بيىل قازاق ادەبيەتى مايدانىندا ءتۇرلى جانردا قالام تەربەپ، ومىرشەڭدىگىن ولمەس تۋىندىلارىمەن بايىتقان تالانتتى سۋرەتكەر، قازاق پوەزياسىنىڭ قۇلاگەرى – ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى. اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قانداي اقتاڭداق تۇستارى بار؟ قالىڭ جۇرتشىلىق اراسىندا وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى اقىننىڭ مەرەيتويى قالاي تويلانۋدا؟

«ءوز ەلى ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە، ەل تەگى قايدان السىن كەمەڭگەردى؟»، – دەپ وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلاعاتتى ءسوزىن مۇرا ەتىپ قالدىرعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ەشقاشان ەسكىرمەيتىن، جىلدار جىلجىعان سايىن سان قىرىنان جارقىراي بەرەتىن شىعارماشىلىعانا تەرەڭ بويلاۋ، تۇلعالىق بەينەسىن جانداندىرۋ – ۇلت ءۇشىن ۇلى ءىس.

تالانتتى اقىننىڭ سان سالالى، كوپ قىرلى شىعارمالارىنىڭ ىرگەتاسى سوناۋ قازاق حالقىنىڭ فولكلورلىق مۇراسى، اباي پوەزياسى مەن دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى ارقىلى قالانسا كەرەك. جۇرت تۇرمىسىنان حاباردار، قازاق ءتىلىنىڭ باي مۇراسىن بويىنا جيناقتاعان بوزبالا ادەبيەت مايدانىنا ەڭ العاش 20-جىلداردىڭ باسىندا عانا قادام باسادى. نەبارى 5-6 جىلدىڭ كولەمىندە قاتارىنان وزا شاپقان اقىننىڭ العاشقى جيناعى 1928 جىلى 34 جاسىندا جارىق كورەدى. «كۇي»، «كۇيشى»، «قۇلاگەر» اتتى كلاسسيكالىق شىعارمالارى ارقىلى ءىلياس پوەزياسىنىڭ اقىلعا – نۇر، كوڭىلگە ءنار بەرەر، ەشقاشان «قارتايمايتىن» ماڭگى جاس پوەزيا ەكەندىگىن اڭعارامىز.

ول تۋعان دالاسىن شەكسىز ءسۇيدى: ءار وزەنىن، تاۋ مەن تاسىن، ءشوبىن جاتقا ءبىلدى، اڭ-قۇستارىنىڭ داۋىسىن جازباي تانىدى. شىعارمالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە  وزىن قورشاپ تۇرعان الەمنىڭ ادەمىلىگىن تىلگە تيەك ەتتى. ەركىندىكتىڭ سوڭعى ساتتەرىندە باسقا ەمەس، قازاق دالاسىنىڭ تاۋلارىن كورىپ ۇلگەرگەنى اقىننىڭ جانىنا جۇبانىش بولعانداي. بۇلاي دەيتىنىمىز، 1938 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆپەن بىرگە قازاق زيالىلارىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى احمەت بايتۇرسىنۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ماعجان جۇماباەۆ، بەيىمبەت مايلين جازىقسىز سوتتالىپ، كەيىننەن اتىلدى. ارينە، بۇل زيالىلار ءوزىنىڭ جازىقسىز ايىپتالعانىنا كىنالى ەمەس ەدى. ال ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ولەڭدەرى، پوەمالارى مەن فەلەتوندارى كەڭەس ۇكىمەتىنە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن بە؟ شىنىمەن سولاي بولسا، ونىڭ شىعارماشىلىعىندا جاسىرىلعان جالعىز قۇپيا وسى عانا ما؟ بۇل سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرۋ قيىن. ويتكەنى اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى اينالاسىنداعى اقپاراتتىڭ ازدىعى سونشا، ءالى كۇنگە دەيىن عالىمداردىڭ زەرتتەۋى ءبىر ارناعا توعىسپاي وتىر. ءتىپتى ونىڭ اقىندىعىنىڭ باستاۋ العان كۇنى دە وتكىر داۋ تۋدىرۋدا. ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇراتبەك يمانعازينوۆتىڭ ايتۋىنشا، حالىق ءىلياس اقىننىڭ پوەزياسىنىڭ باستاۋ بۇلاعىن  1917 جىلى سەمەي قالاسىندا شىققان «سارىارقا» گازەتىندە «تىلەك»، «سارىارقا» اتتى ەكى ولەڭىنىڭ جارىق كورۋىمەن بايلانىستىرعان. پروفەسسوردىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك،  ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ پوەزياسى 1912 جىلدان باستالعانىن، ەڭ العاش 1958 جىلى قاليجان بەكحوجين الماتى قالاسىنىڭ اباي كوشەسىندە ورنالاسقان ۇلتتىق كىتاپحانادان ءىلياستىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ەكى قولجازبالىق كىتابىن تاپقانىن ايتادى. بۇل كىتاپ ءبىرىنشى كەزەكتە  «قىزىل جالاۋ» جانە «بالدىرعان»  دەپ اتالسا كەرەك. دەمەك، ءىلياس جانسۇگىروۆ 1912 جىلدان باستاپ قولىنا داپتەر ۇستاعان.

مۇنداي تالانت پەن شىعارماشىلىققا دەگەن ۇمتىلىستىڭ  باستاۋى  قايدا جاتىر؟ قاپال ۋەزىندەگى  شاعىن اۋىلدان شىققان قاراپايىم باقتاشىنىڭ بويىنا  مۇنداي قاسيەتتەر كىمنەن دارىدى؟ ءىلياستىڭ دامۋىنا اراب تىلىندە وقىپ، حات تانىعان اكەسى جانسۇگىر بەرسۇگىروۆتىڭ دە ۇلەسى بولۋى مۇمكىن. اۋىزشا اقىندىق شىعارمالار،  ەرتەگىلەر، اندەر مەن ايتىس شۋماقتارىن جيناۋمەن اينالىسقان اكەسىنىڭ جازبالارى ارقىلى ءىلياس بالالىق شاعىندا جەتىسۋدىڭ ەڭ  كورنەكتى اقىندارى ءسۇيىنباي مەن كۇنبالانىڭ، اسەت پەن رىسجاننىڭ، ءبىرجان مەن سارانىڭ اراسىنداعى اقىندىق سايىستاردى زەرتتەي الدى. شىن مانىندە، ول قازاقتىڭ اقىندىق ونەرىنىڭ قازىنالىق  قويناۋىنا ەنىپ، نارىمەن سۋسىنداعان. كەيىنىرەك جانسۇگىروۆتىڭ جازۋعا دەگەن تالابىنىڭ اباي ەسىمى ارقىلى ويانعانىن ءوزى جازىپ قالدىرعان ەستەلىگىنەن بىلەمىز. اقىن بۇل ەستەلىگىندە 1914 جىلدارى ەل ىشىندە يەسىز قاڭعىرعان «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىر ءنومىرىنىڭ قولىنا تۇسكەنىن، وندا «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن اباي تۋرالى ماقالادان ەڭ العاش ابايدىڭ ەسىمىمەن تانىسقانىن ايتادى. ەسىمىن ەسىندە جاڭعىرتقان ءىلياس جانسۇگىروۆ ەندى ابايدىڭ كىتابىن قولىنا تۇسىرۋگە قۇشتارلانىپ، اكەسىنىڭ 1 سومعا استىق ساتىپ بەرگەن اقشاسىنان 70 تيىن الىپ، سودان ءبىر قاپتى 30 تيىنعا ارتىق ساتىپ، دوسىنان كىتاپ الىپ بەرۋىن وتىنگەن. ات ۇستىندە جۇرسە دە، قولىنان ابايدىڭ كىتابى تۇسپەگەن اقىنعا حاكىم قاتتى اسەر ەتىپ، جازۋعا دەگەن تالابىن وياتقان كورىنەدى.

قازاق پوەزيا الەمىندە  ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ فيلوسوفيالىق يىرىمدەرگە تولى ولەڭدەرى ابايدان كەيىن ورىن الاتىنىن زامانداستارى دا مويىنداعان. شىنىندا، ءىلياستىڭ تۋىندىلارىنىن اباي سالعان سوقپاق جولدار ءجيى كەزەدەسەدى. ماسەلەن، اقىننىڭ «قورقامىن» اتتى ولەڭى ابايدىڭ «بولىس بولدىم، مىنەكي» دەگەن ساتيرالىق ولەڭىنىڭ ىزىمەن جازىلعانىن انىق بايقايمىز.

قالامىن قولىنان ءبىر ءسات تاستاماعان ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن ءوزى كوسىلە جىرلاعان اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرىنىڭ اراسىندا ەرەكشە ۇقساستىق بارداي كورىنەدى. زەر سالىپ قاراساق، ەكەۋىنىڭ دە بايگەنىڭ الدىن بەرگىسىز ءدۇلدۇل ەكەندىگى راس. ءتىپتى جاقسىلىق پەن جاماندىق قاتار جۇرەتىن تاعدىر الاڭىندا دا، قاساقانا جاسالعان قايعىلى ولىمدەرىندە دە ءالى اشىلماعان ءبىر سىر جاتقانداي.

ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «جولداستار» اتتى رومانى پروزالىق شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كولەمدىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. جازۋشى بۇل روماندا ازاتتىقتى اڭساعان ادامداردىڭ اسقاق ارمانىن، قازاق دالاسىنداعى ەڭبەك ادامدارىنىڭ تىرشىلىك عۇمىرىن، تاريح ساحناسىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كورىنىسىن اشىق بەينەلەيدى. شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسى – ۇلتتىق تاريح پەن بۇگىنگى قوعام ءومىرىنىڭ ايرىقشا ساتتەرىنىڭ كورىنىسى، جەكە تاعدىر مەن تاريح تاعدىرىنىڭ اراسىنداعى ۇزىلمەيتىن بايلانىس، حاراكتەرلەر مەن سيۋجەتتىك قۇرىلىمداعى الەۋمەتتىك-تاريحي ايعاقتاردى وقىرمانعا ۇسىنا وتىرىپ، حالىقتىڭ تەڭدىك پەن بوستاندىق جولىنداعى ۇلى كۇرەسىن بەينەلەۋ.

ءىلياس جانسۇگىروۆ حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى تارجىمالىق ىسپەن شۇعىلدانىپ، قالىڭ قازاقتى ءوز شىعارماشىلىعىمەن عانا ەمەس، دۇنيە ءجۇزى كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارىمەن دە تانىستىرىپ، رۋحاني كوكجيەگىن كەڭەيتتى. پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، ماياكوۆسكي، گيۋگو، ۋتكين، تيحونوۆ سىندى ورىستىڭ كوپتەگەن كورنەكتى اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارا باستايدى. بۇل جونىندە قازاقستاندىق اۋدارماشى، پروزاشى، پۋبليتسيست جانە ادەبيەتتانۋشى گەرولد بەلگەر 2001 جىلى اقىن قايتىس بولعاننان كەيىن، 63 جىلدان سوڭ ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ تۇپنقاسقانىڭ ءاربىر ءسوزىن قازاق تىلىنە ءسىڭىمدى سوزبەن الماستىرعانىن، پۋشكيننىڭ بىردە-ءبىر ءسوزى تاسادا قالماعانىن، كەرىسىنشە،  ولەڭنىڭ تاڭدالعان ولشەمىنىڭ ارقاسىندا ءۇزىندى رەتىندە تولىقتىرىلىپ، ناقتىلاعانعانىن ايتادى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ پۋشكين شىعارماشىلىعىن قازاق تىلىنە اۋدارۋدى العاش قولعا العانداردىڭ ءبىرى رەتىندە ونى ەشكىم باسىپ وزا الماعانىن دا باسا ايتىپ، ءوز دەڭگەيىندە باعاسىن بەردى. 1937 جىلى 10 اقپاندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بەتىندە جارىق كورگەن «پۋشكين اۋدارماسى قازاق ادەبيەتىنە نە بەردى؟» اتتى ماقالادا ءىلياس جانسۇگىروۆ پۋشكيننىڭ نەگىزگى شىعارمالارىن ءجۇز جىلدىققا ارناپ قازاق تىلىندە شىعارعاندارىن، مۇنىڭ ىشىندە «ەۆگەني ونەگينىنەن» باستاپ ءتۇرلى پەسا، ساتيرالارىنا دەيىن ەلۋ شاقتى ۇساق ولەڭدەرىنىڭ بار ەكەنىن جازعان. قازاق ادەبيەتىنىڭ ولجاسىن پۋشكين شىعارمالارىن اۋدارۋ ارقىلى بايىتقانىن، پۋشكيننىڭ قازاق اقىنىنا اينالعاندىعىن جەتكىزەدى.

«جاستاردىڭ قارۋى – وقۋ، ءبىلىم» دەگەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا اقىننىڭ پوەزيا مەن درامالىق شىعارمالارى ناسيحاتتالىپ، شىعارماشىلىق مۇرالارى زەردەلەنۋدە. اقپان ايىنىڭ 24 جۇلدىزىندا استانا قالاسىندا تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنا قاراستى «رۋحانيات» ورتالىعىنىڭ ۇيىمداسترۋىمەن «حاق سويلە، قىزىل ءتىلىم، ادال سايراپ» اتتى مانەرلەپ وقۋدان قالالىق سايىس ءوتتى. ۇيىمداستىرۋشىلار ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتۋ ارقىلى تالانتتى جاستاردى قولداپ، حالىققا تانىتۋدى دا ماقسات ەتكەندەرىن ايتادى. سونداي-اق، 28 اقپاندا قىزىلجار اۋدانىنىڭ مادەنيەت، تىلدەردى دامىتۋ جانە سپورت بولىمدەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ءىلياس جانسۇگىروۆ وقۋلارىن» وتكىزۋ جوسپارلاندى.

1984 جىلى اقىننىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي اشىلعان مۋزەي ءۇي 40 جىلدان بەرى دامىلسىز قىزمەت كورسەتىپ كەلە جاتىر.  بيىلعى جىلى دا مۋزەي ۇلكەن دايىندىقپەن اۋقىمدى جوسپارلار قۇردى. انىعىراق ايتقاندا، جەر ءجانناتى جەتىسۋ ءوڭىرىن شەكسىز سۇيگەن جامپوزدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا اقىننىڭ پەيزاجدىق ليريكاسىنا جاتاتىن «قازاق پوەزياسىنداعى ۇلى جاڭالىق» بولعان «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» ولەڭىنە ديوراما جاساۋ، «اقيىق اقىن – ءىلياس» اتتى وبلىستىق عىلىمي كونفەرەنتسيا مەن استانا قالاسىنداعى №58 مەكتەپ-گيمنازياسىنا «ءىلياس اقىننىڭ مۇراسى» اتتى جىلجىمالى كورمە ۇيىمداستىرۋ، سايات ءىلياسۇلىنىڭ اكەسى تۋرالى جازىلعان ەستەلىكتەرىنەن جيناقتالعان كىتاپ شىعارۋ، بولات عابيتوۆتىڭ «اسىلدىڭ سىنىعى» اتتى جاڭا ەكسپوزيتسياسىن اشۋ جوسپارلانعان. جۋىردا مۋزەيگە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، شاۋەشەك قالاسىنىڭ تۇرعىنى، شىڭجاڭ كومپوزيتورلار وداعىنىڭ بەدەلدى كومپوزيتورى دۋمانگۇل مۇراتجانقىزى كەلىپتى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ قىتايدا گازەت مۇقاباسىندا جاريالانعان «بوبەك بولەۋ» ولەڭىن تەبىرەنە وقىعان كومپوزيتور قايران قالعان كورىنەدى. ەرەكشە اسەر العانى سونشالىق، بۇل ولەڭگە ارناپ اۋەزدى اۋەن شىعارىپتى. «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى العان» كومپوزيتسيا قىتايلىقتاردىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، ماراپاتقا دا يە بولعان ەكەن. بۇل شىعارعان تۋىندىسىن اتامەكەن قۇشاعىنداعى مۋزەي قورىنا تاپسىردى.

ەسكە سالا كەتەيىك، 2024 جىلدىڭ 26 ساۋىرىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ ۋنيۆەرسيتەتى ءداستۇرلى تۇردە قۇلاگەر اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋ، جاستاردىڭ پوەزياعا دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «ءىلياس الەمى» اتتى ستۋدەنت-جاستارعا ارنالعان فەستيۆال وتكىزەدى.

ۋاقىت اعىنى جىلجىپ، زامانا شەجىرەسىنىڭ قيلى پاراقتارى اشىلعان سايىن قازاقتىڭ نەبىر كولەڭكەلى كەزەڭدەرىندە جارىق بولۋعا تىرىسقان جانداردىڭ ارەكەتىن بىرىتىندەپ قانا ءبىلىپ كەلە جاتقانىمىز وتىرىك ەمەس. بۇل ءىلياس جانسۇگىروۆكە دە قاتىستى. جوعارىدا اتالعان يگى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ – ەسىمى ۇلت ساناسىنان جوعالمايتىن ءىلياستىڭ رۋحى مەن بۇگىنگى جاستار ءۇشىن ۇلتتىق پارىزدىڭ ايرىقشا ۇلگىسى.

دانا سادىرقان 

Abai.kz