سىبايلاس جەمقورلىق دۇنيە جۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىندە تەرىس قۇبىلىس رەتىندە تانىس. ناعىز ەكونوميكالىق گۇلدەنۋگە سىبايلاس جەمقورلىق قۇبىلىستارىن ازايتقان مەملەكەتتەر عانا قول جەتكىزەتىنى دە بەلگىلى. سەبەبى، سىبايلاس جەمقورلىق قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنا: ەكونوميكا، الەۋمەتتىك سالا، ساياساتقا اسەرىن تيگىزەدى، ال وسى قۇبىلىستان تۋىندايتىن ونىڭ تەرىس سالدارى قوعامنىڭ ىلگەرى ءارى قارقىندى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ قانا قويماي، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مۇددەلەرىنە ناقتى قاۋىپ توندىرەدى.

سىبايلاس جەمقورلىق – بۇل تەك وز مۇددەسىندە مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى پايدالانۋ، ولار، ادەتتە، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مۇددەلەرىنە قايشى كەلەدى. ەڭ باستىسى – مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىنىڭ تومەندەۋى، كريمينالدى قۇرىلىمدار پوزيتسياسىنىڭ كۇشەيۋى، حالىقارالىق لاڭكەستىك جانە ەكسترەميزم سەكىلدى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ داۋسىز تەرىس سالدارىنىڭ ورىن الۋى.

سىبايلاس جەمقورلىق ۇعىمىن وسى قىلمىستىڭ ءبىر ءتۇرى عانا بولىپ تابىلاتىن كادىمگى پارا الۋ دەپ ءتۇسىنۋ قاتە بولار ەدى.

قازىرگى تاڭدا سىبايلاس جەمقورلىق دەگەنىمىز – بۇل زاڭداردى اينالىپ ءوتۋ ارقىلى وز مۇددەسىن دە ماتەريالدىق جانە زاڭدىق ارتىقشىلىقتاردى الۋ، «ءوزىنىڭ» ادامدارى ەسەبىنەن جەكە ماسەلەلەرىن شەشۋ.

سىبايلاس جەمقورلىق دۇنيە جۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىندە تەرىس قۇبىلىس رەتىندە تانىس. ناعىز ەكونوميكالىق گۇلدەنۋگە سىبايلاس جەمقورلىق قۇبىلىستارىن ازايتقان مەملەكەتتەر عانا قول جەتكىزەتىنى دە بەلگىلى. سەبەبى، سىبايلاس جەمقورلىق قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنا: ەكونوميكا، الەۋمەتتىك سالا، ساياساتقا اسەرىن تيگىزەدى، ال وسى قۇبىلىستان تۋىندايتىن ونىڭ تەرىس سالدارى قوعامنىڭ ىلگەرى ءارى قارقىندى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ قانا قويماي، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مۇددەلەرىنە ناقتى قاۋىپ توندىرەدى.

سىبايلاس جەمقورلىق – بۇل تەك وز مۇددەسىندە مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى پايدالانۋ، ولار، ادەتتە، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مۇددەلەرىنە قايشى كەلەدى. ەڭ باستىسى – مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىنىڭ تومەندەۋى، كريمينالدى قۇرىلىمدار پوزيتسياسىنىڭ كۇشەيۋى، حالىقارالىق لاڭكەستىك جانە ەكسترەميزم سەكىلدى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ داۋسىز تەرىس سالدارىنىڭ ورىن الۋى.

سىبايلاس جەمقورلىق ۇعىمىن وسى قىلمىستىڭ ءبىر ءتۇرى عانا بولىپ تابىلاتىن كادىمگى پارا الۋ دەپ ءتۇسىنۋ قاتە بولار ەدى.

قازىرگى تاڭدا سىبايلاس جەمقورلىق دەگەنىمىز – بۇل زاڭداردى اينالىپ ءوتۋ ارقىلى وز مۇددەسىن دە ماتەريالدىق جانە زاڭدىق ارتىقشىلىقتاردى الۋ، «ءوزىنىڭ» ادامدارى ەسەبىنەن جەكە ماسەلەلەرىن شەشۋ.

سىبايلاس جەمقورلىق ماسەلەسى ساياسي قۇرىلىمى، ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ دەڭگەيىنە قاراماستان بارلىق ەلدەرگە تان بولعاندىقتان الەمدىك دەڭگەيدەگى ماسەلەگە اينالدى، ول نارىقتىق ەكونوميكالى دەموكراتيالىق ەلدەردە دە ورىن الادى.

سىبايلاس جەمقورلىق ارقاشان دا مەملەكەت مودەرنيزاتسيالاۋ ساتىسىندا بولعان كەزەڭىندە جوعارى بولادى. قازاقستان بۇگىنگى تاڭدا جاي مودەرنيزاتسيالاۋدى عانا ەمەس، قوعامدىق، مەملەكەتتىك جانە ەكونوميكالىق قالىپتارىنىڭ تۇپكىلىكتى وزگەرۋىن باسىنان كەشىپ جاتىر. قازاقستاندىق قوعامدا وسى كەزدە بولىپ جاتقان قالىپتاسقان جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تۇراقتانۋىنا تان پروتسەستەر كوررۋپتسيالىق قىلمىستارعا قارسى تۇرۋدى كۇشەيتۋدى قاجەتتى جانە وزەكتى ەتەدى. دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە سىبايلاس جەمقورلىق وتپەلى كەزەڭدەگى ەلدەردىڭ شاراسىز اتريبۋتى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قازاقستان ءۇشىن سىبايلاس جەمقورلىقتى جەڭۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

سول سەبەپتى ەلباسى ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا مەملەكەتتىڭ جەتى باسىمدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە سىبايلاس جەمقورلىقپەن تايسالماس جانە اياۋسىز كۇرەستى اتادى. ويتكەنى، سىبايلاس جەمقورلىقتى جەڭۋ قۇقىقتىق مەملەكەتتى قۇرۋدىڭ جالپى مويىندالعان شارتى بولىپ تابىلادى.

ەلىمىزدە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن زاڭنامالىق بازا قۇرىلعان. اتاپ ايتقاندا، «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى»، «مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ارەكەتتەرىندە تارتىپتى كۇشەيتۋ، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتۋ شارالارى تۋرالى» زاڭدار، سونداي-اق كولەڭكەلى ەكونوميكا كولەمىن كىشىرەيتۋگە، ەكونوميكا سالاسىندا قۇقىقبۇزۋشىلىقتارمەن كۇرەسكە باعىتتالعان بىرقاتار باعدارلامالار ت.ب. بار.

«سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋعا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن سىبايلاس جەمقورلىقتان تۋىندايتىن قاۋىپتەردەن قامتاماسىز ەتۋگە، سىبايلاس جەمقورلىقپەن بايلانىستى قۇقىقبۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ، ونى ايقىنداۋ، جولىن كەسۋ، اشۋ، سالدارىن جويۋ جانە كىنالىلەردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، لاۋازىمدى جانە مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى اتقاراتىن باسقا جانە ولارعا تەڭەستىرىلگەن تۇلعالاردىڭ تيىمدى قىزمەت كورسەتۋىنە، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن ايقىنداۋعا، سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىستى قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردىڭ تۇرلەرىن، ول ۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ شارتتارىن ورناتۋعا باعىتتالعان.

قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالار زاڭعا سايكەس وزدەرىنىڭ قۇزىرەتى شەگىندە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋگە مىندەتتى. وسى ورايدا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارجى مينيسترلىگى تاراپىنان سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس تۋرالى جالپىۇلتتىق باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سالىق قىزمەتى ورگاندارىنداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ستراتەگياسى جاسالعان. ول جوعارى ءتيىمدى سالىق قىزمەتىن قۇرۋ احۋالىن جانە پەرسپەكتيۆاسىن باعالاۋعا نەگىزدەلگەن. ستراتەگيانىڭ نەگىزگى ماقساتى – سالىق قىزمەتى ورگاندارىنداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى تۇرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ.

سىبايلاس جەمقورلىق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ەكىجاقتى، ياعني، ازاماتتار مەن مەملەكەتتىڭ قاتىسۋ قاجەتتىگىن ەسكەرگەندە، لاۋازىمدى تۇلعانى قىزىقتىرۋ دا قىلمىستىق ءىس-ارەكەت بولىپ تابىلاتىنىن سەزىندىرۋ وتە ماڭىزدى. 

ماسەلەن، قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 312-بابىنىڭ تالاپتارىنا ساي مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى اتقارۋعا ۋاكىلەتتى ادامعا نە وعان تەڭەستىرىلگەن ادامعا تىكەلەي نەمەسە دەلدال ارقىلى پارا بەرۋ 700-دەن 2 000 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىنگى مولشەردە ايىپپۇل سالۋعا، نە 2 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە تۇزەۋ جۇمىستارىنا، نە 3 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە، نە ءدال سول مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى; لاۋازىمدى ادامعا پارا بەرۋ، سول سياقتى كورىنەۋ ءزاڭسىز ىس-ارەكەت (ارەكەتسىزدىك) جاساعانى ءۇشىن پارا بەرۋ 1 000-نان 3 000 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىنگى مولشەردە ايىپپۇل سالۋعا، نە بەس جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە، نە ناق سول مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى; جاۋاپتى مەملەكەتتىك لاۋازىم اتقاراتىن ادامعا پارا بەرۋ مۇلكى تاركىلەنىپ، 7 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە بەلگىلى ءبىر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان ايىرىپ، 5 جىلدان 10 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى. وسى ارەكەتتەردى ادامدار توبى الدىن الا ءسوز بايلاسىپ نەمەسە ۇيىمداسقان توپ بولىپ، نە ىرى مولشەردە، نە الدەنەشە رەت جاساسا، مۇلكى تاركىلەنىپ، 7 جىلدان 12 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى، ال جوعارىدا سيپاتتالعان قىلمىستىق ارەكەتتەر اسا ءىرى مولشەردە جاسالعان جاعدايدا مۇلكى تاركىلەنىپ، 10 جىلدان 15 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.

قۇبىلىس رەتىندە سىبايلاس جەمقورلىققا ازاماتتىق قوعامنىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىنىڭ جىگەرىن جۇمىلدىرىپ قانا تيىمدى قارسى تۇرۋ مۇمكىن. تەك سولاي عانا بىز نەعۇرلىم باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەتتەر قاتارىنا كىرۋ ۇلتتىق يدەياسىن جۇزەگە اسىرا الامىز.

Abai.kz