋ كەڭسەسىنىڭ الدىندا وزىنەن بۇرىن كەلىپ تۇرعان ءۇش-ءتورت ادامعا قول بەرىپ امانداستى دا:
– سىزدەر دە ازاماتتىققا قۇجات وتكىزەسىزدەر مە؟ – دەپ سۇرادى. كەزەكتىڭ
الدىندا تۇرعان تاقيالى، قارا مۇرتتى كىسى داستانعا قاراپ:
– ءيا، كەشەگى جاڭالىقتى ءسىز دە كوردىڭىز بە؟ – دەپ كۇلدى.
– كوردىم.
– سول جاڭالىقتى ەستىپ بىزدە كەلىپ وتىرمىز. سەناتتا «حالىقتىق كوشى-قون
زاڭىنا» وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، پرەزيدەنتكە جولدانىپتى. پرەزيدەنت زاڭعا قول قويسا بۇل زاڭ ەكى-ءۇش ايدان كەيىن كۇشىنە ەنەدى، – دەدى قاتاردا تۇرعان اق سارى جىگىت سوزگە ارالالاسىپ.
– سونى مەن دە ەستىپ، قاتتى الاڭداپ، تۇنىمەن ءجوندى ۇيىقتاي المادىم. قۇزعىن سارىدەن تۇرىپ الىپ قۇجاتتارىمدى
رەتتەپ كەلگەن جايىم بار، – دەدى داستان سومكەسىنىڭ سىرتىن باسىپ تۇرىپ.
– ءبىر كەزدە ازاماتتىق ال دەپ ورالماندارعا كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ ءوزى
جالىنعانداي بولىپ ايتقاندا، «اينالايىن، ازاماتتىعىڭا راحمەت! قازىر الا المايمىز" دەپ قاشقان ەكەن. كەيبىرەۋلەرى مەملەكەت بەرگەن كۆوتانى الىپ قايتا كوشىپ كەتىپتى عوي. ول ول ما، موڭعوليانىڭ بايان-ولگەيىنەن كوشىپ كەلمەگەن پالەن وتباسىنىنىڭ قۇجاتتارىن بىرەۋلەر ازاماتتىققا وتكىزىپ، كۆوتاسىن الىپ كەتىپتى. ەندى بىزدەن ورالمانعا جاقتاسقان بولىپ، بيلىكتى جاماندايتىن ساياساتكەرلەر شىعىپتى. ءوزىمىز دە، تىنىش جۇرمەيمىز وسى... سونىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ، ءوز باسىمىزعا تاياق بولىپ ءتيىپ جاتىر، – دەدى جاڭاعى اق سارى جىگىت.
– وبلىستىق كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ ءوزى: «اعا، وتباسىڭىزدى ءبىرجولاتا كوشىرىپ كەلىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الىڭىزدار» دەگەندە كەتىپ قالعاننىڭ ءبىرى مەن ەدىم. مىنە، ەندى مىنا جاعدايعا كەز بولىپ وتىرمىز، – دەدى ءبىرتۇرلى ايانىشتى سەزىممەن.
باعانادان جىگىتتەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ ورىندىقتا وتىرعان اق قالپاقتى، بۋرىل ساقالدى قاريا ورنىنان تۇرىپ، داستاننىڭ جانىنا تاياپ كەلىپ:
– سەن وسى كۇنەستەگى تۇرسىنبايدىڭ بالاسى ەمەسسىڭ بە؟ – دەدى.
– ءيا، تۇرسىنبايدىڭ بالاسىمىن، – دەدى، قارياعا تاڭدانا قاراعان
داستان.
– باسە، سويلەگەن ءسوز مانەرىڭ دە، ءتۇرىڭ دە تۇرسىنبايدان اۋمايدى ەكەن. مەن
سەنىڭ اكەڭدى سوناۋ جىگىت كەزىنەن تانيمىن. ەكەۋىمىز قۇلجادا بىرگە وقىپ، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ىلە وبلىستىق حالىق ۇكىمەتىندە جۇمىس ىستەگەن ەدىك. ول ءوز ەلى كۇنەسكە كەتكەن دە، مەن دە ءوز ەلىم قىزىلكۇرەگە، قازىرگى تەكەس اۋدانىنا اۋىسىپ كەتكەن ەدىم. تۇرسىنباي قازىر بار ما؟ – دەدى قاريا.
– اكەم قايتىس بولعالى ءۇش جىلدان استى، – دەپ كۇرسىندى داستان.
– بالام، اكەڭنىڭ قازاسى قايىرلى بولسىن!
«وزبايتىن ءومىر، توزبايتىن تەمىر جوق» دەگەن بۇرىنعىلار. جاتقان جەرى جايلى، توپىراعى تورقا بولسىن! ءتاڭىرىم الدىنان جارىلقاسىن! ەرتەمە، كەشپە ءبارىمىزدىڭ باراتىن جەرىمىز سول عوي. مارقۇم تۇرسىنباي جاس كەزىندە وتە وجەت، قاعىلەز، ىسكەر جان بولاتىن. بىزدە قىزىقپىز، سول كەزدە قۇلجادا قىزمەت ىستەپ جۇرە بەرمەي، باياعى باۋىر-تۋىس، ەل-جۇرتتىڭ اراسىندا جۇرەلىك، اكە-شەشەمىزدىڭ كوز الدىندا بولايىق دەگەن ويمەن اۋىلعا كەتىپ قالدىق قوي. بۇل باياعى اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇردىڭ ساباقتاستى بولار. ونىڭ ۇستىنە جەلىككەن جاستىقتىڭ اسەرىدە جوق ەمەس. «ادامنىڭ باسى – قۇدايدىڭ دوبى» دەگەن راس ەكەن، ەندى مىنە اتاجۇرتقا كەلىپ وتىرمىز. تۇرسىنبايدىڭ بالاسىمەن مۇندا كەزدەم دەپ كىم ويلاعان. بۇعان دا شۇكىر! – دەدى قاريا ساقالىن سيپاپ، تەرەڭ تىنىستاپ.
– دۇرىس ايتاسىز، اعا! قۇدايدىڭ ماڭدايعا جازعانىنان ارتىق بولادى ەكەن...
– ءسىز قاشان كوشىپ كەلدىڭىز؟
– وسى بيىل اقپاندا كەلدىك قوي، ءۇش ايدان اسىپ قالدى.
– وندا مەنىمەن قاتار كەلىپسىز.
– سەن دە بيىل كەلدىڭ بە؟
– سونى ايتىپ وتىرعان جوقپىن با؟
– وي اينالايىن، دۇرىس ىستەگەنسىڭ. قازاق بالاسىنا ءوز وتانىننان ارتىق ەل بولماس، قاراعىم، – دەدى قاريا.
– اتا، بىزگە كەزەك كەلدى، ءجۇرىڭىز دەپ جاڭاعى سوزگە ارالاسىپ وتىرعان اق
سارى جىگىت قاريانى قابىلداۋ بولمەسىنە ەرتىپ كىرىپ كەتتى. قاريادان كەيىنگى كەزەكتە تۇرعان داستان ەسىكتىڭ تۇبىنە جاقىنداپ تۇردى. ءبىر ساتتەن كەيىن ءبىر-بىرىنە دابىرلاي سويلەپ شىققان قاريا مەن جىگىتكە داستان:
– ال جاقسى اقساقال، ساۋ تۇرىڭىز! مەنىڭ كەزەگىم كەلىپتى دەدى دە الدى-
ارتىنا قاراماي قابىلداۋ بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. قۇجات قابىلدايتىن حاتشى قىزعا:
– امانسىڭ با قارىنداس، – دەپ ەدى قىز:
– سالەمەتسىز بە؟ – دەپ ءجون سالاۋ امانداسقان ول داستاندى تانىپ:
– ءۇي، اعا، ءسىزدىڭ تۇراقتى تىركەۋىڭىز وتكەن اپتادا بىتكەن ەدى عوي، مۇندا نەگە كەلدىڭىز؟ – دەپ داستانعا تاڭعالا قارادى. داستان قىزدىڭ ۇستەلىنە جاقىنداي ءتۇسىپ:
– قارىنداس، ەندى ازاماتتىققا قۇجات تاپسىرايىن دەپ كەلدىم، – دەپ ەدى حاتشى قىز:
– اعا، ازاماتتىققا قۇجات قابىلداۋدى قازىر توقتاتتىق. ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كەلگەن ادامداردىڭ ءبارىن قايتاردىق. مىنا وزگەرىسكە ەنىپ، تولىقتىرۋلار جاسالىپ جاتقان «حالىقتىق كوشى-قون زاڭى» كۇشكە ەنگەنشە قازاقستان ازاماتتىعىنا قۇجات قابىلدامايمىز، – دەگەندە داستاننىڭ ۇستىنە بىرەۋ ءبىر شەلەك سالقىن سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
– اعا، سىزگە نە بولدى؟ – دەگەن قىزدىڭ قاتقىل داۋىسىنان ەسىن جيعانداي بولىپ ءتىل قاتتى:
– شىن ايتىپ تۇرسىڭ با، قارىنداس؟ – دەپ قايتارا سۇراق قويدى.
– شىن ايتىپ وتىرمىن، سىزگە قالجىڭداپ تۇر دەيسىز بە؟ ساۋ، سالامات بولىڭىز! – دەدى دە حاتشى قىز ۇستەل ۇستىندە جاتقان قۇجاتتارىن الىپ، اياعىن جىلداپ باسىپ باستىعىنىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ كەتتى.
ءۇن-جۇرعاسى ءتۇسىپ كوشى-قون پاليتسياسى بولىمىنەن شىققان داستاندى
كولىگىندە كۇتىپ وتىرعان ايقىن ونى سىرتتان قارسى الدى.
– وي، جەزدەكە، تىم كوڭىلسىز شىقتىڭ عوي، تىنىشتىق پا؟ – دەدى.
– قالاي تىنىشتىق بولسىن، جۇمىس بىتپەي قالدى.
– نە جاعداي؟
– ءتورت جىلدان كەيىن ازاماتتىق الاتىن بولدىق.
– نە دەدىڭ؟ زاڭ قابىلدانىپ كەتىپ پە؟ – دەدى ايقىن داستانعا باجىرايا قاراپ.
– ءيا، سولاي سياقتى.
– مۇڭايما جەزدەكە، سەگىز جىلدىڭ الدىندا وبلىستىق كوشى-قون
پوليتسياسى باسشىسىنىڭ ءوزى «ءبىرجولاتا كوشىپ كەلىپ، ازاماتتىق الىڭىز» دەگەندە كونبەي كەتىپ قالعان ەدىڭىز. ءتورت جىل دەگەن نەمەنە، انە-مىنە دەگەنشە وتە شىعادى. ەڭ باستىسى باس امان، دەن ساۋلىق بولسىن. ءبىر ءجونى بولاتىن شىعار... وتىر، ۇيگە كەتتىك، – دەدى ايقىن جەزدەسىن قاعىتا سويلەپ.
– دۇرىس ايتاسىڭ، وزىمىزگە دە وبال جوق، – دەپ كۇڭك ەتكەن داستان كولىككە وتىرا كەتتى.

ايقىن ونىڭ ىزالى جۇزىنە قاراپ مىرس ەتىپ كۇلدى دە، كولىگىنىڭ باسىن اۋىلعا قاراي بۇرىپ، تىزگىنىن جىبەردى...

ءالىمجان ءاشىمۇلى،

Abai.kz