قازاق ءباسپاسوزىنىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋدىڭ اياقتالۋى كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى.

قازاق تىلىندە العاشقى مەرزىمدى باسىلىمدار ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى جاعىنان جارىق كورە باستادى. قازاقتىڭ العاشقى ۇلتتىق باسىلىمدارىنىڭ ءبىرى جانە وزىنەن كەيىنگى ءباسپاسوز قۇرالدارىنا ۇلگى بولا بىلگەن تروتسك قالاسىنان شىققان قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپ» (1911-1915) جانە ورىنبور قالاسىندا باسىلىپ تاراعان «قازاق» گازەتى (1913-1918) دەپ ايتۋعا بولادى. اتالعان ەكى باسىلىم قۇرىلى حالىقتى عىلىم مەن ونەرگە، وقۋ اعارتۋ جۇمىستارىنا جۇمىلدىرۋعا كۇش سالدى. باسىلىمدا جارىق كورگەن كەيبىر ماتەريالدار رەسەي قۇرامىنداعى قازاقتار قونىستانعان 6 وبلىستان وزگە تەريتوريالارداعى قازاقتار تۋرالى دا قۇندى مالىمەتتەر جاريالاپ تۇرعان.  1923 جىلى اقپان ايىندا ماسكەۋ قالاسىندا كسرو حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسىنان «تەمىرقازىق» اتتى جۋرنال جارىققا شىقتى. «تەمىرقازىقتىڭ» العاشقى ءنو­مىرى شىققاندا اۋىل قازاعى ءوزى­نىڭ تىلەگىن ولەڭ شۋماقتارىمەن جول­داعان. مىنە، سونداي ەل قازا­عىنىڭ ءبىرى ەسكەندىر شىن­تاسۇلى­نىڭ جۇرەكجاردى ولەڭى جۋرنالعا ارنالعانى – سونىڭ ايعاعى. ولەڭ جولدارىندا اۋىل ازاماتى:

«قايىرلى، قۇتتى بولسىن، «تەمىرقازىق»،
سانالى اڭساعانعا بۇل ءبىر ازىق.
ەتەدى جولباسشىلىق، ءجون كور­سەتىپ،
اداسساق باعىت اۋىپ، جولدان ازىپ.
قازاقتىڭ كەمدىكتە وسكەن ايناسى بۇل،
وزىمنەن وزىڭە ايتار تەرگەپ-قازىپ.
از سوزبەن ەلدەن كوڭىل بىلدىرەمىن
سۇيەلدى قولدارىممەن ولەڭ جازىپ»، – دەپ قۋانا جولداعان ولەڭى اۋىل قازا­عى­نىڭ جۋرنالعا تىلەكشى ەكەنىن كورسەتەدى. بىراق، بۇل جۋرنالدىڭ عۇمىرى ۇزاق بولعان جوق. بار بولعانى ءۇش سانى عانا جارىق كوردى. بىراق قازاق رۋحانياتىنىڭ تاريحىنان ءوزىنىڭ ورنىن ويىپ الدى. ەلدەن جىراقتا بولعانىنا قاراماستان، «تەمىرقازىقتىڭ» رەداكتسياسىنا تاشكەنتتەن، ومبىدان، سونداي-اق قازاقستاننىڭ تۇكپىر­تۇكپىرىنەن: ورىنبوردان، قىزىلجاردان، كوكشەتاۋدان، كەرەكۋدەن، قارقارالىدان، قوستانايدان، وردادان تىلەكتەستىككە تولى حاتتار لەگى تولاسسىز كەلىپ جاتقان. ءاليحان بوكەيحاننىڭ توڭىرەگىنە قازاقتىڭ ناعىز قايراتكەر ءارى قالامگەر ازاماتتارى توپتاستى. ولاردىڭ ىشىندە، البەتتە، قىزمەت بابىنا وراي سول تۇستا كسرو ۇلت كوميسسارياتى جانىنداعى شىعىس حالىقتارى ورتالىق باسپا باسقارماسىنىڭ توراعاسى بولعان ­ ءنازىر تورەقۇلوۆ الدىمەن كوزگە شالىنادى. ول گازەتتىڭ شىعارۋشىسى (باس رەداكتورى) بولدى.

ءنازىر – تۋرا پىكىرلى، قالامى وتكىر پۋبليتسيست. قازاق ءتىلىن كەڭسە تىلىنە اينالدىرۋ ماسەلەسى ونى قاتتى تولعاندىرعان. وسىلايشا «تەمىرقازىقتىقتار» سول ءداۋىردىڭ وزىندە-اق ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر ىزگە تۇسپەي كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتتى. ءارى ونى جاي دەكلاراتسيا كۇيىندە قالدىرماي، جۋرنال بەتىندەگى ماقالالارىنىڭ استىنا اتى­جوندەرىن «وۆ» ەمەس، تەك قانا «ۇلى» دەگەن ۇلگىمەن جازىپ، وزگەلەرگە ونەگە كورسەتتى. «تەمىرقازىق» حالىق ادەبيەتىنىڭ باي قازىناسىنان الىنعان جۇمباق، جوقتاۋ، ايتىس، ت.ب. فولكلورلىق مۇرا ماتەريالدارىن ەل ىشىنەن جيىستىرىپ، جاريالاپ وتىردى.

«تەمىرقازىق» حالىق ادەبيەتىنىڭ باي قازىناسىنان الىنعان جۇمباق، جوقتاۋ، ايتىس، ت.ب. فولكلورلىق مۇرا ماتەريالدارىن ەل ىشىنەن جيىستىرىپ، جاريالاپ وتىردى. بۇل – ەل رۋحانياتىنا جۋرنال تاراپىنان شىن جاناشىرلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. ءسويتىپ، ماسكەۋدىڭ تورىنەن ەلگە تاراعان «تەمىرقازىق» جۋرنالى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىندا عانا ەمەس، ونىڭ قوعامدىق سانا سوقپاعىنىڭ دامۋىندا دا وزگەشە ءىز قالدىردى.

«تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ بار جوعى ءۇش سانى شىعىپ جابىلعانى تۋرالى وتاندىق زەرتتەۋشىلەر ايتتى. «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ 2-3 ساندارى، بۇگىندە الماتى قالاسىندا قۇجاتتانۋ جانە مۇراعات ءىسى جونىندەگى عىلىمي-تەحنيكالىق اقپارات ورتالىعى سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار مەن ماتەريالدار قورىندا ساقتاۋلى.

جالپى العاندا، ءنازىر تورەقۇلوۆ قازاق باسپا ءىسى تاريحىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان تۇلعا.

باعلان تاشيموۆ 

Abai.kz