مەن بۇگىن كوپتەن بەرى جازىپ كەلە جاتقان «جاقسىدان كوردىم شاراپات، جاماننان كوردىم كەساپات» اتتى ەستەلىك كىتابىمنىڭ ايگىلى كومپوزيتور ءشامشى قالداياق اعاعا ارنالعان بولىمىنە قوسىلار ەستەلىكتەرىمدى جالعاستىرعىم كەلدى. سونىڭ ءبىرى – سوناۋ 1960 جىلدارداعى كومپوزيتورلار ءومىرىنىڭ جاي عانا ءبىر اڭگىمەلەرىنەن تۋىنداعانداي بولعانىمەن ماعان وتە اۋىر سالماق سالىپ تۇرعانداي بولىپ ەدى. شاكەڭ ول تۋرالى بىلاي ايتۋشى ەدى:

– مەنىمەن قاتار شىعارماشىلىپەن اينالىسقان، سول تۇستا تاماشا ءان-كۇي سيمفونيالىق شىعارمالارىن جاريالاپ جۇرگەن تالدىقورعانداعى نايمان اتا ەلىنىڭ تۋماسى مالىكاجدار اۋباكىر دەيتىن مىنەزى اۋىرلاۋ، كوپ سويلەمەيتىن، بىراق ورايى كەلگەندە قارسىلاسىن قاراپايىم ازىلمەن-اق ويسىراتا جەڭە سالاتىن، جاتىپ اتارلىعى بار سۇيكىمدى ازامات بار ەدى.

ءبىزدىڭ ءىشىپ تە، ىشپەي دە شالىقتاپ، باسقا شاۋىپ توسكە ورلەپ جۇرگەن شاعىمىز بولسا كەرەك. سونداي ءبىر باس قوسۋدا ادەتتەگى ءازىل-قالجىڭىمىزدىڭ ءبىرى – كىشى ءجۇزدى نايزا بەرىپ جاۋعا قوي، ورتا ءجۇزدى قالام بەرىپ  داۋعا قوي، ۇلى ءجۇزدى تاياق بەرىپ مالعا قوي، - دەگەندى تاعى قايتالاپ، ەلىرە باستاعانىمدى ونشا ۇناتپاي وتىرعانداي بولعانىمەن،  داۋىسىن ونشا وزگەرتپەي ماعان كۇلە قاراپ:

– ءيا، شاكە سەندەردىڭ باتىرلىقتارىڭدا داۋىم جوق، بىراق وسى نايزالارىڭدى شوشاڭداتىپ، قىلىشتارىڭدى جارقىلداتىپ ءجۇرىپ، قاپتاعان ورىستى قازاق شەكاراسىنان وتكىزىپ جىبەرگەندەرىڭىزگە قايران قالامىن. ال، مىنا قاعاز-قالاممەن داۋ قۋىپ ءجۇردى دەيتىن ورتا ءجۇز بەن مالشى ۇلى ءجۇز، سان جەتپەيتىن قۇمىرىسقاداي قاپتاعان قىتايدىڭ بىرەۋىن دە شەكارامىزدىڭ ماڭىنا جولاتپاعان ەكەن. سوندا مۇنى قالاي  تۇسىنۋگە بولادى، ا باتىرىم؟ – دەگەندە، مەن شىنىمەن ويلانىپ، ءسوز تابا الماي توسىلىپ، ورنىمنان قارعىپ تۇرىپ ماكەڭ دوسىمنىڭ الدىنا جۇگىنە وتىرىپ:

– اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى دەگەن راس ەكەن-اۋ، كەشىر دوسىم، ناعىز باتىردىڭ كىم ەكەنىن ەندى عانا ءبىلدىم-اۋ، ءيا، سەن، مەن سياقتى ەسىرىكتەردى تاۋباسىنە ءتۇسىردىڭ، كەشىرەرسىڭ. ات-شاپان ايىپقا جىعىلدىم، ءازىر، بۇگىنگى ات-شاپان ورنىنا ەكى ورىستى القىمىنان قىلقىندىرا الىپ كەلمەسەم بولماس، - دەپ سىرتقا جۇگىرە شىعىپ ەكى شيشا پورتۆەين الىپ كەلدىم. يۆانعا شامام كەلمەدى، مىناعان قاناعات ەتىڭدەر دەپ، گۋلەسىپ وتىرىپ مالىكاجداردىڭ تاپقىرلىعىنا ءتانتى بولعان ەدىك.

***

سودان بەرى دە جارتى عاسىردى ارتقا تاستاپپىز. شاكەڭ مەن ماكەڭ ءتىرى بولسا بۇگىنگى قازاقستاننىڭ گەوساياسي جاعدايىن كوز الدىنا كەلتىرەر بولسا، ات-شاپان ايىپتى كىمگە تولەتەر  ەدى؟ الماتى مەن استانادان باستاپ كەڭ بايتاق قازاقتىڭ تاۋ مەن دالاسىندا قاپتاپ جۇرگەن قارا قىتايدى شەكارادان كىم وتكىزىپ جىبەرىپ وتىر، - دەگەن سۇراققا جاۋاپ تاپپاعان ماكەڭ ات-شاپان ايىپتى ارقالاۋعا ءماجبۇر بولار ما ەدى، - دەگەن ويعا كەتتىم. بىراق بۇعان قازاق جۇزدەرىنىڭ كىناسىن ىزدەپ قىلجاقتاۋعا بولمايتىنى ءاۋ باستان-اق بەلگىلى عوي. سوندىقتان ءازىلدىڭ باسى ءجاي عانا «ءا» بولعانىمەن اياعى «ءزىل» ەكەنىن ويلاۋعا ءماجبۇرمىز. وسىندايدا، سوناۋ ءۇىىى  عاسىردا قارا تاسقا ويىپ جازىلعان «كۇلتەگىن، تونىكوك، «بىلگە قاعان» ەسكەرتكىشىندە جازىلعان وكىنىش پەن وكسىككە تولى قاندى تاريحتان تۇرىك حالىقتارىنا تونگەن جانە الدا تونەر قاۋىپ-قاتەردىڭ قايدان، كىمنەن كەلەرىن بارلاپ تا، زارلاپ تا ايتىپ  كەتكەنى  ەسىمە ءتۇستى

ەي ءتاۋباشىل ءھام ۇمىتشاق قازاعىم، سۇيىكتى اعالارىڭ شاكەڭ مەن ماكەڭنىڭ ەشقانداي ءزىلسىز ءازىل-قالجىڭدارى مەنى ءزىل-باتپان وي تۇڭعيىعىنا باتىرعانداي بولعان سوڭ سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى سول قاسيەتتى قارا تاسقا ويىپ جازىلعان «بىلگە قاعان، تونىكوك ەسكەرتكىشتەرىنەن بىرنەشە ۇزىندىلەرگە اۋدارا وتىرىپ مۇڭداسقىم كەلدى:

قالىڭ ەلىم، قازاعىم، تاريح تاعىلىمىن ۇمىتىپ، بۇگىنگى كۇنمەن عانا ءومىر سۇرە بەرەر بولساق كۇندەردىڭ كۇنىندە كوك تۇرىك بابالارىمىزشا: «...ەلدى حالىق ەدىم، ەلىم ەندى قايدا؟ كىمگە ەلدىك قۇرايمىز؟... قاعاندى حالىق ەدىم، قاعانىم قايدا؟ قاي قاعانعا كۇش-قۋاتىمىزدى بەرەمىز»، - دەپ زار جىلاپ قالماس پا ەكەن قازاعىم؟! اللا ساقتاسىن،  ونداي قارالى، نازالى كۇندەردەن. قازاقتىڭ قازاقتان باسقا، ودان قالسا كۇللى تۇرىكتىڭ تۇرىكتەن باسقا دوسى دا جوق ەكەنىن تۇسىنە وتىرىپ تىزە قوسا، قول ۇستاسا ارەكەت ەتۋدەن باسقا نە قالدى اعايىندار؟!

قادىرلى الاش ازاماتتارى، ەندى ءبىر ءسات دانىشپان بىلگە قاعان وسيەتىنە قۇلاق سالىڭىزدار. ول بىلاي دەيدى:

«التىن،  كۇمىس،  ىشكىلىكتى،  جىبەكتى ەسەپسىز سونشا بەرگەن تابعاچ حالقىنىڭ ءسوزى ءتاتتى اقىعى /قازىناسى/ اسىل» دەي وتىرىپ، «ءتاتتى ءسوز، اسىل قازىناسىمەن ارباپ، جىراقتاعى حالىقتى وزىنە سونشاما جاقىنداتقان» تاڭ مەملەكەتىنىڭ قۋلىعىنا قۇرىق  بويلامايتىنىن ەسكەرتەدى.

***

دانا تونىكوك بىلاي دەيدى: «تۇرىك حالقى ەلدىگىن جويدى، قاعاندىعىنان ايرىلدى. تابعاچ قاعانىنا  بەك ۇلدارى قۇل بولدى، پاك قىزدارى كۇڭ بولدى. تۇرىك بەكتەرى تۇرىك اتىن جوعالتىپ، تابعاچ بەكتەرىنىڭ تابعاچ اتىن تۇتىنىپ،  تابعاچ قاعانىنا باعىندى. ەلۋ جىل ءىسىن، كۇشىن بەردى».

ال، بىلگە قاعان ول تۋرالى بىلاي دەيدى:

«جاقىن قونعانىمىزدا جاعىمسىز قىلىقتار ۇيرەتەر ەدى. جاقسى، بىلىكتى كىسىلەر، الىپ (اقىلدى) كىسىلەر وعان ىلەسپەس ەدى. ءبىر كىسى جاڭىلسا، يەلىگىندەگى حالىق، بەسىگىنە دەيىن (ۇرپاعىنىڭ ۇرپاعىنا دەيىن) جاپا شەگەدى. ءتاتتى ءسوز، قىمبات دۇنيەسىنە الدانىپ، تۇرىك حالقى، ءولدىڭ، تۇرىك حالقى قىرىلدىڭ.

***

بىلگە قاعان حالقىنا تاعى دا بىلاي دەيدى: تۇركى جۇرتىم، سەن اشتىقتى دا، توقتىقتى دا باستان وتكەردىڭ. بىراق ءبىر جامانى، اش كەزىڭدە توق بولام دەپ ۇمىتتەنبەدىڭ، توق كەزىڭدە اش بولامىن دەپ ويلامادىڭ. ياعني كوزالدىنداعى تىرىلىكتى عانا مىسە تۇتتىڭ، جوق كەزدە ءتىنتىنىپ ىزدەدىڭ، بار كەزدە دۇنيەنى وڭدى- سولدى شاشتىڭ. ءسويتىپ، وزىڭە جانى اشىيتىن قاعانىڭنىڭ، بيلەۋشىڭنىڭ ەركىنە قارسى ءىس ىستەدىڭ (ونىڭ اياسىنا  توپتاسپادىڭ). «جەر-جەرگە باردىڭ، ياعنىي بەت-بەتىڭە بوسىپ كەتتىڭ. جاقسىلىقتى ءوز-ءوز بەتىڭمەن ىزدەدىڭ. اقىرىندا ارىپ-اشىپ، ءولىمشى قالگە جەتتىڭ.

***

تۇرىك بەكتەرى، حالقى، بۇنى ەستىڭدەر! تۇرىك حالقىن تەرىپ (جيىپ)  ەل تۇتقاندارىڭدى مىندا باستىم. جاڭىلىپ، بىتىراعاندارىڭدى دا مىندا باستىم. نەندەي ءبىر ايتار ءسوزىم بولسا ماڭگى تاسقا باستىم. مۇنى كورىپ، بىلىڭدەر. تۇرىك حالقى، بەكتەرى، بودكە، (تاق كيەسىنە) يەسىنە كىرىپتارسىڭدار عوي،  سىزدەر بەكتەرىڭىزبەن بىرگە جاڭىلىپسىزدار عوي.

بىلگە قاعان تاعى دا مىنانى ەسكەرتەدى: تۇرىك قاعاندارىنىڭ بارلىق بەكتەرى مەن حالقى  بۇل سوزدەرىمدى تىڭداڭدار – وسىنداي ۇلى ەسكەرتكىش ورناتا وتىرىپ، تۇرىك حالقىن جيىپ-تەرىپ ەل قىلعانىمىزدى وسىندا تاسقا جازدىم، تۋرا جولدان اداسىپ، جان-جاققا بىتىراپ توزعىندىققا تۇسكەنىمىزدى دە وسىندا جازدىم. جالپى، كوكەيىمدە ەلىمە ايتپاق بولعان سوزدەرىمنىڭ ءبارىن وسىندا تاسقا جازدىم. وسىنىڭ ءبارىڭ وقىپ بۇرىندارى نە بولعانىن، قازىر نە بولىپ جاتقانىن جانە بولاشاقتا نە ىستەۋىمىز كەرەگىن ويلاڭدار. ويتكەنى سەندەر، تۇرىك حالقى، بەكتەرى، بىرىنشىدەن بودكە (تاققا) قۇمارسىڭدار، ەكىنشىدەن جاڭىلعىشسىڭدار».  

***

قادىرلى الاش ازاماتتارى، تۇرىك حالىقتارى باسىنان وتكەرگەن بۇكىل تاريح بىزگە بىلگە قاعان مەن تونىكوك سياقتى اقىلمان قاعانداردىڭ ايتقانىن ىستەمەي تابعاچتاردىڭ  الداپ-ارباۋىنا  الدانىپ قانداي قايعىلى، قاسىرەتتى باستان  كەشكەنىمىزدى مىڭ-سان رەت دالەلدەپ ەدى عوي. بۇگىنگى تاڭدا بىزدەر – تۇركى حالىقتارى  ءححى عاسىردىڭ الاپات، جويىمپاز وتارشىل يمپەريالارىنىڭ تەگەۋرىندى ساياسي، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق ايلا-شارعىلارىنا تاپ بولىپ وتىرمىز. بۇل كۇندەرى تاريحتاعى ارقانداي قاۋىپ-قاتەردەن دە زاردابى وراسان زور سىناققا تاپ بولىپ وتىرمىز. اسىرەسە، قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدىڭ بۇگىنگى تراگەديالىق حال-جايىن كورىپ بىلە وتىرىپ، قىتايعا ەسىكتى ايقارا اشىپ، تاعى دا سان سوعىپ قالارىمىزدى ويلاماۋعا بولا ما؟!

قىتايدىڭ قازاق حالقىنا نە ىستەپ، قانداي زۇلىمدىقتارعا بارعانىن قىتايدا تۇراتىن كوزى اشىق ءبىر جاس اقىننىڭ تومەندەگى ولەڭى قىتايداعى الۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالانعاندىقتان قۋدالانىپ، ونداعان جىلدارعا سوتتالعانى بەلگىلى. قازاقتىڭ زارلى ءۇنىن، قاسىرەتىن قان جىلاماي وقۋ مۇمكىن ەمەس.

«اراعىن بەرىپ ايرانىڭدى الدى،
كوك ءشوبىن بەرىپ قايماعىڭدى الدى،
ساياحات اشىپ بايىتامىن دەپ،
قاناس پەن نارات، سايرامىڭدى الدى،
تاۋ مەن كولىڭدى، سايلارىڭدى الدى.
قورجاسىن بەرىپ جايلاۋىڭدى الدى،
ورمان مەن توعاي قويناۋىڭدى الدى.
قۋىرماش بەرىپ ەتتەرىڭدى الدى،
شەن بەرەمىن دەپ شەكپەنىڭدى الدى،
وتىرىقتاستىرىپ وتىرعىزدى دا،
قىرداعى قىستاۋ، كوكتەۋىڭدى الدى.
دۋالىن سوعىپ دالاڭدى الدى،
قارا ءنوپىر كەلىپ قالاڭدى الدى.
قوس تىلدە وقىتىپ قارىق قىلامىن دەپ،
ءتىل ۇقپاس قىلىپ بالاڭدى الدى.
تۋماي جاتىپ جاتىرداعى بالاڭدى الدى.
ەتەك جەڭىڭ جينالماي جاتىر،
اڭقاۋ قازاعىم،  ەندى نەڭ قالدى؟!!»

***

ءيا، شىنىندا اڭقاۋ قازاعىم، ەندى نەڭ قالدى؟

***

ءيا، شىنىندا اڭقاۋ قازاعىم، ەندى نەڭ قالدى؟!

مارقۇم ءشامشى قالداياقوۆ پەن مالىكاجدار اعالارىمىزدىڭ  قاراپايىم ازىلدەرىنەن باستالعان  قالجىڭدارى ءبىزدى وسىنداي اۋىر ويلارعا، بىلگە قاعانداي دانىشپاندارىمىزدىڭ  وسيەتتەرىن ەسىمىزگە  سالۋعا  تۇرتكى بولىپ ەدى. بەيعام، ۇمىتشاق  قازاعىم سىزدەر قانداي ويدا، قانداي تولعانىستا جۇرگەندەرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.

***

سوناۋ 1975 جىلى - «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى ءبىر نومەرىنەن باشقۇرت بەكتۇرلىۇلىنىڭ قىزايدىڭ اس بەرۋىنە ارنالعان (جابىقبايدىڭ اكەسى  بۇلعىنشىعا بەرگەن اسىن كورگەندە جازعانى) جولجازباسىندا...

– ە، قايران بەيعام قازاعىم-اي كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ورال تاۋلارىنان ايرىلعان ءبىزدىڭ باشقۇرت-تاتارلار قۇساپ مىنا گۇل جايناعان ىلەنىڭ تاۋ مەن دالاسىنان ايرىلىپ، سورلاپ قالاسىڭ با دەپ قورقامىن، - دەگەن جولدارىن  وقىعاندا ىشىمە ءورت تۇسكەندەي اھ ۇرىپ:

– ءيا، سولاي بولدى باشقۇرت باۋىرىم، ءبىز دە ايرىلدىق قاسيەتتى ىلەدەن، شىعىس تۇركىستاننان دەگەن بولاتىنمىن. تاعدىرلاسپىز، قايعى-قاسىرەتىمىز ۇقساس سورلاعان كوكبورىنىڭ جەتىمەك بولتىرىكتەرىمىز عوي.

قۇدايىم اقىرىن بەرسىن، ءبىر قالىپتا تۇرعان تاريحتى ادامزات بىلگەن ەمەس. ءبارى دە وزگەرەدى، تاريح قايتالانا بەرەدى. تاسىعان توگىلەدى، اسقانعا توسقان بار. بىراق، عاپىل پەندە باق قۇسىنىڭ قولىنا قونعانىن بىلمەي، باسىنان پىر ەتىپ ۇشقانىن ءبىر-اق ءبىلىپ، سانىن سوعۋمەن كەلەدى. ادام اتا، حاۋاانانىڭ پەرزەنتتەرى قاشان اقىلدى، ەستى بولار ەكەن؟ اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاق؟!

***

قادىرلى الاش ازاماتتارى، بۇل ماقالا وسىدان 10 جىل بۇرىن جازىلسا دا كەزىندە اعىمداعى ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانباي قالىپ ەدى. سودان بەرگى جىلدارداعى گەوساياسي  جاعدايدىڭ قانشالىقتى وزگەرىپ كەتكەنىنە قاراماي مەن كوتەرگەن قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى پروبلەمالار كوبەيمەسە ازايا قويماعانىن كورىپ وتىرمىز، اسىرەسە، قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ۆيزاسىز بارىس-كەلىسى  باستالعالى  قىتايدان كەلىپ-كەتىپ جاتقانداردىڭ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن ارانداتۋشىلار الەۋمەتتىك جەلىلەردە اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، قازاق حالقىن ماسقارالايتىن حابارلاردى اشىق جاريالاپ، ەلدىگىمىزدى مازاققا اينالدىرا باستادى. نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان «مىسىق كوز»» بەينە كورىنىستە:

«قاراڭدار، بۇل جەر 750 مۋ  (16 مۋ ءبىر گەكتار) باعاسى 10 مىڭ دوللار. 70 مىڭ يۋان، بۇدان باسقا نە ىستەيسىڭ؟ 1000 قوي باقساڭ، كەلەسى جىلى 2 مىڭ قوي بولادى. 100 پروتسەنت پايدا. بۇدان وتەتىن بيزنەس بولمايدى. تاعى دا ءبىر تەڭىز جاعاسىندا مەنىڭ جەرىمە ۇقسايتىن ءبىر جەر بار. بۇنىڭ ءبارى سەنىكى 8 قاتىن الىپ، قوي باقتىرىپ قويساڭ، تەك پايدا تاباسىڭ، زيان دەگەن بولمايدى. ءتيىستى  قۇجاتتىڭ ءبارى بار. تاعى 10 مىڭ دوللار تولەپ، توعان سالىپ، بىرنەشە جىلجىمالى ءۇي سالىپ، بىرنەشە حاسانى اكەلىپ 5مىڭ قوي باقتىرىپ قويساڭ، كەلەسى جىلى 10 مىڭ بولادى 100 پروتسەنت پايدا. قىتايدا 10 پروتسەنت پايدا تابۋدىڭ قيىندىعىن ايتساڭشى، ونى دا اكە-كوكە دەپ ءجۇرىپ تاباسىڭ».

كورىنىستى  كورگەن قىتايلىق كەزبەلەر ەش ۇيالماستان اشىقتان-اشىق قارعاشا قارقىلداسىپ: وتانداستار مۇندا كەلىڭدەر. 7-دەن حاسا قاتىندارىن الىپ 7-8 دەن بالا تۋعىزىڭدار، ونى قازاق وكىمەتى ءوزى اسىرايدى – اقشا بەرەدى. بالا سەنىكى ءسويتىپ قىتايلاردىڭ سانىن كوبەيتىڭدەر، كەلەشەكتە الەمدى قىتايلار بيلەيتىن بولادى.

كەلىڭدەر مۇندا جەر كوپ، باعاسى تۇككە تۇرمايدى. مالىڭدى حاسالار (قازاقتار دەمەيدى، قازاقتى كەمسىتىپ ايتقانى ءا.د.) باعادى قىز-قاتىنى سەنىكى حا، حا... مىنەكي، قىتاي كەلىمسەكتەرى وسىلاي سويلەپ قانا قويمايدى، ءۇيسىز، كۇيسىز، بايسىز قاتىندار مەن كارى قىزدىردى تيىن-تەبەنمەن شىرعالاسا اراقكەش قازاقتاردى اراقپەن سۋعارىپ، گەكتارلاپ جەر ساتىپ الىپ ناقتى ىستەرگە كىرىسىپ كەتكەنىن كورىپ-ءبىلىپ  وتىرعان جەرگىلىكتى مانساپتىلار دا ءوز ەسەبىن تۋرالاپ بىلمەگەنسىپ وتىر.

ەگەر قىتايلار وسىلاي قازاقتىڭ دالاسى مەن قالاسىنا سۇعىنا كىرە بەرسە، الداعى ونشاقتى جىلدا-اق قازاقستاندى «ەكىنشى شينجياڭ – جاڭا شەكارا – جاڭا ولكەسىنە» اينالدىرۋعا بۇقارالىق-ۇلتتىق نەگىز جاساپ الارى ءسوزسىز.

بۇل «مىسىق تىلەۋ – مىسىق كوزدىلەر» ورتالىق ازياداعى بەس تۇركى تەكتەس رەسپۋبليكانىڭ ىشكى جاعدايىنا بارلاۋ جاساپ، بۇل ەل حالقى كسسرو-دان ءبولىنىپ شىققاننان بەرى دامىماق تۇگىل بارىنشا قۇلدىراپ، حالقى ازىپ-توزىپ، ايەلدەرى جاپپاي جەزوكشەلىكپەن اينالىسىپ، ءتان ساۋداسىمەن اينالىسىپ كەتىپتى. ولاردى جالپى سانى مەن قالالارداعى ءبىر رەتكى ءتان ساۋداسىنىڭ باعالارىنا دەيىن انىقتاپ شىعىپتى. اسىرەسە تاجىكستان استاناسىنداعى ناقتى مالىمەتتى كەلتىرە وتىرىپ «قىزدارى وتە سۇلۋ بولادى ەكەن، قىتاي اقشاسىمەن ەسەپتەگەندە تۇككە تۇرعىسىز باعا» دەپ جازعان ماقالاسىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاريالاۋعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

***

قازاقستاننىڭ قورداي اۋدانىنداعى ماسانشى اۋىلىندا تۇراتىن دۇنگەندەر تۋرالى ءار رەسپۋبليكالارداعى ولاردىڭ سانىن ايتا كەلىپ، ولاردا دا جەر كوپ، وتە ارزان، دۇنگەندەر وتە باي تۇرادى دەيدى. بىراق سوناۋ قىتاي  قورعانىنىڭ باتىسىندا تۇراتىن دۇنگەندەر شينجياڭعا ودان قىرعىزستان ارقىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان بوسقىندىق تاريحى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتقىسى كەلمەيدى. ويتكەنى قىتايدان كەلگەن دۇنگەندەر گەنەرال كاۋفماننىڭ قىتاي گەنەرالى ليۋجينتاننىڭ ۋلتيماتوۆىنا قايتارعان جاۋابىنا اتاپ  وتىلگەندەي: «...ءبىزدىڭ جاققا قىلمىسكەرلەر ەمەس، 5 مىڭعا جۋىق سىزدەردىڭ اسكەرلەرىڭىزدىڭ قاتىگەزدىگىنەن قاشىپ شىققان كەدەي دۇنگەن وتباسىلارى بولاتىن». ول دۇنگەندەر ورىس پاتشاسىنىڭ قامقورلىعىندا وتىرعان بەيكۇنا جاندار ەدى.

قىتايدىڭ ارانداتۋشى كەزبەلەرى سول دۇنگەندەرگە قۇت مەكەن بولعان قازاق جەرىنە سۇقتانىپ، قارا قىتايلارىنا تانىستىرا، قىت-قىتتاعان قورازداي اشىقتان اشىق شاقىرىپ تۇر.

قادىرلى وتانداستار، قاۋپىڭ قايدان بولسا قاتەرىڭ سودان ەكەنىن ەستەرىڭىزگە قايتالاپ ايتۋدى ءجون كوردىم، سىزدەر نە ويلاپ جۇرسىزدەر، بۇعان نە دەر ەكەنسىزدەر؟

***

قىتاي بويجەتكەننىڭ ءوز كولىگىمەن قازاقستانداعى ماسانچي قالاشىعىنا كەلىپ، وندا تۇراتىن ءدۇن ەاندار تۋرالى  بەرگەن مالىمەتى:

مەنىڭ قازىرگى  تۇعان جەرىم قازاقستاننىڭ ماسانچي قالاسى. ورتالىق ازيانىڭ  قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان سياقتى ەلدەرىندە تۇراتىن قىتايدان كەلگەن حۋي (دۇنگەن) حالقى كوپ ەكەن. مەن جاڭا عانا تانىسقان دۇنگەن اعامىز دا وسى جەردەگى دۇڭگەن اۋىلىندا تۇرادى ەكەن. مۇندا تۇراتىن حۋي وتباسىلارىنىڭ بارلىعىن دا كەڭ اۋلا، ءزاۋلىم ءۇي، شەتەلدىك ءساندى كولىكتەرى بار ەكەن. اۋلالارى تولعان شەت ەلدەردە شىعارىلعان ءارتۇرلى ءساندى اۆتوكولىكتەر، 1990 جىلدارى شىعارىلعان ەسكى كولىكتەر جانە 1980 جىلى شىعارىلعان كونە سسسر كولىكتەرى. بۇل جەردە ەسكىرگەن كولىكتەردى ىستەن شىعارۋ دەگەن ۇعىم مۇلدەم جوق، جۇرۋگە جاراسا بولدى ەشقانداي شەكتەۋسىز جۇرە بەرەدى ەكەن. ال ءبىزدىڭ قىتايدا كەرىسىنشە، 10 جىلدان اسقان كولىكتەردى جىل سايىن تەكسەرۋدەن وتكىزۋدى تالاپ ەتەدى، تەكسەرۋدەن وتپەگەن كولىكتەردى قولدانۋعا تىيىم سالادى. بۇل جەردە كونە كولىكتەردى جىل سايىنعى تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، ساقتاندىرۋ اقىسىن تولەسەڭ، قاشان جۇرۋگە جاراماي قالعانشا پايدالانا بەرەسىڭ. ساقتاندىرۋ اقىسى جىلىنا 10 مىڭ تەڭگە، بۇل 1500 قىتاي يۋانعا تەڭ بولادى. قىرعىزستادا ءتىپتى ارزان 2100 سوم عانا. بۇل ۇلكەن ۇيمەن كەڭ اۋلانىڭ اينالاسىنداعى كەڭ اۋماقتى ەگىستىك جەرمەن قاپتاعان مالدىڭ ءبارى وسى كىسىگە تابيعى. ءۇيىنىڭ ىشىنە كىرسەڭ، وندا كەڭ قوناق بولمەسى، بىرنەشە جاتىن بولمەسى، اس ءۇيى جانە ۇلىنىڭ ۇيلەنۋىنە ارنالعان ءۇيى بار. بولمەلەردىڭ بارلىعى جوعارى دەڭگەيدە ساندەتىلگەن جانە ساپالى ءۇي جابدىقتارمەن تولتىرىلعان. ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا اتا بابالارىنىڭ قىتايدان قاشىپ كەلگەن كەزدەگى توسەك-ورىندارى جيناۋلى تۇر، بۇل بۇيىمداردى ولار ۇرپاقتان - ۇرپاققا اتا مۇرا رەتىندە تاپسىرىپ جانە ونى ەشقاشان تاستاماي كەلگەن. بۇل اۋىلدا شەنسيدىڭ كونە تىلىندە سويلەيتىن 60  مىڭ دۇنگەن حالقى تۇرادى. نەگىزىندە، ولار باسقا جۇمىستارمەن اينالىسپايدى جانە ولاردىڭ بارلىعى كوكونىس وسىرۋمەن كۇن كورەدى. اۋىلشارۋاشىلىققا ارلانعان جەر مەن تۇرعىن ۇيگە ارنالعان جەردىڭ بارلىعىن ۋكىمەت بەرگەن. وت باسىنداعى جان سانى كوپ بولعان سايىن بەرىلەتىن جەر كولەمى دە كوپ بولادى. بۇل اعامىز كازىر 43 جاسقا كەلگەن 5 بالاسى  بار، وت باسىنداعى بالا سانىنا شەكتەۋ قويىلمايدى، قانشالىقتى كوپ تۋساڭ، سونشالىقتى كولەمدى جەر يەلەنۋمەن قاتار ۋكىمەتتەن سونشالاقتى كومەك جاردەم الاسىڭ. قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ ايەلىنىڭ 5 بالاسى بولعاندىقتان ۋكىمەت  ايىنا 100 اقش دوللار سۋبسيديا بەرەدى. ودان تىس كولىك، وقۋ جانە مەديتسينالىق كومەك اقىسىز بەرىلەدى. بالالار مەكتەپكە بارعان كەزدە وقۋ اقىسىنىڭ ءبىر بولىگىن تولەۋى كەرەك. ءماسانچيدىڭ اينالاسىندا بىرنەشە اۋىلدارى بار جانە ولاردىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن دۇنگەن حالقى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇيلەنۋ تويىنا ارنالعان قالىڭ مال قۇنى 1000 دوللاردان 1300 دوللارعا دەيىن، بۇل ولاردىڭ ومىرىنە ەش قانداي قيىندىق تۋدىرمايدى.

***

قادىرلى وتانداستار، قىتايلىق كەزبە بيكەشتىڭ ماسانچيداعى دۇنگەندەردىڭ  تۇرمىس-تىرشىلىگىنە تامسانا جازعان سوزدەرى كوپ بولعانىمەن وسى دۇنگەندەردىڭ قازاقستانعا قايدان، قاشان، قالاي كەلىپ قالعانى جونىندە  ءبىر اۋىز ءسوز ايتقىسى كەلمەيدى. تاريحتان بەلگىلى بولعانىنداي  دۇنگەردىڭ اتا مەكەنى قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنىڭ  وڭتۇستىك باتىسىنداعى گانسۋ،  شىنحاي،  نينشا ولكەلەرى ەدى. ولار قىتايدىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى كوتەرىلىسكە ءجيى شىعىپ، قىتاي جازالاۋشى اسكەرلەرىنىڭ سوققىسىنان ىعىسىپ، جان ساۋعالاپ، قازىرگى شينجياڭ ولكەسىنە قاشىپ كەلۋشى ەدى. ءحىح عاسىردىڭ 70-80 جىلدارى  قىتايدىڭ قاندى قول گەنەرالدارى  زو زىڭتاڭ مەن ليۋ جينتاڭ قىرعىنىنان باس ساۋعالاپ، قازىرگى قىرعىزستان ارقىلى قازاقستانعا كەلىپ قونىستانعان دۇنگەندەردىڭ ۇرپاعى تۋرالى ايتقىسى كەلمەيدى.

سول تۇستا بۇل بوسقىنداردىڭ سوڭىنا تۇسكەن اتالعان قاتىگەز گەنەرالداردىڭ قولىنا تۇسپەي، امان قۇتىلعانىنا قاھارلانعان گەنەرال ليۋ جينتاڭ اق پاتشا گەنەرالدارى كاۋفمان مەن كالپاكوۆسكيگە 1876 جىلى سەس كورسەتە ۋلتيماتۋم تاپسىرىپ «قاشقىنداردى قاىتارىپ بەرۋگە 50 كۇندىك ۋاقىت بەرىلەتىنىن، ەگەر وسى ۋاقىت ىشىندە بوسقىنداردى قايتارماسا ول اسكەرىمەن رەسەي يەلىكتەرىنە سوعىس اشاتىنىن ايتىپ شارت قويادى. وسىدان بەس-اق جىل بۇرىن سىلتاۋراتىپ ىلە سۇلتاندىعىن باسىپ العان كالپاكوۆسكي «ءبىزدىڭ جاققا قىلمىسكەرلەر ەمەس، بەس مىڭعا جۋىق سىزدەردىڭ اسكەردىڭ قاتىگەزدىگىنەن قاشىپ شىققان كەدەي دۇنگەن وتباسىلارى. ول دۇنگەندەر ورىس پاتشاسىنىڭ قامقورلىعىندا وتىر. سوندىقتان ولار ءبىزدىڭ جەردە قالادى»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.

قىتايدىڭ كەزبە بيكەشى بۇل تاريحتى اۋىزعا العىسى كەلمەيدى. قاشقىن دۇنگەندەردىڭ كوسەمى بايانحۋدىڭ تاعدىرى جونىندە دە ويلانعىسى كەلمەيدى. وعان كەرەگى دۇنگەندەردىڭ قاسىرەتتى تاريحى ەمەس، بۇگىنگى قازاقستانداعى قۇت مەكەنى، ۇلان بايتاق جەرى، بايلىعىنا سۇقتانىپ، قىتايلىقتارىنا جارناما جاساپ وتىر.

***

قادىرلى وتانداستار، قىتايلىق «مىسىق كوزدى، مىسىق تىلەۋ» تەلەحابارىندا جاريالانعان تاۋەلسىز تاجىكستان تۋرالى بەرگەن تومەندەگى جازباسىن جانىڭ تۇرشىكپەي، باۋىرلاس تاجىك حالقىن، تاجىك مەملەكەتىن ماسقارالاعان حابارىن  كورۋ، وقۋ مۇمكىن ەمەس. سىزدەر وسىنى وقىپ، قانداي كوڭىل كۇيدە بولعاندارىڭىزدى بىلگىم كەلەدى:

بەس ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ بىرەۋى بولعان تاجىكستاندا سۇلۋ قىزدار كوپ بولاتىن ەل دەپ اتانعان. سوۆەت سويۋزى ىدراعان سوڭ، بۇل ەلدە ۇزاق جىلدارعا  سوزىلعان ىشكى سوعىستىڭ سالدارىنان ەرلەرمەن ايەلدەردىڭ ۇلەسى اۋىر جاعدايدا الشاقتاعان. وسى سەبەپتەن، بۇل ەلدە ءبىر ەرگە كوپ ايەل الۋ جاعدايى قالىپتاسىپ، زاڭدى تۇردە مويىندالماعانمەن، قالىپتى قوعام تارتابانە بىرتىندەپ ايلانىپ ءارى ۋاقىن وتكەن سايىن اۋىرلاعان. ءبىر ەرگە كوپ ايەل الۋدان باسقا، بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋى جەزوكشەلىك كاسىبىنىڭ قارقىندى دامۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىردى.

بارشالارىڭىزعا سالەم، «مىسىق كوز باقىلاۋ اۋديتورياسىنا» (猫眼观察室) قوش كەلدىڭىزدەر، «مىسىق كوز باقىلاۋ اۋديتورياسى» الەمدەگى ەڭ تاڭعاجايىپ اقپاراتتارمەن سىزدەردى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن، بىلمەگەن تاڭقالارلىق الەمدى تانىستىرادى. قوڭراۋشانى باسىڭىزدار، قىزىقتى مازمۇنداردى جىبەرىپ الماڭىزدار.

تاجىكستان دەربەستىك العان سوڭ جەزوكشەلىككە جاقىنداي باستادى، زاڭدىق تۇرعىدان دا قابىلداندى. سولاي بولا تۇرا، كەيبىر جەزوكشەلىكككە بايلانىستى ارەكەتتەر، مىسالى كليەنت تارتۋ جانە جەزوكشەلىك كلۋبتارعا شەكتەۋلەر قويىلدى. جەزوكشەلىككە كليەنت تارتۋ زاڭ بۇزۋشىلىق دەپ تانىلدى. تەكسەرۋ كەزىندە قولدى بولعان جەزوكشە قىزداردى ايىپ پۇل سالعان سوڭ قويا بەرەدى، ال جەزوكشەلىككە كليەنت تارتۋشىلارعا 8 جىلدان ارتىق تۇرمە جازاسىن بەرەدى. سولاي بولا تۇرسا دا، كوپتەگەن ادامدار كۇن كورۋ ءۇشىن جەزوكشەلىك سالاسىنا بەلسەندى تۇردە كىرىستى. بىرلەسكەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ارناۋلى تەكسەرۋ ساناعى بويىنشا، تاجىكستاندا جەزوكشەلىكپەن شۇعىلداناتىن ايەلدەردىڭ سانى 14 مىڭنان اسقان، جاسىرىن جەزوكشەلىك ورتالىقتاردىڭ سانى 200 دەن اسقان. بۇل ارناۋلى ورتالىقتاردان باسقا، كوشەلەر بويىنداعى بار-مەيرامحانالاردا، ديسكوتيكا جانە ماسساج جاساۋ ورتالىقتارى جەزوكشەلىككە تولعان. كەيبىر جەزوكشەلىك ۇلعايعان اۋماقتاردا ارناۋلى «قىزىل شامدى» رايوندار قالىپتاسىپ، ءتان ساۋداسى كۇننەن كۇنگە قىزا تۇسكەن.  تاجىكستان باسقا ەلدەرگە نەگىزىنەن جابىق بولعاندىقتان، بۇل ەلگە كىرۋ رۋقساتىن الۋ وتە قيىن، سول سەبەپتەن كليەنتتەردىڭ كوپ ساندىسى جەرگىلىكتى ەر ازاماتتار جانە  ءتىلى مەن مادەنيەتتەرى جاقىن بولعان كورشى اۋعانستان ساياحاتتاۋشىلارىنان تۇرادى. جەزوكشەرلەردىڭ ەڭبەك اقى مولشەرى دە ءار ءتۇرلى، كوشە بويىنداعى قىزدار ەڭ ارزان، ولاردا تۇراقتى ورىن بولمايدى، جاعدايلارى ناشار، ەڭ تومەنگى اقىسى 15 يۋانعا دا بارادى، ال قالاداعى شاقىرۋمەن باراتىن قىزداردىڭ اقىلارى ودان 10 ەسە جوعارى بولادى، ەل ورداسى سانالعان دۋشانبەدە ەڭ قىمبات. جوعارى دارەجەدەگى قىزداردىڭ باعاسى 80~100 دوللار بولىپ، باعاعا كوپ ءمان بەرمەيتىن مانساپتى جانە باي ادامدارعا ارنالادى. ءبۇل ەلدە جەزوكشەلىك زاڭداستىرىلسا دا، جەزوكشە قىزداردى ءتارتىپ ساقشىلارى ۇستاپ الىپ ايىپپۇل سالىپ، دەنساۋلىقدارىن تەكسەرتىپ، جۇقپالى اۋرۋ بولعاندارىن ءجاريالاپ ەمدەۋگە جىبەرىپ تۇرادى. قوعام ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ بۇل ارەكەتتەرى جەزوكشە قىزداردىڭ كىسىلىك قۇقىن بۇزۋمەن قاتار جەكە مۇددەلەرىنە دە قول سۇققاندىق بولىپ سانالادى. تاجىكستان ۇكىمەتى جەزوكشەلىكتى تىزگىندەۋ شارالارىن دا ويلاستىرۋدا، جەزوكشەلىكپەن اينالىساتىن قىزداردى قاداعالاۋمەن قاتار ولارعا باراتىن ەر كليەنتتەردى دە جازالاۋدى قاراستىرۋدا. بىراق تا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن بۇگىنگە دەيىن ىسكە اسىرىلماي كەلەدى. كوپ ساندى ادامداردىڭ بايقاعاندارى، ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ بارلىعى دامىماي قالعان ەلدەر، بۇل ەلدەردە ەڭ كوز تارتارلىعى سۇلۋ كىزدار وتە كوپ بولادى ەكەن.

الىمعازى داۋلەتحان،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى

Abai.kz