مۇحتار شاحانوۆ. «حالىق وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىندا» باس قوسايىق!
قادىرلى رۋحتاس باۋىرلار!
بۇدان بۇرىن حابارلانعانداي 2013 جىلدىڭ 23-ءشى قاراشاسىندا، الماتىدا «حالىق وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايى» وتپەك. وعان حالقىمىزدىڭ ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەگە تامىر جىبەرگەن ازاماتتارى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، جالپى ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا جانى اۋىراتىن ادامدار قاتىسادى.
بۇگىنگى كەزەڭدە بيلىكتىڭ نەمقۇرايلى قاراۋىنىڭ ناتيجەسىندە ساياسات پەن ەكونوميكا سالاسىندا دا، رۋحاني سالادا دا كوپتەگەن ماسەلەلەر، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن العا شىقتى. وسى پروبلەمالار توڭىرەگىندە وي تولعاپ، كەلەلى كەزدەسۋ جاساۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.
كەيبىر ماسەلەلەرگە قىسقاشا توقتالىپ وتەر بولساق جانە ۇلتتى ۇلت ەتىپ ۇستايتىن قۋاتتىڭ نەگىزگىسى ءتىل ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا بۇل ماسەلە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تاپقان جوق. 1989 جىلى اتا زاڭىمىز بويىنشا قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى بولىپ بەكىتىلدى. سودان بەرى 24 جىل ۋاقىت وتسە دە، مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تىلىنە اينالا المادى.
جۋىردا رەسپۋبليكالىق «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسى اتىنان تiل جاناشىرلارى مەن ۇلت زيالىلارى بيلiك باسىنداعىلارعا ارناپ «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇڭلى ءحالى» (28.08.2013ج.) اتتى مالىمدەمە جاريالادى. قىسقاشا عانا ءۇزىندى كەلتىرەر بولساق، وندا مىناداي تالاپتار بار:
قادىرلى رۋحتاس باۋىرلار!
بۇدان بۇرىن حابارلانعانداي 2013 جىلدىڭ 23-ءشى قاراشاسىندا، الماتىدا «حالىق وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايى» وتپەك. وعان حالقىمىزدىڭ ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەگە تامىر جىبەرگەن ازاماتتارى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، جالپى ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا جانى اۋىراتىن ادامدار قاتىسادى.
بۇگىنگى كەزەڭدە بيلىكتىڭ نەمقۇرايلى قاراۋىنىڭ ناتيجەسىندە ساياسات پەن ەكونوميكا سالاسىندا دا، رۋحاني سالادا دا كوپتەگەن ماسەلەلەر، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن العا شىقتى. وسى پروبلەمالار توڭىرەگىندە وي تولعاپ، كەلەلى كەزدەسۋ جاساۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.
كەيبىر ماسەلەلەرگە قىسقاشا توقتالىپ وتەر بولساق جانە ۇلتتى ۇلت ەتىپ ۇستايتىن قۋاتتىڭ نەگىزگىسى ءتىل ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا بۇل ماسەلە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تاپقان جوق. 1989 جىلى اتا زاڭىمىز بويىنشا قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى بولىپ بەكىتىلدى. سودان بەرى 24 جىل ۋاقىت وتسە دە، مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تىلىنە اينالا المادى.
جۋىردا رەسپۋبليكالىق «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسى اتىنان تiل جاناشىرلارى مەن ۇلت زيالىلارى بيلiك باسىنداعىلارعا ارناپ «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇڭلى ءحالى» (28.08.2013ج.) اتتى مالىمدەمە جاريالادى. قىسقاشا عانا ءۇزىندى كەلتىرەر بولساق، وندا مىناداي تالاپتار بار:
«ەلباسىنىڭ وزىنەن باستاپ مەملەكەتتىك لاۋازىمدى قىزمەت يەلەرى بارلىق وتاندىق، شەتەلدىك رەسمي كەزدەسۋلەردە، نەگىزىنەن، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە مىندەتتەلىپ، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى ماڭىزدى ءىس-شارالار مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلسىن. رەسپۋبليكا مينيسترلىكتەرى، مەملەكەتتىك ورگاندار، دەپارتامەنت، باسقارمالاردىڭ ءىس-قاعازدارى تولىقتاي مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلۋى كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر ىلەسپە اۋدارما قىزمەتىن پايدالاناتىن بولسىن. مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىندامايتىندار، ونى وقىپ، ۇيرەنۋگە تىرىسپايتىندار – مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسىن;
قازاقستان پارلامەنتى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداپ، زاڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇبەگەيلى نەگىزدەرىن كۇشەيتىپ، زاڭ تالاپتارى ورىندالماعان جاعدايعا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىكتى ناقتى بەلگىلەۋى قاجەت;
مادەنيەت جانە اقپارات مينيستىرلىگىنىڭ ءبىر بولىمشەسى رەتىندە عانا ءتىل كوميتەتى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. تۋراسىن ايتساق، مينيسترلىك اياسىنداعى كوميتەتتىڭ قۇزىرى قوردالانىپ قالعان مەملەكەتتىك ءتىل پروبلەمالارىن شەشۋگە مۇلدە دارمەنسىز. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىل اگەنتتىگىن قۇرۋدى ۇسىنامىز;
نەگىزىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن «قازاقستاندىق ۇلت» ساياساتى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دوكتريناسىنان الىنىپ تاستالىنعانمەن، قوعامعا سىنالاي ەندىرىلىپ جاتىر. «قازاقستاندىق ۇلت» ساياساتى قوعامدىق ۇيىمدار مەن زيالى قاۋىمنىڭ ءجىتى نازارىندا بولعاندىقتان، بۇل ىسكە قايتا بەت بۇرۋ، حالىقتىڭ زور قارسىلىعىن تۋدىراتىنىن بيلىكتىڭ ەسىنە سالامىز...».
قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان الەم بويىنشا 9-شى ورىندا دەپ ماقتانامىز. بىراق، ادامزات تاريحىندا 50 جىلدا 752 رەت يادرولىق جارىلىستى باسىنان وتكىزگەن تەك قازاق جەرى شىعار... وعان «بايقوڭىردان» جىل سايىن ۇشاتىن پروتونداردان توگىلەتىن گەپتيلدى، رەسەيدىڭ 7 اسكەري-سىناق پوليگوندارىندا بولاتىن سىناقتاردى قوسىڭىز.
يادرولىق جارىلىستاردىڭ زارداپتى سالدارى از بولعانداي جانە چەرنوبولدى، فوكۋسيمانى كورىپ وتىرىپ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالماقشىمىز. الەم ەلدەرى باس تارتىپ وتىرعان يادرولىق قالدىقتار مەن وتىننىڭ قويماسىن دا ءوز جەرىمىزگە اكەلۋگە كەلىسىم بەردىك. وسىنىڭ ءبارى قازاق جەرىنە، قازاقستان حالقىنا ۇلكەن قاۋىپ اكەلمەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟
سونداي-اق قازاق جەرىن قىتاي مەملەكەتىنە جالعا بەرۋ ماسەلەسى دە جانە ول ەلدەن ونداعان ميلليارد دوللار قارىز العانىمىزدى ەسكەرسەك، ەلدى الاڭداتاتىن كوكەيتەستى ماسەلەلەر جەتكىلىكتى ەكەنى داۋسىز.
ءالى كۇنگە دەيىن سىرتقا شيكىزات شىعارۋعا تاۋەلدى بولىپ كەلە جاتقان ەلىمىز وتاندىق ءونىم ءوندىرۋ ماسەلەسىن شەشە العان جوق. ونىڭ ءبىر سەبەبى ەلدى جايلاعان جەمقورلىق بولسا، ەكىنشى زور قاۋىپ – كەدەندىك وداق.
كەدەندىك وداق تەك ەكونوميكالىق ماقساتتا قۇرىلىپ، ودان ەلىمىز پايدا تاۋىپ جاتسا اڭگىمە باسقاشا بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي قازاقستان كەدەندىك وداققا كىرۋدەن تەك زارداپ شەگۋمەن كەلەدى. اتاپ ايتساق، وداققا كىرۋ ناتيجەسىندە جانار-جاعار ماي باعاسى قىمباتتادى. ول حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ، كوممۋنالدىق قىزمەتتىڭ باعاسىنىڭ شارىقتاۋىنا دا جول اشتى.
قازىر رەسەي مەن بەلورۋسسيادان كەلەتىن يمپورت كولەمى ارتىپ، قازاقستاننان شىعاتىن تاۋار كولەمى كەمىپ بارادى. قازاقستاندىق شارۋالار نە ءسۇت، نە ەت ونىمدەرىن ساتا الماي وتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەدەندىك وداق قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا، بيزنەسىنىڭ دامۋىنا، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا وراسان زور كەسىرىن تيگىزۋدە.
ال بولاشاق ەۋرازيالىق وداق قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە، ونىڭ جەر اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىنى تۋرالى حالىقتىڭ الاڭداۋشىلىعى زاڭدى دەپ ويلايمىز.
رەسپۋبليكامىزداعى حالىق سانىن ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى ءبىر جولى – شەت ەلدەگى قانداستارىمىزدى تۋعان وتانىنا شاقىرۋ ەدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل اسا ماڭىزدى ماسەلە جارتى جولدا توقتاپ قالدى.
قازىرگى كەزەڭدە بارشامىزدى ۇلكەن سىن كۇتىپ تۇر. قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ەرتەڭى جانە جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاعى ارقايسىمىزدى بەيجاي قالدىرماۋى ءتيىس. ۇلتىمىزدىڭ ءتىلى مەن جەرىنىڭ، ۇلتتىق مۇددەمىز بەن ەكونوميكامىزدىڭ، حالىق دەنساۋلىعىنىڭ ەرتەڭگى تاعدىرى تارازىعا ءتۇسىپ وتىرعان ۋاقىتتا ءار ادام ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋى قاجەت.
ۇيىسقان ۇلتقا، بىرىككەن ەلگە، ساياسي جانە رۋحاني كۇشكە اينالۋ جولىندا بارشاڭىزدى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، اقىلداسۋعا، سىرلاسۋعا شاقىرامىز.
جۋىردا مەن «شىندىعىن جوعالتىپ العاندار مەن ۇلتتىق مۇددەدەن بويىن اۋلاق سالعاندار تۋرالى» ءاربىر قازاق بىلۋگە ءتيىستى جاڭا ۇستانىم جاريالادىم. وسى ۇستانىمدى نەگىزگە العان جاعدايدا عانا شىندىق تۇعىرىنا بەت بۇرۋعا مۇمكىندىك تابارىمىز ايقىن. ول ۇستانىم مىناۋ:
ۇلتتى الىپ شىعۋ ءۇشىن رۋحسىزدىق قارماقتان،
مەن ۇستانىم ۇسىنامىن تۇراتىن قوس تارماقتان:
مەيلى، اقىن، جازۋشى ما، مەيلى، ۇلكەن عالىم با؟
ساياساتكەر بولسىن ءتىپتى، بيلىگى بار قولىندا.
كاسىپكەر دە بولسىن مەيلى، دارىن جەككەن قارىنعا،
مەيلى، سازگەر، ءانشى بولسىن، جۇرگەن ونەر جولىندا.
الدە ۇستاز، الدە ۇشقىش، كىم بولسا دا ءبارى ءبىر،
بارلىق كاسىپ، ماماندىققا بۇل تالاپتىڭ ءمانى ءبىر.
ەرتەلى-كەش تەك بيلىكتى ماقتان تۇتا وتىرىپ،
كوپ گازەتتىڭ، تەلەارنانىڭ ايتاتىنى وتىرىك.
قانشاما جۇرت سوندىقتان دا وتىرىككە نانادى،
كەيبىرەۋلەر قىزمەتى ءۇشىن ساتقىندىققا بارادى.
كىم ايىرما سالسا ءجيى ءىسى مەنەن سوزىنە، –
ەكى ءجۇزدى، ءارى الاياق پەندە ونىڭ ءوزى دە!
ەگەر ادام جويىپ السا جۇرەگىنىڭ شىندىعىن،
رۋح قۋاتىن سەزىنبەسە ادال، ءادىل مۇڭدىنىڭ،
ەلگە قاجەت پايدالى ويلار جۇرگەنىمەن ميىندا،
شىندىعى ولسە، ءبىتتى، ءىسى باعالانار تيىنعا!
تالاي تۇلعا قۇنسىزدانىپ تج بولعان ۋاقىتتا،
شىندىعى ولگەن سورلىلاردان قاشار ناعىز باقىت تا.
ءتىپتى، ول ادام اتاق-داڭققا تولتىرسا دا قويىنىن،
ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەردەن اۋلاق سالسا مويىنىن،
توقتاتۋعا تىرىسسا دا پەندەگەرلىك قۇلقىنىن،
شىنشىل رۋحتى جانە ادال پەرزەنتى ەمەس ۇلتىنىڭ!..
.......................................................................................
شىندىق كەيدە قالىڭ «ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي»،
نەگە ادىلدىك كۇرەسىندە جۇرتتىڭ كوبى «تىمپيباي؟»
ۇلتسىزدىققا كىم شىن مىنەز كورسەتپەسە قىرعيداي،
وندايلاردىڭ بۇگىنگى اتى – ىربيكۇل مەن جىربيباي!
قۇرمەتپەن،
مۇحتار شاحانوۆ،
«تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» جانە
«مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىستارىنىڭ توراعاسى
Abai.kz
