قازاقستاندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىنىڭ باستاۋى تۋرالى نە ويلايدى؟ تيراندار مەن ابيۋزەرلەر ادەتتە نەنى اقتايدى؟ نەلىكتەن قۇرباندار زورلىقشىلاردى جاسىرادى? وتباسىلىق قاقتىعىستار قوعامعا قانشالىقتى قىمبات؟ بۇل سۇراقتاردى قازاقستان قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى ەرنار كوشاليەۆ مىرزاعا قويدىق.

– تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق تاقىرىبىندا سىزدەردىڭ ينستيتۋت ماماندارى ەموتسيالىق قانا ەمەس، وبەكتيۆتى دەرەكتەردى دە تالقىلاي الادى. وتكەن جىلدى قورىتىندىلاعان ساۋالنامانىڭ ناتيجەسءى نە دەيدى؟

– وتكەن جىلدى قورىتىندىلاۋ ءۇشىن ارنايى جۇرگىزگەن ينستيتۋت زەرتتەۋلەر ۇرەيلى كورىنىستى كورسەتتى. بۇل كەلەسى تۇجىرىمداردان تۋىندايدى. رەسپوندەنتتەردىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى نەمەسە 75%-عا جۋىعى وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتى كەز كەلگەن جاعدايدا جول بەرۋگە بولمايدى دەپ سانايدى. بۇل قوعامدىق سانانىڭ جەكە قارىم-قاتىناستا قاۋىپسىزدىك پەن سىيلاستىققا ۇمتىلاتىنىن اڭعارتادى.

بىراق، كوپشىلىكتىڭ ناقتى ۇستانىمىنا قاراماستان، پىكىرلەردىڭ ايتارلىقتاي ۇلەسى بار جانە بۇل جاعدايدىڭ كونتەكستىنە بايلانىستى زورلىق-زومبىلىقتى اقتاۋعا بولاتىن پىكىر 16,6%-دى قۇرايدى. بۇل زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەسۋ ماسەلەسىنىڭ كۇردەلىلىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان زورلىق ارەكەتتەردىڭ جولىن كەسۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەپ قانا قويماي، قالىپتاسقان كوزقاراستاردى وزگەرتۋ ماڭىزدى.

– جابىرلەنۋشىلەر نەلىكتەن زورلىقشىنى اقتاۋعا تىرىسادى?

– ءيا، مۇنداي ماسەلە بار. ەگەر ادامداردىڭ كوپشىلىگى ءالى دە اگرەسسورلاردى ايىپتايتىن بولسا – ءبىزدىڭ دەرەگىمىز بويىنشا بۇل 52%-دان استام بولسا، رەسپوندەنتتەردىڭ ۇشتەن ءبىرى دەرلىك (28,5%) جابىرلەنۋشىنىڭ مىنەز-قۇلقىنان كىنانى كورەدى. بۇل جابىرلەنۋشىنىڭ زورلىق-زومبىلىقتى تۋدىرۋى مۇمكىن دەگەن ورتاق پىكىردى كورسەتەدى. بۇل كوزقاراس قورقىتۋعا تاپ بولعان ادامدارعا قاجەت سەنىم مەن قولداۋدى بۇزادى.

ونىڭ ۇستىنە، تۇرمىستىق وزبىرلىقتىڭ سالدارى جابىرلەنۋشىگە عانا ەمەس، كۋاگەرلەرگە دە قاتتى اسەر ەتەدى، بۇل كوبىنەسە بالالار. مۇنداي جاعىمسىز تاجىريبە ولاردىڭ پسيحيكالىق جانە فيزيكالىق دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەدى، سونىمەن قاتار بولاشاقتاعى زورلىق-زومبىلىق قاۋپىن ارتتىرادى.

وتباسىنداعى جانجالدار قوعامعا تەك ەموتسيونالدى عانا ەمەس، ەكونوميكالىق جاعىنان دا شىعىنعا ۇشىرايدى. ءبىز جيناعان ستاتيستيكا بۇل قۇبىلىستىڭ اۋقىمىن كورسەتەدى: ءبىر جىلدا توتەنشە جاعدايلار قىزمەتىنە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرى بويىنشا 114 مىڭنان استام قوڭىراۋ تۇسكەن، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق فاكتىسى بويىنشا 45 مىڭعا جۋىق سوت ءىسى قارالدى، 17 500-دەن استام ادام سوتقا جىبەرىلدى. وسىنداي ىستەر بويىنشا اكىمشىلىك قاماۋعا الىنىپ، مىڭنان استام كىنالىلەر قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. بۇل وتكەن جىلعى دەرەكتەر، بىراق جالپى سۋرەت سودان بەرى ايتارلىقتاي وزگەرگەن جوق.

بۇل تۋرالى ويلانۋعا تۇرارلىق، ويتكەنى بۇل جاي ساندار ەمەس، زورلىق-زومبىلىقپەن ءومىرى قيىلعان ناقتى ادامدار.

– بۇل ماسقارا الەۋمەتتىك قۇبىلىستىڭ سەبەپتەرى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلدى مە؟

– بۇل زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى بولدى. ناتيجەلەر وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق كوپ فاكتورلى ماسەلە ەكەنىن كورسەتەدى. ىشكى فاكتورلارعا الكوگول، ەسىرتكى، پسيحيكالىق اۋرۋلار، اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىق جاتادى. سىرتقى فاكتورلار ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، ءبىلىمنىڭ بولماۋى جانە تۇراقتى تابىس بولۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، بالا كەزىندەگى زورلىق-زومبىلىق جانە الەۋمەتتىك قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرۋى اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارادى.

ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدە رەسپوندەنتتەردىڭ كوپشىلىگى وتباسىلىق قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى رەتىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى كورسەتتى. ولاردىڭ جارتىسىنان كوبى جۇمىسسىزدىقتى وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ سەبەبى دەپ سانايدى. رەسپوندەنتتەردىڭ ايتارلىقتاي پايىزى ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق جانە قۇمار ويىندارعا تاۋەلدىلىك سياقتى جامان ادەتتەردى كورسەتتى، بۇل وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق جاعدايلارىنىڭ تۋىنداۋىنداعى تاۋەلدىلىكتىڭ ءرولىن اتاپ كورسەتەدى.

بۇل كۇندەلىكتى ومىردە قاتىگەزدىكتىڭ كورىنۋ سەبەپتەرىن ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىنىڭ كەمۋ رەتىمەن ورنالاستىرۋ ءتارتىبى: اتا-انانىڭ وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ۇلگىسى، ستەرەوتيپتىك كوزقاراستار مەن سەنىمدەر، پسيحولوگيالىق اۋىتقۋلار مەن بۇزىلۋلار، ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ تومەن دەڭگەيى، جۇبايىنا ماتەريالدىق جانە قارجىلىق تاۋەلدىلىك، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بولماۋى، قوعامداعى اگرەسسيانىڭ جوعارى دەڭگەيى، تۋىستارىنىڭ وتباسى ومىرىنە ارالاسۋى.

ايەلدەر مەن ەرلەر زورلىق-زومبىلىققا يتەرمەلەيتىن جاعدايلاردى باسقاشا قابىلدايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. مىسالى، جامان ادەتتەر تۋرالى ايەلدەر ءجيى ايتقان. ال ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ تومەن دەڭگەيى ەرلەردىڭ پىكىرىندە ءجيى قاقتىعىس تۋدىرادى.

– بۇل سەبەپتەر بار جانە ولاردى ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. بىراق مەن بۇل زۇلىمدىقتىڭ تامىرى قايدا جاتىر دەگەن سۇراقتىڭ انىقتاپ كورەيىكشى. ولار ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزدىڭ، كەيبىر مادەني-تاريحي داستۇرلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىندە مە؟ وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟

– ارينە، وبەكتيۆتى ەشتەڭە جوق، اسىرەسە ءداستۇرلى وتباسىلىق ءومىر سالتىنىڭ نورمالارى. ءداستۇرلى ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىز شىنىندا دا ايەل ءۇشىن ومىردەگى ەڭ باستى نارسە – وتباسى ەكەنىن، ونى قانداي جاعدايدا دا ساقتاۋ كەرەكتىگىن مەڭزەيدى. مۇنداي كوزقاراس ءتۇرلى قىسىمعا ۇشىراعانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۋىستارىنىڭ، دوستارىنىڭ جانە قوعامنىڭ ايىپتاۋىنان قورقىپ، قۇرباننىڭ تاعدىرىنا مويىنسۇنۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.

سونداي-اق جابىرلەنۋشى رەسپوندەنتتەر وتباسىنداعى قىسىمشىلىق كوبىنەسە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ وپاسىزدىق، قىزعانىش نەمەسە ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىك سالدارىنان تۋىندايتىنىن مويىندادى. كەيبىر قۇرباندار جىلدار بويى زورلىق-زومبىلىقتان كەيىن جاعدايدى ءالى تولىق تۇسىنبەيدى، ءتىپتى وزدەرىن كىنالى سانايدى. ساۋالنامانىڭ قىزىقتى ناتيجەسىن اتاپ وتكەن ءجون: ساۋالناماعا قاتىسقان ايەلدەردىڭ 16,6%-ى زورلىق-زومبىلىقتىڭ كوزى جۇبايىنا ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تاۋەلدىلىكتە بولعانىن كورسەتكەن.

– كوپ جاعدايدا سوققىعا ۇشىراعان ايەلدەر، ءتىپتى كەيدە كۇيەۋلەر دە وزدەرىنىڭ قورلىعى تۋرالى ايتقىسى كەلمەيدى. ءسىزدىڭ زەرتتەۋىڭىز مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە الا ما؟

– ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ جارتىسىنان كوبى ايتقانداي، كوپ ادامدار ءۇشىن كومەك جولى جاقىننان، تۋىستارىنا ايتۋدان باستالادى. ياعني وتباسى مەن دوستاردىڭ قولداۋىنىڭ ماڭىزى وتە زور. اڭگىمەلەسۋشىلەردىڭ بىردەي ماڭىزدى بولىگى – جارتىسىنان ءسال ازى – قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا حابارلاسۋعا نيەتتى ەكەنىن ءبىلدىردى. بۇل كورسەتكىش زاڭ اياسىندا ادىلدىك ىزدەۋگە دايىن ەكەندىگىن كورسەتەدى.

وسى دەرەكتەردىڭ بارلىعى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن شەشۋ بۇكىل قوعامنىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋدى قاجەت ەتەتىنىن كورسەتەدى. ەلدەگى جاعدايعا الاڭداۋشىلىقتىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن باعالاي وتىرىپ، قازاقستان قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى «تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى 16 كۇن» باستاماسىن كوتەردى. اكتسيا قوعامدا زورلىق-زومبىلىقتىڭ كەز كەلگەن كورىنىستەرىنە مۇلدەم توزبەۋشىلىك اتموسفەراسىن قالىپتاستىرۋعا جانە ونىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان.

وتباسىنداعى سۋپرەسسيالىق قارىم-قاتىناستار تەك سوققىلار مەن جارالار عانا ەمەس، بۇل جاي كوزگە كورىنبەيتىن جاراقاتتار. تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق زارداپتارى وراسان زور جانە ولار جابىرلەنۋشىنىڭ يىعىنا عانا ەمەس، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ادىلەت، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جۇيەلەرىنە دە اۋىر سالماق تۇسىرەدى.

– قالاي ويلايسىز، مۇنداي تەحنيكالار كوپتەن بەرى كەلە جاتقان ماسەلەنى شەشە مە؟

– ولار شەشىم قابىلداماسا دا، وسى الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتى جويۋدىڭ ورتاق ىسىنە ۇلەس قوسادى. ينستيتۋتتىڭ باستاماسى تەك تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ تۋرالى اقپاراتتاندىرۋدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدىق پىكىردى ىشتەن وزگەرتۋگە، وسى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن ارتتىرۋعا جانە قوعامدا زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىنە جول بەرمەۋدى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان. جيىرماعا جۋىق ءىس-شارالار سەرياسى ازاماتتاردىڭ زورلىق-زومبىلىققا قارسى تۇرۋ جانە ونىڭ قۇرباندارىنا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن قاجەتتى ءبىلىم مەن داعدىلاردى دامىتۋعا كومەكتەسەدى دەپ كۇتەمىز.

ءدال وسىنداي شارالار بۇكىل الەمدە جۇرگىزىلۋدە. اقش، كانادا جانە ۇلىبريتانيادا جىلدىڭ بەلگىلى ايلارى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق تۋرالى حاباردارلىقتى ارتتىرۋعا جانە ونىمەن بەلسەندى كۇرەسۋگە ارنالعان. وسى كەزەڭدەردەگى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ ناۋقاندارى مەن ءىس-شارالارى وتباسىلىق قارىم-قاتىناستارداعى بۇزىلۋدىڭ الدىن الۋ جانە وعان قارسى تۇرۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى.

وسىلايشا، حالىقارالىق ناۋقانداردان باستاپ جەرگىلىكتى باستامالارعا دەيىن بارلىق دەڭگەيدەگى ۇيلەستىرىلگەن كۇش-جىگەر زورلىق-زومبىلىق تولقىنىن توقتاتۋ جانە ساۋ جانە قاۋىپسىز قوعامداردى قۇرۋ ميسسياسىنا قول جەتكىزەدى.

سۇحباتتاسقان نازەركە التايقىزى

Abai.kz