ءاپ دەگەننەن ايتايىق، ن. نىعماتۋللين قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراۋى كەرەك. بۇل قازاق ەلىنىڭ پارلامەنتى، ول جەردە قازاقتار ءبىر-بىرىمەن ۇلتتىق ءداستۇر ارقىلى تىلدەسۋىنە تىيىم سالۋعا ن. نىعماتۋليننىڭ ەشقانداي حۇقى جوق! بۇل ۇلتىمىزدى باسىنۋدىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ قاراۋىمىز كەرەك مۇنداي ورەسكەلدىك ەشبىر ەلدە بولعان ەمەس! ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىك. وزبەكستان شەكاراشىلار دايارلاۋ ۋچيليششەسىندە وقىعان ءبىر ءىنىم ايتادى. كۇندە تاڭەرتەڭ ساپقا تۇرىپ، الداعى جۇمىس كۇنىنىڭ ءتارتىبىن ءتۇسىندىرۋ كەزىندە ۋچيليششە باسشىسى وزبەك گەنەرال-لەيتەنانت يبادۋللاەۆ ءاردايىم «ەستەرىڭدە بولسىن، بىزگە ەڭ اۋەلى وزبەك ۇلتىن سۇيەتىن، وزبەك ۇلتىن قۇرمەتتەيتىن ساردارلار (وفيتسەرلەر) كەرەك»-دەيتىن ەدى دەيدى. وسىنى ەستىگەندە «اپىر-اي، وزبەكتەر ناعىز ۇلتشىل، ناعىز ءوز ەلىن سۇيەتىن، ۇلتتىق نامىسىنا ەشقاشان داق تۇسىرمەۋدى ويلايتىن حالىق دەيتىن ەدى راس ەكەن-اۋ دەپ تاڭ قالعانبىز. ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىزبىز دەپ اتالاتىن قازاقستان اسكەرلەرى مەن ىشكى ىستەر ساربازدارىنا (پوليتسەيلەرگە) ءالى كۇنگە شەيىن ورىس تىلىندە ءامىر بەرىلەدى. ولار ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەدى. وسىنىڭ ءبارىن جۋرناليستەر مەن جازۋشى قاۋىم، كەۋدەسىندە نامىستىڭ ازدى-كوپتى شوعى مەن قولامتاسى قالعان وزگە دە قازاق ازاماتتارى 22 جىلدان بەرى ايتۋداي-اق ايتىپ، جازۋداي-اق جازىپ كەلەدى.

ءاپ دەگەننەن ايتايىق، ن. نىعماتۋللين قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراۋى كەرەك. بۇل قازاق ەلىنىڭ پارلامەنتى، ول جەردە قازاقتار ءبىر-بىرىمەن ۇلتتىق ءداستۇر ارقىلى تىلدەسۋىنە تىيىم سالۋعا ن. نىعماتۋليننىڭ ەشقانداي حۇقى جوق! بۇل ۇلتىمىزدى باسىنۋدىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ قاراۋىمىز كەرەك مۇنداي ورەسكەلدىك ەشبىر ەلدە بولعان ەمەس! ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىك. وزبەكستان شەكاراشىلار دايارلاۋ ۋچيليششەسىندە وقىعان ءبىر ءىنىم ايتادى. كۇندە تاڭەرتەڭ ساپقا تۇرىپ، الداعى جۇمىس كۇنىنىڭ ءتارتىبىن ءتۇسىندىرۋ كەزىندە ۋچيليششە باسشىسى وزبەك گەنەرال-لەيتەنانت يبادۋللاەۆ ءاردايىم «ەستەرىڭدە بولسىن، بىزگە ەڭ اۋەلى وزبەك ۇلتىن سۇيەتىن، وزبەك ۇلتىن قۇرمەتتەيتىن ساردارلار (وفيتسەرلەر) كەرەك»-دەيتىن ەدى دەيدى. وسىنى ەستىگەندە «اپىر-اي، وزبەكتەر ناعىز ۇلتشىل، ناعىز ءوز ەلىن سۇيەتىن، ۇلتتىق نامىسىنا ەشقاشان داق تۇسىرمەۋدى ويلايتىن حالىق دەيتىن ەدى راس ەكەن-اۋ دەپ تاڭ قالعانبىز. ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىزبىز دەپ اتالاتىن قازاقستان اسكەرلەرى مەن ىشكى ىستەر ساربازدارىنا (پوليتسەيلەرگە) ءالى كۇنگە شەيىن ورىس تىلىندە ءامىر بەرىلەدى. ولار ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەدى. وسىنىڭ ءبارىن جۋرناليستەر مەن جازۋشى قاۋىم، كەۋدەسىندە نامىستىڭ ازدى-كوپتى شوعى مەن قولامتاسى قالعان وزگە دە قازاق ازاماتتارى 22 جىلدان بەرى ايتۋداي-اق ايتىپ، جازۋداي-اق جازىپ كەلەدى. بىراق سونىڭ بىردە-بىرىنە نە جاۋاپ جوق نە ونى وڭىنا كەلتىرەيىك دەگەن ءبىر قاۋلى قابىلدانبايدى دەپ بالاشا وكپەلەپ جۇرسەك ماسەلە مىنادا ەكەن: ول–وكىمەت باسىندا وتىرعان تولىپ جاتقان كوسموپوليت، نيگيليست، قوستىلدى، ءۇشتىلدى، ەۋروپاشىل، ورىسشىل تەك اتى-ءجونى عانا قازاقشا ورقازداردىڭ (ورىس-قازاقتاردىڭ) قايتكەندە تازا قازاق قالدىرماۋ ءۇشىن جاساپ وتىرعان ارام پيعىلىنىڭ، ادەيى تەرىس ارەكەت جۇرگىزۋىنىڭ ناتيجەسى ەكەن. ءبۇل–وز ەلىندە قازاقتىڭ جەر يەسى، جەر بايلىعىنىڭ يەسى، ەل يەسى بولۋىنا قارسى كۇرەس ەكەنىن ەندى تۇسىنە باستادىق. بىراق كەش قالدىق. بۇگىنگى قر بيلىگىنىڭ باسىنداعىلار سوناۋ پاتشالى ورىس رەسەيىنىڭ، كوممۋنيستىك ورىس رەسەيىنىڭ، شوۆينيزم، يمپەرياليزم اۋرۋىنان ارىلماعان، ارىلعىسى كەلمەيتىن قازىرگى ورىس رەسەيىنىڭ قازاق حالقىنا قارسى جوسپارلى تۇردە، تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان قانقۇيلى ساياساتىنىڭ جەتەگىندە كەلە جاتقاندىعىنىڭ ناتيجەسى. ءبىز 22 جىلدا نە ءتىلىمىزدى، نە ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى ءوز جەرىمىزگە ءوزىمىز يەلىك حۇقىمىزدى قايتارىپ الا-المادىق دەپ جۇرگەندە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جەتەكشىسى بۇعان شەيىن قازاقتىڭ نە عىلىمىندا، نە ادەبيەتىندە، نە ونەرىندە، نە ەكونوميكاسىندا اتى-ءجونى بەلگىسىز بولىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇكىل حالىق قالاۋلىلارىنىڭ كوشباسشىسى بوپ شىعا كەلگەن، نە كورەگەن كوسەمدىگى، نە شەشەندىگى جوق ن. نىعماتۋللين دەگەن ەندى پارلامەنتتە قازاقتاردىڭ ءوزارا سىيلاستىعىنىڭ، مادەنيەتتىلىگىنىڭ ۇلتتىق كەرەمەت ەرەكشە ءتۇرىنىڭ ءبىرى ابەكە، باكە، بيسەكە، ساكە، سەيسەكە، مۇحا، ماكە دەپ سيلاستىقپەن ءۇن قاتۋىنا دا تىيىم سالدى. بۇل ەندى قازاقتى باسىنۋدىڭ، قازاقتىڭ ءۇنىن شىعارماي تۇقىرتىپ، تابانعا سالۋدىڭ 22 جىلدان بەرى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان الۋان ءتۇرىنىڭ ەڭ ءبىر سوراقىسى دەسەڭىز ەش قاتەلەسپەيسىز! الدە پارلامەنتتە نەبىر مايلى جىلىكتىڭ ءدامىن تاتىپ، ودان ايرىلسا، باسىنا قارالى كۇن تۋاتىنداي كورىنە مە قايدام، سول جەردە بىردە-ءبىر قازاق مۇنىڭ قالاي دەپ ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراي المادى. بۇيتكەن كۇندەرىڭ قۇرسىن، ءبۇيتىپ قاتىن-بالا اسىراعاندارىڭ قۇرىسىن سەندەردى قاي وڭباعان انا جەرگە دەپۋتات ەتىپ وتىرعىزدى ەكەن، ءا دەدىك ىشتەي. ارينە، ورىس دەپۋتاتتار دا ۇندەگەن جوق، ولارعا كەرەگى دە سول. ولارعا قايتا قازاقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە تاقىركەدەي مۇنايباەۆيچ، ورالمان قايىرشيەۆيچ، سىپىرۋشى كۇزەتشيەۆيچ، نۇرجالتاق بازارباەۆيچ، ءداريا نۇرقويانوۆنا دەپ ءتىل قاتىسقانى كەرەك.

بىلە-بىلسەك، وسىنىڭ ءبارى اۋەل باستان-اق قازاق ەلىنىڭ ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى مەكەمەسىنىڭ اتىن پارلامەنت دەپ فرانتسۋزشالاپ قويعان سۇرقيالىقتان باستالعان ەكەن عوي. سول پارلامەنت دەگەنىڭ سونداي ءبىر قاسيەتتى ءسوز ەمەس، ول بار بولعانى فرانتسۋزشا پارلە-سويلەۋ، ايتۋ دەگەن عانا ماعىنانى بىلدىرەدى. ال سەناتىڭىز باياعى ريم داۋىرىندەگى ەل باسشىلىعى. «ءتىلى ەكەۋدىڭ-ءدىنى ەكەۋ» دەپ ابۋباكىر كەردەرى قالاي ءبىلىپ ايتقان دەسەڭشى! ايتپەسە، ميى، اقىل-ەسى ۇلتتىق ساناسىنان، ۇلتتىق نامىسىنان ايرىلماعان بولسا جوعارىداعى ەكى ءتىلدى، ءۇشتىلدى ماڭگۇرتتەر بۇل ەكى ورگاندى اۋەلدەن-اق قازاقشا اتاۋعا شەشىم قابىلدار ەدى عوي. باسقا رەسپۋبليكالاردا بۇلار جوعارعى كەڭەش، رادا،كنەسسەت، دۋما ت.ب. دەپ وسى ءوز تىلىندە اتالادى. الگى وزبەك گەنەرالى ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىنىڭ قامىن ويلاپ، شەكاراشىلار الدىندا تەك وزبەكشە سويلەپ تۇرعاندا قازاقتىڭ ابايدان ساداعا كەتكىر! اباي تاسبولاتوۆ دەگەن دەپۋتاتى زاڭ، قاۋلى-قارار جاتاتىن ۇستەلدىڭ ۇستىنە قۇيرىعىن قويىپ، اياعىمەن اتتاپ وتكەندە وسى دەپۋتاتتار ءماز بولىپ قارق-قارق كۇلدى. وسىنىڭ ءبارى ءار ەل پرەزيدەنتى بۇكىل بايانداماسىن دا، حالىققا جولداۋىن دا تەك ءوز انا تىلىندە جازىپ، ءوز تىلىندە ايتاتىنىنان بولۋى ابدەن مۇمكىن. ايتپاقشى قازاقتار وزدەرىن وزبەكتەردەن مادەنيەتتىمىز جانە ورىسشا، اعىلشىنشا سويلەسەك بۇدان دا مادەنيەتتى، بۇدان دا ءبىلىمدى بولامىز دەپ ويلايدى. جانە قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وزبەكتەر ءوز ەلىندە كۇنىن كورە الماعان قايىرشىلار دەپ ەسەپتەيدى.

ەندى مىنە، ءوز ەلىندە ءتىلىن مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرمەك تۇگىل كەيىنگى كەزدە ءىس-قاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزەيىك دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ايتىلمايتىن بولعان قازاق ەلىندە نۇرلان نىعماتۋللين سياقتىلار قازاقتىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرلى تىلدىك قارىم-قاتىناسىنا دا تىيىم سالدى. ونىڭ بۇلاي ەتۋگە ەش حۇقى جوق! مۇنداي حۇقى جوعىن بىلمەيتىن ن. نىعماتۋللين تۇتاس ءبىر ەلدىڭ پارلامەنتىن باسقارۋعا دا حۇقى جوق. ونىڭ وسى كەمىستىگىن ايتاتىن ءبىر دەپۋتات تابىلماسا، پارلامەنتىمىزدىڭ قانداي پارلامەنت ەكەنىن تالقىعا سالاتىن كەز جەتتى. قازاق بۇعان دا شىداپ ءۇنسىز وتىر. قاپتاپ جۇرگەن كوسموپوليت،تەنگريست، نيگيليست، ماڭگۇرتتەرگە، كەرەگى دە وسى. ەندەشە، قازاقتىڭ باسىنا وسىلايشا
... .... ... ... ... ...
...كورگەنسىز بىتكەن كوسەم بوپ،
كەراۋىز بىتكەن شەشەن بوپ،
قان-جىنعا تويىپ سەمىرگەن
جايلاۋدى جانى جاتسىنىپ
يلەۋدىڭ قيىن كەمىرگەن،
قۇلاعى ۇزىن جانۋار
قۇس تىستەگەن قۇماي بوپ
كيەلى سوزگە كيلىككەن،– زامان تۋىپ جاتسا دا مىڭق ەتپەيتىن ءوز مەملەكەتىنىڭ اتىن كازاحستان دەپ ورىسشاعا بەيىمدەپ جازىپ قويعان ەل جەر بەتىندە بار ما ەكەن؟ وسى ءبىز قازاقتى ويانبادى دەپ وكپەلەپ جۇرسەك، سول قازەكەمدى سوڭعى 22 جىلدان بەرى بىرەۋلەر بۇرىنعىدان دا قالىڭ ۇيقىعا باتىرىپ باراتقان جوق پا؟

Abai.kz