مۇحتار… ماعاۋين مۇحتار. بۇل ەسىمدى قازاق وقىرماندارىنا تانىستىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. جازۋشى. عالىم. سوڭعى كەزدەگى الەۋمەتتىك جەلى جازبالارىندا ماعاۋين ەسىمىمەن بىرگە ايتىلاتىن «عالىم» سوزىنە «عۇلاما» دەگەن انىقتاۋىش سىن ەسىمى قوسىلا ايتىلىپ ءجۇر.

جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنار»، «الاساپىران»، «سارى قازاق»، «شاقان-شەرى»، «جارماق»، «مەن»، «قىپشاق ارۋى»، «شىڭعىس حان» دەرەكتى تاريحي حيكاياسى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى قۇبىلىستارى. ال، وسىلاردىڭ ىشىندە «كوك مۇنار» – قازاق ادەبيەتىنە وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن كەلگەن كوركەم شىعارما..يۋبل

مەن «كوك مۇناردى» العاش رەت 1973 جىلى 6 – سىنىپتا وقىپپىن. ءالى ەسىمدە، كوكشىل مۇقاباسىندا قارا تۇسپەن سالىنعان تۇسىنىكسىزدەۋ سۋرەتى بولاتىن. قالعانى ەمىس-ەمىس... كىتاپتى تالماي سۇراپ، ىزدەپ تاپقان تۇگىم دە جوق. ول كەزدە ءبىز قولعا تۇسكەننىڭ ءبارىن تالعاماي وقي بەرەتىنبىز. ءتىلى جەڭىل، قىزعىلىقتى وقىلاتىن «كوك مۇناردىڭ» باس قاھارمانى ەدىگە سەكىلدى وزىنە اسا سەنىمدى، كوپ بىلەتىن ءبىلىمدى بولسام دەپ ارمانداعانىم ەسىمدە. قالعان اسەر بۇلىڭعىر...

«كوك مۇنار» مەن وقىعان مەكتەپ-ينتەرناتتا قولدان-قولعا وتەتىن، سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، اسا «دەفيتسيت» كىتاپ بولدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى – تۇرار اعاي. ەرمانوۆ تۇرار اعاي. تاريحشى. مارقۇم بولىپ كەتكەنىنە وتىز جىلدان اسسا دا، سوزاق وڭىرىنە بەلگىلى بۇل ەسىم – قازىرگە كۇنگە دەيىن ءوز شاكىرتتەرىنىڭ اراسىندا  ۇلكەن قۇرمەتپەن اتالادى. تۇرار اعاي وتە ءبىلىمدى بولاتىن. ءوزى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن. سودان سوڭ مەدۋچيليششە، كەيىننەن ءبارىن تاستاپ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپتى. ينتەرناتتا ءسوز جاتپايدى. تۇرار اعاي تۋرالى: جاقسى وقىپتى، اسپەرانتۋراعا قالدىرعان ەكەن، قارت اكە-شەشەسىنىڭ جاعدايىمەن قالا الماپتى،- دەگەن اڭگىمەنى ۇزىنقۇلاقتان ەستىگەنبىز.

اعاي قاشان كورسەڭ، سىرتى گازەتپەن قاپتالعان كىتاپ وقىپ جۇرەتىن. وقيتىن كىتاپتارىنىڭ كوبى ورىسشا، مايدا جازۋمەن جازىلعان، عىلىمي ەڭبەكتەر. باسقا مۇعالىمدەرگە مۇلدەم ۇقسامايتىن. جاي اڭگىمە ايتىپ وتىرعان سەكىلدى، بىراق، ساباعى وتە قىزىق. ساباق سۇراعاندا: «سەن قالاي ويلايسىڭ؟» – دەپ باستايتىن. وقىعانىڭدى ءبىلدىرىپ، قوسىمشا ادەبيەتتەردەن اقپارات ايتساڭ، بالاشا قۋانىپ، ءماز بوپ قالاتىن. ساباق ايتساڭ ءبىرىنشى رەت تىڭداپ وتىرعانداي، بار زەيىنىمەن، كوزىن الماي مۇقيات تىڭدايتىن. اعاي تىڭداپ وتىرعان سوڭ، بۇكىل سىنىپ زەيىنى سەندە. سەن ايانباي بارىڭدى سالاسىڭ. ول كەزدەگى «قازاقستان تاريحى» جۇپ-جۇقا كىتاپ. ءبىر-اق جىل وقيسىڭ. 9 - سىنىپتا. سونىمەن ءبارى ءبىتتى. ەسىمدە قالعانى تۇرار اعاي جۇپ-جۇقا وقۋلىقتى ۇستاپ تۇرىپ: «مىنا وقۋلىقتىن ىشىندە ەشتەڭە دە جوق. تۇرىك قاعاناتى مەن ەدىل-وتتيلانى ولار قالاي ۇمىتقان؟ باتىس ەۆروپانى قۇلدىقتان قۇتقارعان ءبىزدىڭ بابامىز وتتيلا بولاتىن. سول وتتيلاعا راحمەت رەتىندە يتاليانىڭ ۇلى كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەردي «وتتەلو» وپەراسى مەن «قايتا ورلەۋ» ءداۋىرىنىڭ ۇلى سۋرەتشىسى رافاەل ءسانتيدىڭ «قاسيەتى لەون مەن وتتيلانىڭ كەزدەسۋى» دەگەن سۋرەت فرەزكاسى ۆاتيكانداعى ەليدور زالىنىڭ ءبىر قابىرعاسىن بەزەندىرىپ تۇر. بۇلاردان باسقا باتىستىڭ قانشاما ونەر مەن عىلىم قايراتكەرلەرى وزدەرىنىڭ شىعارمالارىن وتتيلاعا ارناعان»، – دەدى. سوندا ءبىر وقۋشى:

– اعاي، وتتيلا قازاق پا؟ –دەدى.

ءبارىمىزدىڭ كوكەيمىزدە وسى سۇراق تۇر. تۇرار اعاي اقىرىن جىميىپ كۇلدى. ول كىسى ۇنەمى كۇلىمسىرەپ، اقىرىن سويلەيتىن. داۋسى انىق، اۋەزدى. وقۋشىعا ەش ۋاقىتتا داۋىس كوتەرگەن ەمەس.

– ول كەزدە قازاق دەگەن حالىق جوق. ءبىز ول كەزدە جالپى اتاۋمەن «تۇرىك» دەپ اتالاتىن «تۇركىلەرمىز». ونىڭ اتى – ەدىل. كەيبىر كونە جازبالاردا «ەتتيل» دەپ اتالادى. ەدىل – ەتتيل – وتتيل – وتتەللا، – دەپ، ەۆروپا عالىمدارىنىڭ وزدەرىنىڭ  تىلدىك زاڭدىلىعىنا وراي وزگەرتىپ جازعاندارى عوي. جۇقا وقۋلىقتى قولىنا سالماقتاپ تۇرىپ: «مۇندا ەرتە قازاقتاردا مەملەكەت بولماعان»، –دەپتى. قالايشا؟ «ءۇيسىن»، «دۋلات»، «قاڭلى» مەملەكەتتەرى شە؟ بۇلار «تايپالىق مەملەكەتتەر» بولاتىن. ادامزات تاريحىندا بىردەن ۇلكەن مەملەكەت بولىپ كەتكەن بىردە-ءبىر ەل جوق. بارلىعى دا «تايپالىق مەملەكەت» ساتىسىنان كوتەرىلگەن. ءبىزدىڭ ەلدەگى «تايپالىق مەمكەلەتتەر» دە بىرىگىپ، كەيىن «تۇركى قاعاناتىن» قۇردى. ەرتە تۇركىلەر مەملەكەتى «قاعانات» دەپ اتادى دا، مەملەكەت باسقارۋشىسىن «قاعان» دەپ اتاعان»، – دەدى.

قۇداي ابىروي بەرەم دەسە وڭاي عوي. ءدال سول كەزدە مەنىڭ ەسىمە «كوك مۇنارداعى» ەدىگەنىڭ: «مەنىڭ بويىمدا ەلتەرىس، ەستەمىر، كۇل–تەگىن زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ قانى بار»،– دەگەن ءسوزى ەسىمە سارت ەتە قالعانى. مەن: «مەن ەلتەرىس، ەستەمىر، كۇل–تەگىن قاعاندار»، – دەپ باسىپ قالدىم. تۇرار اعاي ماعان جالت قاراپ: «سەن ولاردى قايدان بىلەسىڭ؟ قايدان وقىدىڭ؟» ،– دەدى

– «كوك مۇناردان».

– تۇگەل ءتۇسىندىڭ بە؟

– ءيا، تۇگەل،– دەدىم

اعاي مەنى ابدەن ماقتادى. سول، سول-اق ەكەن، بۇكىل سىنىپتىڭ الدىندا مەنىڭ ابىرويىم كوتەرىلىپ جۇرە بەردى. تۇرار اعاي وقۋشىنى كوپ ماقتامايتىن. بىراق، بۇل جولى ءبارى ەرەكشە بولدى. مەنىڭ ابىرويىمدى بابالار رۋحى كوتەرىپ تۇرعانداي. ەرەكشە سەزىم.

تۇرار اعايدىڭ ءبىر قاسيەتى، كىتاپتى كوپ وقيتىن  وقۋشىلاردى  باسقا سىنىپتارعا دا ماقتاپ جۇرەتىن. سودان ءبىز الگى وقۋشىنىڭ وقىعان كىتابىن تاۋىپ الىپ، وقۋعا تىرىساتىنبىز. بۇل ءبىر ەرەكشە پەداگوگيكالىق ءتاسىل ەكەنىن مەن كەيىن ۇقتىم. باسقا سىنىپتىڭ وقۋشىلارى ىشىندە جوعارى سىنىپتىڭ دا وقۋشىلارى بار، مەنەن «كوك مۇناردى» سۇراي باستادى. جۇرتىڭ ءبارى «كوك مۇناردى» ىزدەپ ءجۇر. سودان «كوك مۇناردىڭ» «دەفيتسيت» ءداۋىرى باستالدى. ەڭ سوڭىندا «كوك مۇناردى» ءوزىم ارەڭ تاۋىپ، قايتا وقىپ شىقتىم. التىنشى سىنىپتا شالالاۋ ۇققان ەكەنمىن. ەدىگەنىڭ ەرتە تۇركىلەر جايىندا جازعان روماننان ءۇزىندىسى ماعان وسى جولى باسقاشا اسەر ەتتى. ءون بويىمدا بەلگىسىز ءبىر رۋحاني كۇش پايدا بولعانداي.

كەيىننەن م.ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق مەمۋارىندا «كوك مۇنار» تۋرالى: «جولى سونشا اۋىر بولدى، تۇتاس ءبىر جىلعا سوزىلعان بىلىق داۋعا كەزىگىپ، جارىققا ارەڭ شىعادى، جاريالانباي جاتىپ مازاققا ۇشىرايدى، كىتاپ بولىپ تاراعاننان سوڭ بىلگىر سىنشىلاردىڭ دوعال نايزاسىنا ىلىنەدى، سابان تولتىرىلعان نىسانالى قۇبىجىققا اينالادى دەپ ويلاعام جوق»، – دەپ جازدى. («مەن» 99 – بەت. ون ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. 6-توم. الماتى، «قاعانات» 2002)

وسى جولداردى وقىپ وتىرعاندا مەنىڭ ەسىمە «كوك مۇناردىڭ» ءبىزدىڭ مەكتەپتەگى «دەفيتسيت» ءداۋىرى ءتۇستى. كۇللى مەكتەپ بولىپ «كوك مۇناردى» ىزدەپ جۇرگەنىمىزدە، مىنا جاقتا بايعۇس «كوك مۇنار» سول تۇستاعى سىنشىلار تاراپىنان قاتال سىنعا ۇشىراپتى. پارادوكس. ول كەزدە مەكتەپ وقۋشىسىمىز. ادەبي سىننان قالىس كەزىمىز. جابىق جۇيەدەگى ءبىز وقىعان مەكتەپ-ينتەرنات ادەبي مەرزىمدىك باسىلىمداردى جازدىرىپ المايتىن. جالپى، سول كەزدەگى ءوزىم بىلەتىن كىتاپ سۇيەر قاۋىم ىشىنەن «كوك مۇناردى» وقىمادىم دەگەن ادامدى ءوز باسىم كەزدەستىرمەپپىن. قازىر ويلاپ وتىرسام قىزىق،- ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ ىشكى زاڭدىلىعى بويىنشا، كوپ وقىعان كىتاپ تۋرالى وقۋشىلاردىڭ «ديسپۋت» دەپ اتالاتىن وي-تالقىسى بولاتىن. ادەبيەت ۇيرمەسىنىڭ جەتەكشىسى ساليما اپاي ۇيىمداستىرعان، ەڭ كوپ وقىلعان كىتاپ «كوك مۇنار» تۋرالى ديسپۋت - وي-تالقىدا سول كەزدىڭ سالتىمەن: «ەدىگە جاعىمدى كەيپكەر مە، الدە جاعىمسىز كەيىپكەر مە؟» – دەپ ۇزاق تالاسقانبىز. ەڭ قىزىعى، بۇرىن وقىعان كىتاپ كەيىپكەرلەرىن «جاعىمدى» نە «جاعىمسىز» دەپ، وڭاي ءبولىپ تاستايتىن بىزدەر، «ءا»-دەگەندە ەدىگە تۋرالى نە ايتارىمىزدى بىلمەي ابدىرىپ قالعانبىز. سەبەبى، ەدىگە بۇرىنىراقتا ءبىز وقىعان كىتاپ كەيىپكەرلەرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن. ويلاۋى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز سويلەۋ مانەرى مۇلدەم بولەك، باسقا. بوتەن الەمنەن كەلگەن سەكىلدى، بەيتانىس، جاڭا كەيىپكەر. سونشالىق جاقىن، بىراق، بوتەن... وزەگى دە، ءورىسى دە باسقا. ورەمىز جەتپەيتىن سەكىلدى... «كوك مۇناردىڭ» باس كەيىپكەرى  ەدىگە تۋرالى بىردەمە دەپ پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى بىزگە، مەكتەپ وقۋشىلارىنا اۋىر سوققان-دى. «كوك مۇناردىڭ» وزگە كەيىپكەرلەرى دوتسەنت باكەن تاڭىربەرگەنوۆ، گۇلشات، پروفەسسور ءاز-اعاڭ، ونىڭ ايەلى ءاليما، باسقا اسپيرانتتار كەنجەك، بەردىبەك تۋرالى ايانباي سويلەگەنبىز. ۇزاق تالقىلاۋدان سوڭ، ەدىگە وتە ءبىلىمدى، بىراق ماقتانشاقتىعىن قويسا جاعىمدى كەيىپكەر بولار ەدى،- دەگەن توقتامعا كەلگەنىمىز ەسىمدە. بالامىز عوي. قازىر ويلاسام كۇلكىلى.

قالاي دەسەك تە، «كوك مۇنار» سول تۇستاعى قالىڭ وقۋشى قاۋىمدى بەيجاي قالدىرماعان قازاق ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى قۇبىلىسى بولعانى انىق!

سول «كوك مۇنار» تۋرالى ديسپۋتتان كوپ ۋاقىت وتە قويماعان. ەسكىلىكتى ءبىر تاريحي جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ تۇرعان تۇرار اعايدان: «كوك مۇناردا» تۇركىلەر تۋرالى كوپ ايتىلماعان. نەگە؟»،- دەپ، سۇراعانىمىزدا، تۇرار اعاي سىنىپتىڭ ۇلكەن تەرەزەسىنەن تاۋ جاققا ۇزا-ا-ا-ا-اق قاراپ تۇرىپ: «جازعىزبايدى... جازا المايدى... سالدەن كەيىن: بىراق... ماعاۋين ءبارىبىر... مولودەتس... قازاق ادەبيەتىندە تۇركى قاعاناتى بىلاي تۇرسىن، كونە تۇركىلەردىڭ اتى اتالعان بىردە ءبىر شىعارما جوق»، – دەدى. سالدەن سوڭ الگى ءسوزى قايتالاپ: «...ءبارىبىر... ماعاۋين...مولودەتس...»، – دەدى. داۋىسى جەر استىنان شىققانداي قۇمىعىپ شىقتى. نەگە جازىلمايدى؟ كىم جازعىزبايدى؟ تۇسىنىكسىز. سىنىپتا ىشىنە اۋىر سىر بۇككەن ءولى تىنىشتىق ورنادى. ءبىز مەكتەپ وقۋشىسى بولساق تا تۇرار اعايدىڭ تۇرىنە قاراپ، ەنسەڭدى باسىپ، ءون-بويىڭدى جانىشتايتىن مەيىرىمسىز، الاپات قارا كۇشتى سەزىنگەندەي بولدىق. ەڭسەڭدى تۇزەپ، بويىڭدى كوتەرتپەيتىن اسا جاعىمسىز سەزىم.

كەيىن مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتقان كەزدەگى وڭاشا ءبىر ساتتە تۇرار اعايدان «كوك مۇناردا» ماعاۋين تۇركىلەر تۋرالى نەگە تەرەڭ جازباعان؟ -دەگەنىمىزدە – تسەنزۋرا عوي، – دەپ جاۋاپ بەرگەن.

مەن تۇرار اعايدى ءومىر بويى ۇمىتپايمىن. «تسەنزۋرا»، «تۇركىلەر» دەگەن ءسوز بەن قاتار راشيد-اد-دين، بيچۋرين، بارتولد، گۋميلەۆ، اريستوۆ دەگەن ەسىمدەردى دە مەن العاش رەت تۇرار اعايدان ەستىگەنمىن. كەيىنىرەك وقۋعا تۇسكەندە تۇرار اعايمەن سالىستىرىپ، الماتىنىڭ كازگۋ-ءىنىڭ تالاي پروفەسسورلارىن مەنسىنبەي قالعانبىز.

الماتى دەمەكشى، سۇمدىقتىن كوكەسىن الماتى كەلگەن سوڭ كوردىك. مۇندا قازاقتىڭ تىلىندە ەشكىم دە سويلەمەيدى ەكەن. مەنسىنبەيدى. قازاقتىن ءوزى دە. كوپشىلىك ورىندا، اسىرەسە ورىستار وتىرعان جەردە ورىس تىلىندە سويلەۋىڭ كەرەك ەكەن. ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندەر ەكىنشى، مۇمكىن ءۇشىنشى سورتتى ادام. بىردە مىنانداي وقيعا بولدى. ابيتۋريەنتپىز. ءبىر توپ  بولىپ دابىرلاي سويلەسىپ، تروللەيبۋستىڭ ارتقى ەسىگىنەن ىشكە كىرگەنىمىز سول ەدى، سوڭعى ورىندىقتا بىزگە قاراما-قارسى وتىرعان ورىس ايەلى: «نە شۋميتە! گوۆوريتە نا چەلوۆەچەسكوم يازىكە! بارانى!»،– دەدى. ءبارىمىز اڭتارىلىپ قالىپپىز. مەكتەپتە ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن ۆالەنتينا نيكولاەۆنا مەن زويا يبراگيموۆنانىڭ ارقاسىندا ءدال وسى ورىس ايەلگە اششى سوزبەن جاۋاپ قايتاراتىنداي ورىسشامىز بار بولاتىن. جاسى ۇلكەن اداممەن ءسوز تالاستىرۋ سول كەزدەگى تۇسىنىگىمىز بەن تاربيەمىزگە جات قىلىق. قاپەرىمدە نە ايتارىمىزدى بىلمەي ساسىپ قالدىق. مەنى تاڭىرقاتقان ەكىنشى وقيعا وسى كەزدە باستالدى. تروللەيبۋستىڭ ورتا شەنىندە تۇرەگەپ تۇرعان ءبىر قازاق ەر كىسى: «وني يز اۋىلا پريحالي»، – دەپ، ءوزى ورىس ءسوزىن دۇرىس ايتالماي تۇرىپ، ورىس ايەلگە ءمۇلايىم كوزبەن قاراپ، ىرجاڭداپ تۇر. ورىس ايەلى تاعى دا: «بارانى»،-دەدى. بۇل جولى ءبىزدى ايتتى ما، جوق الدە انا قازاقتى ايتتى ما، تۇسىنە الماي قالدىق. ءدال وسى وقيعا مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگى قالىپ قويدى. بۇل – «حالىقتار دوستىعى» دەگەن ۇرانمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان كەڭەستىك «ۇلى ورىستىق-شوۆينيستىك» يدەولوگيانىڭ اسا تۇرپايى دا جەكسۇرىن كورىنىسى ەدى.

ستۋدەنت اتاندىق. بۇل كەزدە ءبىر قازاقتىڭ قازاق ءتىلدى جانە ورىس ءتىلدى بولىپ ەكىگە بولىنگەن شاعى. قازاقشا سويلەمەيتىن ورىس ءتىلدى قازاق ستۋدەنتتەر وزدەرى بىرىڭعاي جۇرەدى. ولار اۋىلدان كەلىپ قازاقشا سويلەيتىن ءبىز سەكىلدىلەردى «مامبەت» دەپ مەنسىنبەيدى. وزگە ۇلت بولسا ماقۇل، وزدەرى قازاق بولا تۇرا، قازاقشا سويلەۋ بۇلاي تۇرسىن، قازاقشا سويلەيتىندەردى مەنسىنبەي، ولارعا جوعارىدان تومەن، استامشىلىقپەن قاراۋى مەنىڭ جانىما قاتتى باتتى. سەنىڭ ءوزىڭدى دە، ءتىلىڭدى دە ەشكىم مەنسىنبەيدى. قورلىقتىڭ ۇلكەنى – ءوز ەلىڭنىڭ استاناسىندا ءجۇرىپ، ءوز تىلىڭدە سويلەي الماۋ ەكەن! باسقانى بىلمەيمىن، ءدال وسى جاعداي ماعان قاتتى اسەر ەتىپ، ومىردەن ءبىرتۇرلى مەسەلىم قايتىپ، ءمۇجىلىپ، رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىرادىم.

ءدال وسى كەزەڭدە مەنىڭ قولىما «كوك مۇنار» ءۇشىنشى رەت ءتۇستى.  بۇرىنعى وقىعاندارىم شالا ەكەن. مەن «كوك مۇناردى» باسقا قىرىنان ءتۇسىندىم. «كوك مۇنار» ماعان رۋح بەردى «...مەنىڭ بويىمدا ەلتەرىس، ەستەمىر، كۇل-تەگىندەر زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ قانى بار. قۇلا شورا دەگەندى ەستىپ پە ەڭ؟ ەستىگەن جوقسىڭ. مەن سولمىن...» عاجاپ. كوكىرەگىڭە ساۋلە قۇيىلىپ، بويىڭا كۇش جينالىپ جاتىر. سەنى جەلەپ-جەبەيتىن رۋحاني كۇش... باسقا الەممەن بايلانىسقا ءتۇسىپ جاتقان سەكىلدىسىڭ. تىنىسىڭ اشىلىپ، بويىڭا ىستىق قان جۇگىرگەندەي. بويىڭدى الاپات كۇش كەرنەگەن... وسى كۇش بارتولد، بيچۋرين، ءۋاليحانوۆ، اريستوۆ، ب.كومەكوۆ، س.امانجولوۆ ەڭبەكتەرى ارقىلى قازاق تاريحىنا جول سىلتەگەن. وتكەنىڭدى تۇگەلدەپ، الدىڭدى جارىق ساۋلەگە تولتىرعان ءبىلىم كۇشى...  اتا تاريحى الاپات كۇش بەردى!

الاعا شۇكىر! سودان بەرى ورىستىڭ دا، قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتىڭ دا الدىندا ءبىر ەلى تومەندەگەن ەمەسپىز. ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتارعا مۇسىركەي قارايتىن بولدىق. انا ءتىلىڭدى، بابا ءتىلىن نەگە بىلمەيسىڭ، – دەپ ولاردىڭ وزدەرىنە مىندەت ارتا سويلەپ، ورىستارعا: قازاقستاندا تۇرىپ جاتىرسىن با، مەملەكەتىك ءتىل-قازاقتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتىڭ، – دەيتىن بولدىق.

ءيا، رۋحىڭ ءوشىپ، ءتىلىڭ، ءدىلىڭ، ۇلتتىق نامىسىڭ تاپتالىپ جاتقان تاريحتىڭ سول كەزەڭىندە «كوك مۇنار» بىزگە رۋحاني كۇش بەردى. سول كۇش ءبىزدى 1986-نىڭ جەلتوقسانىندا توتاليتارلىق رەجيمگە قارسى الاڭعا الىپ شىقتى. قازىر جەلتوقساندى زەرتتەۋشىلەر: «ستۋدەنتتەر الاڭعا قوناەۆ ءۇشىن شىقتى» ، – دەپ ءجۇر. بوس ءسوز. 1986 جىلى الماتىدا وقىعان ستۋدەنتتەردىڭ ءبارى دە جەلتوقسانشى. مەن بىلەتىن بىردە-ءبىر جەلتوقسانشى ستۋدەنتتەن: «مەن قوناەۆ ءۇشىن الاڭعا شىقتىم»،- دەگەن ءسوزدى ءالى ەستىگەنىم جوق. ولار ەڭ ءبىرىنشى قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى تاپتالىپ جاتقاندا - ۇلتتىڭ نامىسى ءۇشىن الاڭعا شىقتى. مەن بۇعان تولىق كەپىلدىك بەرەم! راس، قازاقستانعا قازاق باسشى كەلسە، اياق استى بولىپ تاپتالىپ جاتقان قازاقتىڭ ءتىلى مەن رۋحى، ار-نامىسى جوعارى كوتەرىلەر دەپ تۇسىندىك.

قوناەۆ تۇسىندا «تۇرمىستىق ءتىل» دارەجەسىنە ءتۇسىپ قالعان قازاق ءتىل ماسەلەسى-وتە كۇردەلى ماسەلە بولاتىن. انىعىنا كەلگەندە، سولتۇستىك قازاقستان وبىلىستارىندا 700-دەن استام قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستاعان قوناەۆ، قازاقتى ورىستاندىرۋعا بەلسەنە كىرىسكەندەردىن الدىنعى شەبىندە تۇر. ونى ول سانالى تۇردە مە، الدە، ماجبۇرلىكتەن ىستەدى مە، ول جاعى ءبىر اللاعا عانا ايان. قازاق مەكتەپتەرى جابىلعان. امال جوق ورىس مەكتەپتەرىندە وقىعان قازاق بالالارى «تىڭ يگەرۋ» دەگەن سىلتاۋمەن قازاق جەرىنە ميلليونداپ كەلگەن كەلىمسەك ورىستارعا جۇتىلىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ جەرگىلىكتى قازاقتارىنىڭ باسىم بولىگى ءتىلىن ۇمىتىپ، ورىستانىپ كەتتى. وبالى كىمگە؟

قازىر قوناەۆتى اقتاعىسى كەلەتىندەر – قوناەۆ پالەنباي قالا سالدى، سول كىسىنىڭ تۇسىندا قازاقستان گۇلدەندى، – دەيدى. مەن ول كىسىنىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارمايمىن. بىراق، سول كەزەڭدەگى راشيدوۆتىڭ تۇسىندا – وزبەكىستان، اليەۆ تۇسىندا – ءازىربايجان، شەۆارنادزەنىڭ تۇسىندا – گرۋزيا ءوسىپ-وركەندەپ، گۇلدەندى عوي. ولار دا پالەنباي قالا، زاۆود-فابريكالار سالدى. بىراق، ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ءبىزدىڭ قوناەۆ سەكىلدى ءوز ەلدەرىندەگى ۇلتتىق مەكتەپتەردى جاۋىپ تاستاعان جوق. ولاردىڭ ءتىلى دە، مادەنيەتى دە ۇلتتىق رۋحى دا ءوسىپ-وركەندەپ، جەتىلدى. سول سەبەپتى دە قازىرگى وزبەكستان، ءازىربايجان، گرۋزيادا ۇلتىق رۋح پەن ۇلتتىق ءتىل – ءبىزدىڭ قازاقستانداعىداي وزەكتى ماسەلە بولىپ كۇن تارتىبىندە تۇرعان جوق.

قوناەۆتىڭ تۇسىندا ءبىز جاقسى مەن جاماندى اجىراتا الاتىن جاستا ەدىك. سول كەزدە كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ل.ي.برەجنەۆپەن دوس بولىپ، كۇندە ءسۇيىسىپ جۇرگەن قوناەۆ – سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا جابىلىپ قالعان قازاق مەكتەپتەرىن قايتا اشۋدى باس حاتشىعا نەگە ايتپايدى ەكەن، – دەپ ويلايتىنمىن. مەيلى قوناەۆ ءجۇز قالا سالسىن، حالىقتى كەرەمەت بايلىق پەن مولشىلىقا جەتكىزسىن – مۇنىڭ ءبارى ءبىر قازاقتى ورىس ءتىلدى، قازاق ءتىلدى ەتىپ ەكىگە ءبولىپ، ءوز ۇلتىن قولدان ورىستاندىرعان قوناەۆتىڭ ۇلت الدىنداعى اۋىر كۇناسىن جەڭىلدەتە المايدى.

قازىر ويلايمىن: نەگە قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاق ءتىلى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ءتىلى بولىپ، ۇلت تىلىنە اينالا المادى. سەبەبى، قوناەۆتىڭ ءوزى ورىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ (كەيبىر دەرەكتەردە تاتار مەكتەبى) ورىسشا تاربيە الدى. مىنە ماسەلە وسى جەردە جاتىر! قوناەۆ قازاقستاندى باسقارعان تۇستا، ونىڭ ۇلكەن جينالىستاردا قازاقشا سويلەگەنىن ءبىر رەت تە كورگەن ەمەسپىن. راس 80 - جىلداردىڭ باسىندا تەلەۆيزوردان اۋىل شارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر جينالىسىندا قوناەۆتىڭ قازاقشا بايانداما جاساعانىن كورىپ، قوناەۆ قازاقشا بىلەدى ەكەن-اۋ، – دەپ تاڭقالعام. باسقا كەزدە قوناەۆتىڭ رەسمي جينالىستاردا قازاقشا سويلەگەنىن كورگەن ەمەسپىن. ول كىسى قازاق تىلىندە پەنسياعا شىققان سوڭ سويلەي باستادى. بۇعان دەيىن ول تەك قانا ورىس تىلىندە سويلەيتىن. كىم قايدا وقىپ، قانداي تاربيە الدى، سول تاربيە العان ورتاسىنا قىزمەت ەتەدى. ورىس مەكتەبىندە وقىپ، ورىسشا سويلەپ، ورىسشا تاربيە العان قوناەۆ - سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنداعى 700-دەن استام قازاق ءتىلدى، ۇلت مەكتەپتەرىن ويلانباستان جاپتى دا تاستادى. ناتيجەسىندە، ۇلت قوس ءتىلدى بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوز ءتىلى مەن تاريحىن بىلمەيتىن، ۇلتىن مەنسىنبەيتىن «ماڭگۇرت» قازاقتار جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي بولىپ، قاپتاپ شىعا كەلدى. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق تراگەديامىز.

مۇمكىن كەيبىرەۋلەر: «نەگە بارىنە قوناەۆ كىنالى بولۋى كەرەك؟»، – دەپ ايتار. ءيا، قوناەۆ كىنالى! ونىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار. ەلدى ءبىر حان جەكە بيلەپ، داۋدى ءبىر عانا بي جالعىز ءوزى شەشىپ، اۋىلدى ءبىر اقساقال جەكە باسقارعان قازاق قوعامى - جالعىز ادامنىڭ بيلىگىنە باعىناتىن اۆتوريتارلى جۇيەگە بەيىم قوعام. انىعىندا كەلگەندە، قازاقستاندى قوناەۆ باسقارعان كەزدە قوناەۆتىڭ عانا، نازارباەۆ تۇسىندا نازارباەۆ ءسوزى عانا جۇزەگە اسىپ وتىردى. سوندىقتان دا، ءوزى باسقارعان جىلدارداعى قازاقستان ءۇشىن تاريح الدىندا دا، بولاشاق ۇرپاق الدىندا دا تەك وسى كىسىلەر عانا جاۋاپتى بولماق.

قازىر قوناەۆتى اقتايتىندار: «قوناەۆ سولتۇستىك قازاقستان مەن شىعىس قازاقستاندا جابىلىپ قالعان قازاق مەكتەپتەرى تۋرالى بىلمەدى.»، – دەپ ءجۇر. بوس ءسوز! قالاي بىلمەيدى؟ قازاقستاننىڭ بۇكىل سولتۇستىك وبلىستارى مەن شىعىس قازاقستاننىڭ كەيبىر اۋداندارىندا قازاق مەكتەپتەرى بولماي، قازاقتار ورىس مەكتەبىندە وقىپ، ورىستانىپ ورىسشا سويلەپ، قازاق ءتىلدى وڭتۇستىك پەن باتىستان بولەكتەنىپ، ءبىر قازاق ورىس جانە قازاق ءتىلدى بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ جاتقانىن بىلمەسە، ول نەسىنە بۇكىل قازاقستاندى پالەنباي جىل باسقارعان؟! مۇمكىن، جەكە تۇلعا رەتىندە قوناەۆ وتە جاقسى ادام بولعان شىعار، بىراق كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى رەتىندە، قوناەۆتىڭ ۇلت الدىنداعى كىناسى مەن كۇناسى ءبىر باسىنا جەتەرلىك.

نازارباەۆ تۇسىندا دا، قازاق ءتىلىنىڭ شەكەسى شىلقىپ كەتكەنى شامالى. سول باياعى، ءبىر قازاقتىڭ ورىس جانە قازاق ءتىلدى بولىپ، ەكىگە بولىنگەنى-بولىنگەن. بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، ۇيرەنگەن قۇقاي. جانعا باتاتىنى: ەلىمىزدە قابىلدانعان «بلۋمم جۇيەسى»، «كەمبريدجدىك ءتاسىل»، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورمالارى بويىنشا، قازىرگى تاڭداعى قازاق مەكتەپتەرىندە، ۇلتتىق جۇيكە-جۇيەمىزدىڭ نەگىزى – «حالىق اۋىز ادەبيەتى» جەكە ءپان رەتىندە، ال، «قازاق ادەبيەتى» ءپانى سىنىپ بويىنشا عاسىر-عاسىرعا ءبولىنىپ، جۇيەلى تۇردە، عىلىمي نەگىزدە وقىتىلمايدى. بۇل، بۇل ما، قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا جۇيەلى نەگىزدە گرامماتيكا  دا وقىتىلمايدى، ديكتانت تا جازىلمايدى. شىعارما  جازۋ بولسا دا جوق. بارلىعىن وقۋ جوسپارىنان الىپ تاستاعان. انىعىنا كەلگەندە، بۇل – ۇلتتى جويۋعا ارنالعان ماقساتتى تۇردەگى باعدارلى جوسپار. ءبىر ۇلتتى جويۋ ءۇشىن وعان اتوم بومباسىن تاستاپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. سول ەلدىڭ ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقان ەتسەڭ بولدى، – دەگەن كەپ، ءدال قازىر قازاقتىڭ باسىنا ءتونىپ تۇر. ىشىندە جۇرگەن سوڭ بىلەمىز، جۇيەسى بۇزىلعان وقۋ جۇيەمىزدىڭ ۇلتقا اكەلەر قاسىرەتى مەن زارداپتارىنىڭ سەبەبىن دە، سالدارىن دا ايتتىق، جازدىق تا. راقمەت، «اباي.كز» پورتالى ءبىلىم سالاسى تۋرالى جازعان قانشاما ماقالامدى جاريالادى. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ اپاتتى جاعدايى تۋرالى مەن جازعان ماقالالارعا وراي ايتىلعان مۇعالىمدەر «جانايعايىنا» نە بيلىك تاراپىنان، نە ەلگە بەلگىلى «زيالىلار» تاراپىنان «ءماۋ» دەپ ءۇن قاتقان ەشكىم بولمادى. نەگە؟ تۇسىنىكسىز. وسى تۇستا لەنيننىڭ: “ينتەلليگەنتسيا – نە سوۆەست ناتسي، ا گاۆنو ناتسي”، – دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى. (زيالىلار ۇلتتىڭ ار-وجدانى ەمەس – ءناجىسى) قورىتىندىلاي ايتساق: نازارباەۆتىڭ تۇسىندا قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ تاس-تالقانى شىقتى. مۇنى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قازاق زيالىلارىنىڭ ءبارى دە بىلەدى. بىراق، ۇندەمەيدى...

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قوناەۆ تۇسىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك قازاق مەكتەپتەرى جابىلسا، نازارباەۆ تۇسىندا قالىپتاسقان وقۋ جۇيەمىزدىڭ تاس-تالقانى شىعىپ، ۇلت بولاشاعىنا تونگەن قاۋىپ ەسەلەپ ءوستى.

ءبىر قايعى،مىڭ قايعىنى قوزعايدى،– دەگەن. «كوك مۇنارداعى» ەدىگەنىڭ تۇرىك قاعاناتى تۇسىنداعى ۇلى قاعاندار مەن سول كەزدەگى كوشپەندى بابالارىمىز تۋرالى ايتقان سوزدەرىنەن رۋحاني كۇش العان ءبىز، 1986-نىڭ جەلتوقسانىندا قوناەۆ ءۇشىن الاڭعا شىقپاعانىمىزدى جانە قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالۋىنىڭ كوپ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرىن عانا ايتام دەپ وتىرىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى «ديۆەرسيانى» دا ءسوز ەتۋگە ءماجبۇر بولدىق.

اۋا جايىلىپ، بوستەكتى سويلەمەۋگە قانشا تىرىسساق تا م.ماعاۋين شىعارماشىلىعىن ءسوز ەتۋدى ماقسات ەتكەن سوڭ، قازاقتىڭ رۋحاني الەمى مەن ءبىلىم سالاسىنا جاسالىپ جاتقان «ديۆەرسيالىق-وتارلاۋشى» كۇشتەر تۋراسىندا ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، م.ماعاۋيننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن ادەبي شىعارمالارىنداعى ەڭ نەگىزگى وزەكتى وي – وتارشىل سىرتقى كۇشتەرگە قارسى باعىتتالعان قازاق حالقىنىڭ «ۇلتتىڭ يممۋنيتەتىن» كوتەرۋ بولىپ تابىلادى. ال، «ۇلتتىق يممۋنيتەت» – حالىق ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن، تاريحى مەن ادەبيەتىن ءسۇيىپ، قۇرمەتتەۋى ارقىلى قالىپتاسادى.

ەگەر، م.ماعاۋيننىڭ ادەبي شىعارمالارى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرىن ءبىر-بىرىنە جالعاپ قوسار بولساق، سىرتقى وتارشىل كۇشتەرگە قارسى سوعىلعان «ۇلى قازاق قورعانى» پايدا بولعان بولار ەدى. وتارشىل كۇشتەردىڭ باستى ماقساتى – حالىقتىڭ تابيعي بايلىعى مەن جەرىن تارتىپ الىپ، سول جەردىڭ يەسى بولىپ وتىرعان ۇلتتى تاريحىنان، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنەن، ءتىلى مەن دىنىنەن، سالت-داستۇرىنەن ايىرا وتىرىپ، حالىقتى توبىرعا اينالدىرۋ. ال، توبىردى باسقارۋ ارقاشان دا وڭاي. مۇنى عىلىم تىلىندە وتارلاۋ (كولونيزاتسيا) نەمەسە وتارشىلدىق ساياسات (كولونيالنايا پوليتيكا) دەيدى.

م.ماعاۋين شىعارمالارىندا ايتىلعان وي مەن يدەيا بىرەۋ، ول – ءبىز ايتىپ وتكەن وتارشىلدىق پەن وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەس.

بۇگىنگى ءسوز ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرى ارقىلى وتارلىق ساياساتقا قارسى كۇرەسە وتىرىپ، ءوز ۇلتى، قازاق حالقىنىڭ «ۇلتتىق يممۋنيتەتىن» كۇشەيتۋ جولىندا بار سانالى عۇمىرىن ارناعان، شىن مانىندەگى «ۇلت زيالىسى»- مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارى» تۋرالى بولماق.

ءسوز باسىن دا ايتتىق، تاعى دا قايتالايمىز: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارى» – العاشقى كەزدە ادەبيەت سىنشىلارى تاراپىنان قاتال سىنعا ۇشىراسا دا، باسپادان جارىق كورگەن ساتتەن باستاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىم وتە جىلى قابىلداعان، قازاق ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى قۇبىلىسى.

«كوك مۇنار» قازاقتىڭ كونە تاريحىنا جول سىلتەپ، ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ تاريحي جادىسىنا باعىت-باعدار بەرىپ، ۇلتتىڭ «ويانۋ ءداۋىرىنىڭ» باستاۋىندا تۇرعان قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ العاشقى شىعارمالاردىڭ ءبىرى بولدى. «ءبىرى بولدى»،– دەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز: بۇل كەزەڭدە م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» تاريحي رومان-ەپوپياسى قازاق ادەبيەتى مەن وداقتىق ادەبيەتتى بىلاي قويعاندا، الەمدىك ادەبيەتتە وزىندىك ورنىن الىپ ۇلگەرگەن ۇزدىك شىعارما بولاتىن. ءبىز قازىر «اباي جولى» تۋرالى ءسوز قوزعاساق، ونىڭ كوركەمدىك قۋاتىن ءبىرىنشى كەزەكتە تىلگە تيەك ەتەمىز دە، «اباي جولىنىڭ» تاريحي رومان ەكەنىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز. ءسوز جوق، «اباي جولى» – كوركەمدىك قۋاتى اسا جوعارى، XIX عاسىردىڭ II جارتىسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن ەنتسيكلوپەديالىق تۇرعىدان سۋرەتتەگەن رومان-ەپوپەيا. دەسەك تە، «اباي جولى» جانرلىق ەرەكشەلىگى جونىندە «تاريحي رومان» توپتاماسىنا جاتاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

مەنىڭ ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا، «اباي جولىنان» كەيىن «تاريحي-رومان» جانرىندا قالىڭ وقىرمان قاۋىمدى ءدۇر سىلكىنتىپ، نازارىن وزىنە اۋدارعان ءى.ەسەنبەرليننىڭ «قاھارى» بولدى. بۇل – 1969 جىل. «قاھاردان» سوڭ اراعا ءۇش جىل سالىپ، جارىق كورگەن م.ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارى»، قازىر عانا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ۇلت رۋحانياتىنا باعىت-باعدار بەرىپ قازاقتىڭ كونە تاريحىنا جول سىلتەگەن قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ العاشقى شىعارما بولعاندىعى، ادەبيەتىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا كوز سالعان ويلى وقىرمانعا انىق اڭعارىلادى.

ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى. جالعاسى بار.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz