«يا ەمۋ سكازالا، چتو يا – كازاشكا». بۇل – اسسول ميرمانوۆانىڭ ءسوزى.  ورمانداي كوپ ءورىستىلدى سايتتاردىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا ول وسىلاي دەپتى. كازاشكا، ياعني – قازاق قىزى.

تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە اسسول قوعامدىق كولىكتە كەلە جاتادى. اينالاسى تولى ىعى-جىعى ادام. كوندۋكتور ايالدامالاردى ادەتتەگىدەي ورىستىلىندە حابارلاپ تۇرادى. وسى كەزدە ءبىر قازاق ءۇن شىعارىپ، الگى كوندۋكتوردان ايالدامالاردىڭ اتىن مەملەكەتتىك تىلدە جاريا ەتۋىن سۇرايدى. ءاسسولدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوندۋكتور قاتتى قىسىلىپ قالعان، سوسىن جولاۋشىلاردىڭ جاردەمىنە سۇيەنگەن. جولىڭ بولعىر جولاۋشىلار كوشە مەن ايالدامانىڭ  رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن «اتى-ءجونىن» ايتىپ بەرەدى. ال، «ناتسپات» (قازاقستانداعى ءورىستىلىنىڭ بەلسەندى جاقتاۋشىلارى حالىق وكىلدەرىن وسىلاي اتايدى) بولسا، كوندۋكتورعا  دىڭكىلدەپ، ونىڭ قازاقشا سويلەۋىن تالاپ ەتە بەرسە كەرەك. وسى كەزدە ايقايعا اسسول ارالاسادى. «مەن وعان الدىمەن قازاقشا ايتىپ ءتۇسىندىردىم»، - دەيدى ول.  ءاسسولدىڭ ءوز سوزىنە سۇيەنسەك بىلاي دەپتى: «كاريا ادام نەگە تيسەنىز؟»  (ەسكەرتۋ: بۇل ءاسسولدىڭ ەمەس، سايت ءجۋرناليسىنىڭ قاتە جازۋى دا بولۋى مۇمكىن).

«يا ەمۋ سكازالا، چتو يا – كازاشكا». بۇل – اسسول ميرمانوۆانىڭ ءسوزى.  ورمانداي كوپ ءورىستىلدى سايتتاردىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا ول وسىلاي دەپتى. كازاشكا، ياعني – قازاق قىزى.

تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە اسسول قوعامدىق كولىكتە كەلە جاتادى. اينالاسى تولى ىعى-جىعى ادام. كوندۋكتور ايالدامالاردى ادەتتەگىدەي ورىستىلىندە حابارلاپ تۇرادى. وسى كەزدە ءبىر قازاق ءۇن شىعارىپ، الگى كوندۋكتوردان ايالدامالاردىڭ اتىن مەملەكەتتىك تىلدە جاريا ەتۋىن سۇرايدى. ءاسسولدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوندۋكتور قاتتى قىسىلىپ قالعان، سوسىن جولاۋشىلاردىڭ جاردەمىنە سۇيەنگەن. جولىڭ بولعىر جولاۋشىلار كوشە مەن ايالدامانىڭ  رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن «اتى-ءجونىن» ايتىپ بەرەدى. ال، «ناتسپات» (قازاقستانداعى ءورىستىلىنىڭ بەلسەندى جاقتاۋشىلارى حالىق وكىلدەرىن وسىلاي اتايدى) بولسا، كوندۋكتورعا  دىڭكىلدەپ، ونىڭ قازاقشا سويلەۋىن تالاپ ەتە بەرسە كەرەك. وسى كەزدە ايقايعا اسسول ارالاسادى. «مەن وعان الدىمەن قازاقشا ايتىپ ءتۇسىندىردىم»، - دەيدى ول.  ءاسسولدىڭ ءوز سوزىنە سۇيەنسەك بىلاي دەپتى: «كاريا ادام نەگە تيسەنىز؟»  (ەسكەرتۋ: بۇل ءاسسولدىڭ ەمەس، سايت ءجۋرناليسىنىڭ قاتە جازۋى دا بولۋى مۇمكىن).

ءسويتىپ كاريا ادامعا جاقتاسقان اسسول مەن «ناتسپاتتىڭ» اراسىنداعى ءسوز قاقتىعىس ەندى ەكەۋارا داۋ-جانجالعا ۇلاسادى. «سەنىڭ ەسىمىڭ كارىسشە» دەگەن كورىنەدى ءبىزدىڭ جىگىتىمىز. «ەسىمىمنىڭ كارىسشە ەكەندىگىن بىلەدى ءوزى» دەپ «قارا قازاقتىڭ» بىلگىشتىگىنە تاڭقالادى  قىزىمىز. «سەن دۇرىس تاربيە الماعانسىڭ. اكە-شەشەڭنەن جوندەمدى تاربيە الساڭ سەن مەن سياقتى قازاقشا سويلەيتىن ەدىڭ» دەپ «بوسكەن» كورىنەدى كوندۋكتوردان قازاقتىلىن تالاپ ەتكەن قازاق. «ول  تالابى بويىنشا ءوزىن قاناعاتتاندىراتىن جاۋابىن ەستىدى. جالپى ءبىزدىڭ ەلدە اركىم ءوزى قالاعان تىلدە اقپارات الۋعا، قىزمەت تالاپ ەتۋگە قاقىلى» دەپ سۇحبات بارىسىندا اسسول قارىنداسىمىز زاڭ-زاكون سوعىپ قويادى.

- كوندۋكتور قايتتى؟ وعان سودان سوڭ نە بولدى؟ – دەپ سۇرايدى اڭگىمەنى قىزدىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ءتىلشى.

- ۇلكەن كىسىگە وبال بولدى. قان قىسىمى ارتىپ، اۋرىپ قالدى، - دەيدى اسسول. سودان كەيىن: «بەردىجاروۆ ءتىلدى جاسى ۇلعايعان ادامنان تالاپ ەتپەسىن، الدىمەن ورىسشا سويلەيتىن شەنەۋنىكتەردەن تالاپ ەتسىن، انا ءتىلىن بىلمەيتىن جاستاردان تالاپ ەتسىن،  قالا بەردى مىنا مەنەن تالاپ ەتسىن»، - دەپ اقتارىلادى.

توقتاي قالىڭىز، بۇل ءوزى كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان اڭگىمە جانە كىم كورىنگەن جەلەۋ ەتە بەرەتىن اڭگىمە. ءبىز سوندىقتان ناقتىسىنا كوشەيىك. جاڭاعى جۇرەگى ۇستاپ، باسى اينالىپ قۇلاپ قالا جازداعان بايقۇس كوندۋكتور ءسىرى جانىن سۇيرەتىپ نە ىستەپ ءجۇر قوعامدىق كولىكتە؟ قىزمەت ەتىپ ءجۇر. نان جەپ، ناپاقاسىن تاۋىپ ءجۇر. دەمەك، زەينەت جاسىنا ءالى شىعا قويماعان ادام. ال، سول ادام قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتكەن تۇستا نەشە جاستا بولدى ەكەن؟ شامامەن 34-35 جاستىڭ جاسىل جاعالاۋىندا بولدى. 34-35 –ەسىرىك سوققان بىرەۋ بولماساڭ ەس جيىپ، ەتەك جاباتىن، پايدالى نارسەگە بوي ۇراتىن، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ءتورت-بەس اۋىز قازاقشا ءسوز ۇيرەنەتىن جاس. ورىس حالقىنىڭ شىن جاناشىرى، ءورىستىلىنىڭ قازاقستاندا جاساي بەرۋىنە اسا مۇددەلى ادام – پرەزيدەنت نازارباەۆ سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا: «قازاق ءتىلىن جاسى ۇلعايعان ادامداردان سۇراماۋىمىز كەرەك. ولار ءتىلدى قارتايعان شاقتارىندا قايتىپ ۇيرەنبەك؟ قازاق ءتىلىن جاستار ءبىلسىن، جاستار ۇيرەنسىن»، - دەگەن ەدى. مىنە، سودان بەرى 22 جىل ءوتىپتى. كەشەگى قىرمىزى كەلىنشەك (الدە اسىعىن كۇتكەن ساقا قىز) – بۇگىنگى كوندۋكتور كارىلىك جاسىنا جەتىپتى. كارتايىپتى. ءيا، ونىڭ ەندىگى ءحالى «قازاق ءتىلىن جاسى ۇلعايعان ادامداردان سۇراماۋىمىز كەرەك» دەگەن احلاققا تۋرا كەلەدى. ەندى وعان بىردەڭە دەۋ قاتە. ءتىپتى وبال. ءاسسولدىڭ تىلىمەن ايتساق: «كاريا ادام نەگە تيسەنىز؟»بولىپ شىعادى. مىنە، وسىلايشا ءبىز قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتكەن تۇستاعى تاريحي ساتتەرگە بىرگە كۋا بولعان، سول كەزدەگى 30-35 جاستارداعى تەپسە تەمىر ۇزەتىن وتانداستارىمىزدىڭ ساۋداسىن بىتىردىك. جارامسىز قىلدىق. شارشاتتىق. قارتتايتىق. شارشاعان، قۋاتى كەمىگەن، قارتايعان ادامنان، راس، «قازاقتىلىنەن نەگە ماقۇرىم قالدىڭ، بايقۇس-اۋ؟» - دەپ سۇراۋ بۇگىندە قياناتقا پارا-پار. الدا قانشا ۇرپاقتى سورلاتار ەكەنبىز، ونى ءبىر قۇدايىم بىلەدى... الايدا ارامىزدا اسسولدار بار. ء«ا» دەسەڭ ء«ما» دەۋگە دايىن اسسولدار ءوسىپ كەلەدى. بۇلار دا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنىڭ ءتولى. ار-وجدانى، ۇلتتىق نامىسى تاپتالۋمەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ ەسەسىنەن ەر جەتكەن بالا. قازاقتى ۇنەمى تولەرانتتىلىققا شاقىرىپ، تۇقىرتىپ ۇستايتىن بيلىگىمىزدىڭ جەمىسى. شەكەتى ناتيجە. قازىر ولار ساياسي قارۋلانعان. بيلىكپەن بىرىگىپ الىپ قازاقتى مازاق ەتۋدىڭ مىڭ ءتۇرلى ءادىسىن دە ابدەن مەڭگەرگەن. تىرلىگىنىڭ جەتىسكەنى شامالى قازاقتىڭ ءتىل ماسەلەسىندەگى تيتىقتاعان كۇيىن بىلايعى جۇرتقا جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتۋدىڭ جولىن دا جاقسى بىلەدى. مىسالى، اسسول بىلاي دەيدى: «ناتسيكي تاك ۋۆلەچەنى نەناۆيستيۋ، چتو نە زامەتيلي وسنوۆنۋيۋ پروبلەمۋ». «ۇلتشىلداردىڭ وزگەلەردى جەككورۋمەن اۋەيىلەنگەنى سونداي، نەگىزگى ماسەلەگە ءمان بەرمەيدى». ال، سوندا نەگىزى ماسەلەمىز نە ەكەن؟ نەگىزگى ماسەلەمىز – قازاقتىڭ قاراڭعىلىعىندا ەكەن. ءتىل ماسەلەسىن ايقايلاپ، ۇرسىپ ۇقتىرۋعا بولمايدى ەكەن. ايتپەسە قازاق ءتىلىن ءتىلدى ۇيرەنگىسى كەلەتىندەرگە قارسى قويادى ەكەن. مۇنىڭ اقىرى تۇراقسىزدىققا اكەلىپ سوقتىرۋى مۇمكىن ەكەن. قازاقتار ادەپتى، سىپايى بولماسا، ءىس ناسىرعا شابادى ەكەن.  قازاقستاننىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارى مەن قۇقىققورعاۋ ورگاندارى، تۇتاس سوت جۇيەسى، اكىم-قارالار قازاقتى باسقا ۇرىپ وتىرىپ كۇندە ەسكەرتىپ  قوياتىن باستى جايتتىڭ ءبىرى بۇل. سونى اسسول دا ايتادى. بىلاي دەپ:  «ەسلي كازاحي بۋدۋت سپوكوينىمي، ۋۆەرەننىمي ي ۆەجليۆىمي – تو ستابيلنوست ۋ ناس بۋدەت». كوردىڭىز بە،  بار ماسەلە قازاققا عانا بايلانىستى:  ەسلي كازاحي بۋدۋت سپوكوينىمي... سوندا تۇراقتىلىق وزگە ۇلت وكىلدەرىنە كەرەك ەمەس پە؟ سوندا تولەرانتتىلىق تانىتۋ وتانداستارىمىزدىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپايتىن بولعانى ما؟ قازاقتىڭ جاعدايىن ءتۇسىنۋ اسسولدەرگە سونشا قيىن با؟ اڭگىمەمىزگە ورالساق، كارتامىش كوندۋكتورگە ايالدامالار مەن كوشەلەردىڭ قاعاز جۇزىندە بەكىگەن اتىن جاتتاپ الىپ ايتا سالۋ دا قيىن با؟ قيىن ەمەس. ەڭ باستىسى قاجەت ەمەس.  الايدا ونى اسساولداردىڭ ايتقىسى دا، مويىنداعىسى دا كەلمەيدى. سويتەدى دە «قازاق ءتىلىن الدىمەن شەنەۋنىكتەردەن تالاپ ەتسىن، جاستاردان تالاپ ەتسىن، قالا بەردى مىنا مەنەن تالاپ ەتسىن» دەپ تالتايادى. دۇرىس، قازاق ءتىلىن بارىنەن تالاپ ەتۋ كەرەك. سونىڭ ىشىندە ۇلتارازدىعىن قوزدىرعان الگى كارتامىش كوندۋكتوردان دا تالاپ ەتۋ كەرەك. تالاپ ەتكەندە جاقسىلاپ تالاپ ەتۋ كەرەك. الماتىنى ءتارتىپسىز، بەي-بەرەكەت، لاس قالاعا اينالدىرعان، مەملەكەتتىك قۇندىلىقتاردى اياق استى ەتىپ وتىرعان الماتى قالاسىنىڭ  اق جاعالى ۇلكەن ۇلىعى احمەتجان ەسىموۆتەن تالاپ ەتۋ كەرەك. اتا زاڭىمىزدا مەملەكەتتىك مارتەبەسى ايشىقتالىپ كورسەتىلگەن قازاق ءتىلىن مويىندامايتىن اۆتوپاركتىڭ باسشىسىنان تالاپ ەتۋ كەرەك. وسىنداي تالاپ ەتۋلەر قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋقىمىندا تۇتاس كۇشەيۋى كەرەك. اقىرى رەسمي بيلىك، ۇكىمەت، پارلامەنت، ت.ب. ءتىل ماسەلەسىن شەشىپ بەرە المايدى ەكەن، وندا ىسكە جەكەلەگەن تۇلعالار ارالاسىپ، بەلسەندىلىك تانىتۋى كەرەك. بۇنى تۇسىنبەگەندەرگە جول اشىق. بارا بەرسىن. «قىمتاي-قىمتاي قىزىمىزدىڭ ءىشى ءبىلىنىپ بولدى» دەمەكشى، قىمتانا-قىمتانا قازاقتىڭ دا ءتوزىمى تۇگەسىلىپ بولدى.

قوعامدىق كولىكتەگى جولاۋشىلارعا قىزمەت كورسەتۋ جايىن قوزعاعان ء(تىل ماسەلەسىن ەمەس!) باۋىرجان بەردىجاروۆ دەگەن باۋىرىمىز قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە تاربيە ىسىمەن اينالىساتىن كورىنەدى. جاڭاعى بارا بەرسىننەن شىعادى، قازاق ۇلتشىلدارى قىسىم جاساۋىن قويماسا، ءبىز قازاقستاننان كەتىپ قالامىز دەگەندەي ءسوزدىڭ سىڭايىن تانىتادى الەۋمەتتىك جەلىلەردى شۋلاتىپ جاتقان قارىنداسىمىز.«يا پىتالاس ۆىياسنيت يح پلاتفورمۋ، پروگراممۋ، چتو يمەننو وني پلانيرۋيۋت دەلات، ەسلي ۆسە نە گوۆورياششيە كازاكشا وتسيۋدا ۋەدۋت. كاكوۆ يح پۋت رازۆيتيا، كوگدا وني وستانۋتسيا مالەنكوي ي اگرەسسيۆنوي كۋچكوي؟»

بايقايسىز با، ميرمانوۆا بيكەش قالاي-قالاي سايرايدى؟.. اڭگىمە بىلاي. باۋىرجان مىرزانى باستاپقى سوزدەن بۇرىپ اكەتىپ ءتىلدىڭ احۋالىنا تىرگەن سوڭ ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ونى سۋرەتكە تۇسىرە باستايدى. اتى-ءجونىن شۇقشيىپ جازىپ الادى. سويتەدى دە الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جازىپ جىبەرەدى. ال الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەلدەي ەسكەن سوزدەر باۋىرجاننىڭ ءىنى-قارىنداستارىنىڭ قۇلاعىنا تيمەيدى مە؟ تيەدى. تيگەن سوڭ، كوزدەرىمەن كورگەن سوڭ ولار تەككە قاراپ وتىرا ما، پىكىر بىلدىرەدى، ويلارىن ايتادى، قايسىبىرى كىجىنگەن دە شىعار. وندا تۇرعان نە بار؟ قارسى سوزگە ءتوزىمسىز ەكەنسىڭ،قوعامدىق پىكىردىڭ قارا قازانى – الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جازبا، جولاما، جىرتىڭداپ شىقپا. الدە اسسولدار عانا سويلەپ، اسسولدار عانا ايقايلاپ وتىرۋى كەرەك پە؟ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەنى اۋزىنا كەلگەنىن قۇسا سالاتىن، ويى پاسىق، نيەتى قاراۋ ورىستىلدىلەردىكى بولىپ كەلدى. قوعامدىق پىكىردىڭ مىنبەرى سولاردىكى بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە عالامتوردىڭ ارقاسىندا، قازاق سايتتارىنىڭ قارقىندى تۇردە دۇنيەگە كەلۋى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ پايدا بولۋىنىڭناتيجەسىندە قازاققا دا ەسە ءتيدى. قازاق تا سويلەيتىن، ويىن ىرىكپەي اقتاراتىن، «اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن» (ماحامبەت) مۇمكىندىككە جەتتى. مىنە، ميرمانوۆالاردىڭقيتىعىنا قاتتى تيەتىن جايت – وسى. ويتكەنى ۇيرەنىپ قالعان اۋىز – تەك ءوزى سويلەگىسى كەلەدى. قاشانعى داعدى – وزىنىكى عانا ءجون. الايدا، كەيىنگى ەكى ءۇش جىلدىڭ شەگىندە دۇنيە مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. قازاق قوعامىنداعى قالىپتاسقان احۋالدى تۇبىرىمەن وزگەرتۋگە كوشكەن قۇبىلىس ول – عالامتور. دەمەك، قازاقتى كەز كەلگەن جەردە كەمسىتىپ كەتە بەرەتىندەر عالامتورعا، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جىنىگىپ جەتىپ بارماستان بۇرىن ويلانعاندارى ابزال. قايداعى جوقتى قيالدان تۋدىرىپ كوكىمەستەن بۇرىن كوكەيگە قوناتىن ءسوز ايتۋدىڭ مادەنيەتىنە جەتكەندەرى ءجون. باۋىرجان سياقتى ازاماتتاردى ارانداتىپ، بەكەرگە كۇيدىرىپ، وقۋ ورنىنا بۇلىكشى، ناتسيك ەتىپ كورسەتىپ، ارتىنان ءزابىر-جاپا شەگۋشى مىسكىننىڭ ءحالىن كەشكەنسىپ، الىس-جاقىن جۇرتقا، اسىرەسە، قازاققا قانى قاتىپ قالعان ورىس بيلىگىنە جاعايمسۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. دەمەك، تولەرانتتىلىقتى قازاقتان عانا ەمەس، اركىم وزىنەن دە تالاپ ەتە ءبىلۋى كەرەك.سىپايلىق پەن سىيلاستىقتى دا اركىم ءوز بويىنان ىزدەۋى كەرەك. سول كەزدەعانا «مالەنكوي ي اگرەسسيۆنوي كۋچكودان» شىعىپ قازاقستانداعى بارلىق ۇلتتىڭ وكىلى قازاق دەيتىن دارحان حالىقتىڭ قۇشاعىنان ورىن تاباتىن بولادى. ال، اسسول قارىنداسىما ايتارىم:  قارتايىپ قالعان ادامعا نەگە تيسەمىز؟ تيىسپەيمىز. تيىسكەن دە ەمەسپىز.

Abai.kz