ناۋرىز – الەمدەگى ەڭ كونە مەيرامنىڭ ءبىرى. ونىڭ پايدا بولۋ تاريحى ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى ءبىر مىڭ جىلدى قامتيدى دەيدى كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەر. ول دەرەكتەر ونى قازىرگى  يران تەرريتورياسىندا پايدا بولعان زورواستريزم دىنىمەن بايلانىستىرادى. وندا ەجەلگى يراندىقتاردىڭ كۇنگە تابىنعانى، سوندىقتان ونىڭ قۇرمەتىنە تىرىشىلىكتىڭ  ويانار كەزى – ناۋرىز ايىندا بۇل مەرەكە تويلاناتىن بولعان دەسەدى...

ءيا، دەرەكتى تاريح بىزگە وسىلاي دەيدى...

الايدا، تاريحقا دەگەن كوزقاراستار دا وزگەرىپ وتىرۋى زاڭدى. مىسالى، وتكەن عاسىرلاردا ەۋروپوتسەنتريزم ۇستانىمىندا «كوشپەندىلەر تاريحتا ەشبىر ءىز قالدىرماعان، ول ادامزاتتىڭ بەكەر وتكەن ۋاقىتى» دەگەن ۇستانىم بولدى. ال، قازىرگى تاريحتا ‑ كوپتەگەن تاريحي وقيعالاردى قايتا قاراۋ بارىسىندا ‑  ادامزات تاريحىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر اكەلگەن «كوشپەندىلەر وركەنيەتى» بولعانى مويىندالدى. وعان، ەجەلگى داۋىردەگى ساقتاردىڭ ونەردەگى قايتالانباس «اڭ ءستيلى» دەپ اتالعان زەرگەرلىك ونەرى، ساق (سكيفتەر) دالاسىنان «التىن ادامداردىڭ» كوپتەپ تابىلۋى، كوشپەندىلەردىڭ ەڭ العاش بولىپ وراسان كەڭىستىكتى جاۋلاپ، ول جەرلەردە مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىنا تۇرتكى بولعانى، ولاردىڭ جىلقىنى جەانە وزگە ءۇي جانۋارلارىن العاش بولىپ قولعا ۇيرەتكەنى، العاشقى مەتاللۋرگيانى مەڭگەرگەنى، ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەر بولعانى، ولار وتە كونە زامانداردا ءبىر تاڭىرگە تابىنىپ، كۇندى «قۇداي سيمۆولى» رەتىندە ساناعانى اسەر ەتتى. الىسقا بارماي‑اق، وسى الماتى ماڭىنداعى جارتاستارداعى كونە پەتروگليفتەردى قاراساق، وندا «كۇنباستى ادام» بەينەسىن كورەمىز. الماتىدا ءوتىپ كەلگەن «ازيا داۋىسى» اتتى ءان فەستيۆالىنىڭ دە لوگوتيپتىك بەلگىسى «كۇنباس ادام» بولعانى بەلگىلى. سول سياقتى، وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ دا ارعى اتاسىنىڭ اتى كۇنباس بولعانىن قوسا ايتار ەدىم.

ودان ءارى، تاريحتا يران حالقىنىڭ ەجەلگى ءدىنى دەلىنگەن ءزورواستريزمنىڭ پايدا بولۋى مىڭ جىلدىقپەن ولشەنەدى دەيدى. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن الەم عالىمدارى بۇل دىندەگى قۇداي اتى «اۆەستا» ءسوزىنىڭ، پايعامبارىنىڭ اتى «زاراتۋشترا» ءسوزىنىڭ ماعىنالىق توركىنىن پارسى تىلىنەن قانشاما ىزدەسە دە – ودان ەشبىر عىلىمي‑لينگۆيستيكالىق مان‑ماعىنا تاپپادى. كەيىنگى زامانداردا ورتاازيالىق، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق عالىمدار ونى كونەتۇركىلىك ءتىل قالىبىنا سالىپ قايتا قاراعاندا ‑ كوپ جاعداي ءوز قيسىنىن تاپتى. وسىعان سۇيەنگەن قازاقستاندىق تاريحشىلار ەجەلگى ساقتار ءدىني نانىم‑سەنىمى كۇن قۇدايى ناسيحاتتاۋشى ساق ميسسيونەرىنىڭ پارسى ەلىنە بارىپ، «و باستا جاراتۋشى تۇرادى»  دەگەن ميسسيونەرلىك سوزىنە توقتادى.

ءيا، ءارتۇرلى توتەمدى قۇداي ساناعان ول زاماندا كوكتەگى ءبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋ، شىنىندا دا، پروگرەستى يدەيا ەدى. سوندىقتان ميسسيونەردىڭ «و باستا» دەگەن تۇركىلىك ءسوز ماعىناسىن تۇسىنبەگەن حالىق ونى «اۆەستا» دەگەن قۇداي اتىنا اينالدىرىپ، ەكىنشى قاتارداعى «جاراتۋشى» ءسوزىن زاراتۋشتراعا، ياعني، پايعامباردىڭ، ياعني، ميسسيونەردىڭ ءوزىنىڭ ەسىمىنە اينالدىرعان دەگەن پىكىر پايدا بولدى. بۇل پىكىر، ارينە، تالاستى پىكىر. بىراق، وعان بىرنەشە فاكتورلار باسىمدىق بەرەدى:

بىرىنشىدەن، كونە تۇركىلەر (ساقتار) ەجەلگى گرەك وركەنيەتى زامانىنان گرەك مادەنيەتىنە زور ىقپالىن تيگىزگەن. گرەكتەردىڭ «باس قۇدايىنىڭ» اتى زەۆس (قۇدايلار پاتشاسى، باس قۇداي) كونە تۇركىلەردىڭ كوك تاڭىرىنە (كۇن) ساي كەلسە، ەجەلگى گرەكتەردەگى زەۆستىڭ جارى، تىرشىلىك باستاۋى گەرا – كونە ساقتاردا ۇماي انا اتىمەن بەلگىلى. ۇماي دا گەرا سياقتى «تىرشىلىك كوزىنىڭ باستاۋى، ونىڭ قوعاۋشىسى، جەر‑سۋ يەسى رەتىندە قابىلدانادى. ال بۇل تىزبەكتە ساقتاردىڭ كونە نانىم‑سەنىمى تاريحي حرونولگيا بويىنشا ءزورواستريزمنىڭ پايدا بولۋىنان الدەقايدا ەرتە ورىن الادى.  جانە دە، ەجەلگى گرەكتەر قابىلداعان «قۇدايلار يەرارحياسى» تۇسىنىگى اۋەلى شىعىس حالىقتارىندا پايدا بولعاندىعىن بىلدىرەدى.

ەكىنشىدەن, كوشپەندىلەردى مويىندامايتىن  ەۋروپا عالىمدارى «كۇنگە تابىنۋدىڭ شىققان جەرى ءۇندى حالقىندا» دەپ، تاريحي شىندىقتى بۇرمالاعان. جاقسى، «سولاي بولسا، سولاي شىعار» دەپ بۋدديزم تاريحىنا شولۋ جاسايىق. سوندا، ۇندىلەردىڭ بۋددانىڭ قۇدايعا اينالعانعا دەيىنگى اتى ساكيا ەكەنىن انىقتايمىز. ونداعى «ساكيا بۋدداعا اينالاردان بۇرىن جيىرما جاسىندا ءبىلىمىن تولىقتىرۋعا سولتۇستىك ساق ەلىنە كەتتى» دەگەن دەرەكتىڭ ءوزى – ازياداعى «كۇنگە تابىنۋ» ءدىني نانىم‑سەنىمى ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىز، ءتۇپ اتالارىمىز ‑ كوشپەندى پروتوتۇركى، نە، پروتوساق ەلىندە پايدا بولعانىن انىق كورسەتىپ تۇر.

تاعى ءبىر قوماقتى ارگۋمەنت – قازىرگى «تۇركى ءتىلى» دەگەن تىلدىك توپتىڭ تاريحى كەمى 12 مىڭ جىلعا، ارىسى 25‑45 مىڭ جىلعا كەتەتىنى تۋرالى دەرەكتەر تابىلۋدا. ياعني، قازىرگى ءبىزدىڭ قولدانىستاعى كوپ ءسوزىمىز وسىدان سونشاما مىڭداعان جىلدار بۇرىن دا قولدانىستى بولعان. ونىڭ دەرەگى امەريكا قۇرىلىعىنان تابىلۋدا. ول جاقتا قونىستانعان ۇندىستەردىڭ (قاتەلىكپەن سولاي اتالىپ كەتكەن) امەريكا قۇرىلىعىنا كەلۋى 45 مىڭ جىل بۇرىن باستالىپ، سوڭعى قونىستانۋ 12 مىڭ جىل بۇرىن توقتاعان. ازيا‑امەريكا اجىراپ، اراداعى كوش توقتاعان. بىراق، قازاقستاندىق عالىم ءادىل احمەتوۆ ءۇندىس تايپالارىندا ءالى كۇنگە دەيىن جۇزدەن استام ءبىزدىڭ سوزدەر قاز‑قالپىندا قولدانىلاتىنىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەدى.  بۇل ءبىزدىڭ تىلدىك تاريحىمىزدىڭ تەرەڭدىگىنەن حابار بەرىپ تۇرعان ناقتى دەرەك! ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى مولەكۋلالىق دنك زەرتتەۋلەر امەريكالىق ۇندىستەردىڭ ازيادان كوشكەنىن كورسەتۋدە. بۇل  ايعاق تا ءبىزدىڭ پوزيتسيانى كۇشەيتىپ تۇر.

مىنە، وسى تاريحي دەرەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، «ناۋرىز مەيرامى پارسىلاردان ەمەس، كۇنگە ولاردان الدەقايدا كوپ بۇرىن كۇنگە تابىنعان كوشپەندىلەر اراسىندا پايدا بولعان مەيرام» دەگەن قورىتىندى شىعادى. ال، «مەيرام پارسىلاردا پايدا بولعان» دەگەن ءسوز تاريحتى بۇرمالاۋ. مىسالى، تاريحي وقۋلىقتاردا تاريح اتاسى گەرادوتتىڭ «ساقتار (سكيفتەر دەڭىز) پارسى تىلىندە  سويلەيتىن حالىق» دەگەن ءسوزى كەيىننەن كوپ نارسەنى بۇرمالاۋعا، تاريحي سۇراقتارداڭ شاتاسۋىنا الىپ كەلگەنى بەلگىلى. ءبىز ول ءسوزدى گەرادوتتىڭ ءوزى ايتتى ما، الدە، ونى كەيىننەن بىرەۋلەر گەرادوتتىڭ «اۋزىنا سالىپ» بەردى مە – ونى بىلمەيمىز. بىراق، تاريحشىلار كوپ عاسىرلار بويى «ساقتار – پارسى حالقىنىڭ وكىلى» دەپ، يران مەن تۇران اراسىنداعى عاسىرلىق سوعىستاردى تۇسىندىرە الماي ءجۇردى ەمەس پە؟ مىنە، ناۋرىز مەيرامىنىڭ شىعۋ تەگى دە ءدال وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايعا تاپ بولدى ما دەپ ويلايمىن...

سوندىقتان، وسىلاي وي قورىتا وتىرىپ، مەن سەنىمدى تۇردە بۇگىنگى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تويى، وتەتىن ايعا بايلانىستى ناۋرىز تويى دەپ اتالاتىن مەيرام وسى سايىن دالانى مەكەندەگەن ارعى بابالار – پروتوتۇركىلىك كوشپەندىلەردەن شىققان دەپ مالىمدەي الامىن!

ال، ول كوشپەندىلەردىڭ ءتول مۇراگەرلەرى رەتىندە بۇگىنگى ورتاازيالىق تۇركىلىك ەلدەردى ايتۋعا بولادى. ال، ونىڭ قاق تورىندە قازاق حالقى تۇر. ەندەشە، «ناۋرىز مەيرامى – قازاق حالقىنىڭ ونداعان مىڭ جىلداردان بەرى تويلاپ كەلە جاتقان ءتول مەيرامى» دەپ نىق ايتقان دۇرىس!

بۇعان بىرەۋلەر «ناۋرىز دەگەن ءسوز شە، ول پارسى ءسوزى عوي؟» دەپ قارسى بولۋى مۇمكىن. ول تۋرالى  اباي «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققانى تۋرالى» دەگەن تاريحي ماقالاسىندا ناۋرىز تاريحىن كوشپەلى حالىقتاردىڭ سوناۋ «حيباگي»، «حۇزاعي» دەپ اتالعان زامانعا دەيىن اپارىپ: «ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى بولىپ، ناۋرىزناما قىلامىز دەپ، تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن»، - دەپ جازادى. اقىن ناۋرىز تويىن دىنگە جاناستىرماي، كەكتەم مەرەكەسى ەكەنىن اشىق جازادى.

ءبىزدىڭ ويىمىز دا وسىعان ۇقساس. تەك ءبىر ماسەلەنى ەسكەرۋ كەرەك، ول قاي ۋاقىتتا بولماسىن، كوشپەندىلەردىڭ وزدەرى مەكەندەگەن الىپ كەڭىستىكتە، ۇلان‑عايىر دالادا كوممۋنيكاتسياسى، ءوزارا بايلانىسى ءالسىز بولارى زاڭدى. ال، وعان كەرىسىنشە، كەز كەلگەن مەرەكە‑مەيرام وتىرىقشى حالىقتىڭ ورتاسىندا تەز تارايدى جانە مەيرامنىڭ بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەرمەن كانوندانۋى جىلدام وتەدى. (مىسالى، ءدىننىڭ تارالۋى دا وسى زاڭعا باعىنادى). سوندىقتان، ءبىز دە ناۋرىز مەيرامىنا بايلانىستى وسى زاڭدىلىقتى بايقايمىز: ونى مەرەكەلەۋدە كوشپەندىلەر  يراندىقتاردان قالىپ قويدى، مەيرامدى يراندىقتار سياقتى بۇقارالىق مەرەكەگە اينالدىرا المادى.  سوندىقتان، بۇل مەيرام ۋاقىت وتە كەلە بىزگە قايتا ورالعاندا، سانامىزدا «يران حالقىنىڭ ناۋرىز مەرەكەسى» دەپ قايتا جاڭعىرعان سىڭايلى. ەندەشە، «قايتقان مالدا بەرەكە بار» دەيتىن قازاق حالقى ەندى ونى ءوزىنىڭ ءتول مەرەكەسى دەپ تانۋى كەرەك جانە ول ادىلەتتى. جوعارىدا تاريحتى قوزعاعاندا ‑ مەن وسىنى ايتۋعا ۇمتىلدىم...

ال ناۋرىز اتاۋى شە؟

بۇل اتاۋ بىزگە مەيراممەن بىرگە قوسارلانىپ كەلۋى ابدەن ىقتيمال – ءتىل مەن مادەنيەت ۇنەمى الماسىپ وتىراتىن قۇبىلىستار!

(ناۋرىز تۋرالى باسقا  مالىمەتتەردى كەلەسى ماقالالاردا ايتاتىن بولامىن)

ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بۇگىننەن باستالدى، مەيرام قۇتتى بولسىن، اعايىن!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

Abai.kz