قازاق قۇندىلىعى ادامزات وركەنيەتىمەن بۇرىنعىدان دا بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. وسىعان وراي، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى تارك ەتپەستەي ەتىپ، الەمگە تاراتۋ، ونى الەمگە ءسىڭىرۋ مىندەتى تۇر. سول سەبەپتى، باس تاعامدى «بيشپارماك» اتاۋ - باعامىزدى پاش ەتۋ ەمەس، مازاق ەتۋدىڭ كورىنىسىنە اينالسا دا ارەكەتسىز وتىرۋىمىز جاراسپايدى. ءتىپتى كەيبىر «عالىمدار» يۋنەسكونىڭ تىزبەسىنە وسى مازاق سوزبەن ەنگىزۋدى يدەيا ەتىپ ءجۇر. ال ءبىر ايتۋلى تاريحشىمىز «... بەسبارماق ەمەس، بەسباشپاي دەپ اتاسا دا، كەلىپ-كەتەر نە بار؟ ... سولاي دا، سولاي ءبىزدىڭ مادەنيەت سونىسىمەن بىرەگەي. وندا نامىستاناتىن، ارلاناتىن ەشتەڭە جوق… كەرىسىنشە، قازاقتى دارالايتىن، ايعاقتايتىن وداعاي اتاۋ» دەپ قىرسىعادى.

«بەشپارماك» ءسوزى قازاقتا جوق، پاتشالىق رەسەي يدەولوگياسىنا ورايى كەلگەن جاساندى ءسوز تىركەسى: بيش+پارماك. بۇنى پاتشا ءتىلماشتارى ارقىلى يدەولوگتارى ىسكە اسىردى، جاريا ەتتى.

ۇلى دالانىڭ باس تاعامىن «بيشپارماك» اتاعان رەسەيلىك، ەبروپالىق زەرتتەۋشىلەر بۇنى نە قاساقانا، نە ءمان بەرمەستەن اينالىمعا ەنگىزگەن.رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەملەكەت قايراتكەرى، سەناتور، تاريحشى، جازۋشى ءارى ەتنوگراف ەتنوگراف الەكسەي يراكليەۆيچ لەۆشين (ليوۆشين) [ا. ي. ليوۆشين. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكسكيح ورد ي ستەپەي. توم 3: ەتنوگرافيچەسكيە يسسلەدوۆانيا. س.-پەتەربۋرگ. 1832. ستر. 39 ] ءوز جيناعىندا: «يزۆەستنەيشەە كيرگيزسكوە (كازاحسكوە) كۋشانە، نازىۆاەموە بيشبارماك، پريگوتوۆلياەتسيا يز مياسا، مەلكو يسكروشەننوگو ي سمەشاننوگو س كۋسوچكامي سالا. بيش – زناچيت پيات، ا بارماك – پالەتس. نازۆانيە، وچەن حوروشو ۆىراجايۋششەە پرەدمەت، يبو بيشبارماك نە ەديات يناچە، كاك پياتيۋ پالتسامي»  دەپ مۇلدەم باسقا تاعام جايلى جازىپ وتىر جانە جان-جاقتى سيپاتتاۋ جوق، ءجۇردىم-باردىم عانا. قازاق ەشقاشان ەتتى تۋراپ الىپ پىسىرمەيدى. اۋەلى مۇشە-مۇشەسىمەن ءپىسىرىپ الىپ، تاباققا، استاۋعا سالىنعان ەتتى داستارقان باسىندا تۋرايدى بولماسا تۋراپ اكەلەدى.

ال يۆان لەپەحين [لەپەحين ي. ي. پرودولجەنيە دنەۆنىح زاپيسوك پۋتەشەستۆيا اكادەميكا ي مەديتسينى دوكتورا يۆانا پو رازنىم پروۆينتسيام روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ 1770 گودۋ. — سپب.، چ.2.، 1802, س.106-107.] بىلاي جازىپتى: «بيش بارماك, سامايا لۋچشايا باشكيرسكايا پيششا، پرويسحوديت وت سلوۆا „بيش“ — پيات، ي „بارماك“ — پالەتس، ي سوستويت ۆ مѣلكويزرۋبلەننىح كۋسكاح لوشاديناگو، كوروۆياگو يلي وۆەچياگو مياسا، ي سالمى. سالما دѣلاەتسيا يز كرۋتاگو تѣستا پشەنيچنوي، ياچمەننوي يلي پولبەننوي مۋكي، كوتوروە، رازدѣليايا نا كۋسكي ۆەليچينويۋ س مѣدنوي پياتيكوپѣەشنيك، ۆاريات ۆ ودنوم كوتلѣ س مياسوم تاك، كاك ۋ ناس كليۋتسكي». بۇل ەندى مۇلدەم باسقا تاعامنىڭ سيپاتتاماسى. قازاق پەن باشقۇرتتىڭ باس تاعامىنا ەشبىر قاتىسى جوق. دەمەك، لەۆشين سەكىلدى «اۆتوريتەتتەر» تالاي ەتنوگرافيالىق ماتەريالدى ءۇستىرت ءتىزىپ العان جانە بىرىنەن ءبىرى كوشىرە سالعان، سيپاتتاي سالعان.

سىبىردەن باستاپ ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق حالىقتار قويۋ تاعامدى قولمەن جەيتىنى ءمالىم. قازاق سوۆەت ادەبيەتى(ى.جانسۇگىروۆ، س.شاريپوۆ، س.مۇقانوۆ شىعارمالارىندا) ءتۇرلى كەيىپكەرلەردىڭ اۋىزىنا سالىپ «بەس بارماق» كالكاسىنىڭ باسىن قىلتيتقانىمەن، سوۆەت داۋىرىندە قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى تىيىم سالىپ، باس تاعامدى «قازاقى ەت» (مياسو پو كازاحسكي) تۇرىندە مويىنداتتى. بىراق بۇل ءسىڭىمدى گاسترونيم ەمەس ەدى، بار بولعانى «قامىر-اۋقات»، «ەت-تاماق» سەكىلدى ءسوز تىركەسى بولماسا «ىڭكال» دەلىنەتىن گرۋزين «حينكالىنىڭ» كالكىسى.

«اس» ءسوزى - قازاق حالقىنىڭ بەلگىلى «اس بەرۋ» داستۇرىمەن تىعىز بايلانىستاعى ەجەلگى ءداۋىردىڭ ۇلتتىق جورالعىسىنا نەگىز بولعان ەجەلگى گاسترونيم. اس دەگەنىمىز – قۇرباندىققا سويىلىپ، مۇشە-مۇشەسىمەن تارتىلاتىن ەت تاعامى. باس تاعام وسىلايشا وڭدەلمەستەن، تۋرالماستان ەتتى مۇشە-سۇيەگىمەن بىرگە تارتۋ سالتى ورنىققان. بەرتىندە، وتىرىقشىل ءداستۇردىڭ سىنالاۋىمەن وزگەرە قالىپتاسىپ، نانساداقا رەتىندە سورپاعا پىسىرىلەتىن  قامىردى قوسىپ، وعان دامدەۋىشتەر ارالاستىرۋ ارقىلى جانە بەلگىلى ءبىر سەرۆيرلەۋ مادەنيەتى كىرىككەندىكتەن تاريحي تاعام مۇلدە باسقا كەيىپكە ءتۇسىپ، وزىنە ءتان بىرەگەي اتاۋى قالىپتاسپاي قالعانىن ەسكەرەمىز.

استىڭ تۋرالعان، دامدەۋىشتەر قوسىلعان «اسامىققا» اينالۋ ءداۋىرى ءحVىىى عاسىردا ورىن الدى. بۇل كەزدە كوشپەلى قازاق حالقى وتىرىقشى پاتشالى رەسەيمەن تۇراقتى بايلانىس ورناي باستادى جانە كوشپەلدى ەلدىڭ قۇندىلىقتارىنا ەبروپالىقتاردىڭ نازارى ءتۇستى. وسى كەزدە قازاق گاسترونيمى باتىس كوزقاراسىنا سايكەستەنە ترانسفورماتسياعا تۇسە باستادى. مىنە وسى كەزدە «بيشپارماك» جاساندى اتاۋى ورىن الدى. توركتەردىڭ باس تاعامى نەگىزىنەن تۋراما، توراما، سالما، ەتاۋقات سەكىلدى اۋىزەكى تۇردە اتالعانىمەن، ولار گاسترونيم (تاعام اتاۋى) رەتىندە قالىپتاسپاعان. ءحVىىى-ءحىح عاسىرلاردا ءتىلماشتار تاراپىنان شەتەلدىكتەر مەن پاتشالىق رەسەي شەندىلەرىنە بۇل تاعام ءتىلماشتاردىڭ اۋىزىمەن «بەشپارماك» سوزىمەن تارتىلعان، تاراتىلعان. الايدا، بۇل كوشپەلى حالىقتى تومەنسىتۋ، «مادەنيەتسىزدىكتى» بەتكە باسۋ سەكىلدى يشارا ءسوز. قازاق ەشقاشان وسىنشالىقتى قارابايىر (پريميتيۆ) ءسوز جاسامايدى ءارى باس تاعامىن ونىمەن اتامايدى.

قازاقتىڭ باس تاعامىنىڭ قالىپتاسۋ جولىندا گاسترونيم رەتىندە تاريحي لەكسيكالىق قوردا كەزدەسەتىن «اس» ءسوزى بار ەكەنىن جانە «بەشبارماك» ءسوزىنىڭ تىلدىك قوردان تىس، سىرتقى ورتانىڭ تاڭۋىنان پايدا بولعان جاساندى ءسوز ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ; جاڭا داۋىردە قالىپتاسىپ، زاماناۋي تۇرعىدا مازمۇنى مەن ءتۇرى وزگەرگەن باس تاعامعا لايىق اتاۋدى نەولوگيزم تۇرىندە ءسىڭىرۋ بارىنشا ءتيىمدى دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك.

جان-جاقتى تالداي كەلە،  ءبىر توپ لينگۆيستەر مەن ءتىلتانۋشىلار، گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنىڭ وكىلدەرى باس تاعامعا ارنايى تۇردە نەولوگيزم ويلاستىرعان ابزال دەپ شەشتى. ول ءسوز: اسامىق. ءتۇبىرى – اس ءسوزى، ودان كەيىنگى تۋىندى ءتۇبىر – اسا، اسام سوزدەرى تاعامنىڭ سيپاتىن اشا تۇسەدى. «مىق» جاڭا ءسوز تۋىنداتۋشى جۇرناق: بىلا+مىق، قارا+مىق، قىزا+مىق، جىلى+مىق سەكىلدى سوزدەردەن بەلگىلى. «مىقتى» ءسوزىنىڭ دە ءتۇبىرى. بۇل ءسوزدىڭ دە، ءسوزجاسامنىڭ دا اۆتورى – قازاق حالقى!

«اس» ءسوزى وباستا كوككە باعىشتالعان قۇرباندىق مال ەتىنىڭ اتاۋى بولاتىن. «اس» تۇبىرىنەن 30-عا جۋىق  سوزدەر تۋىنداعان. سولاردىڭ كەيبىرى مىناۋ:

اس: 1) مارتەبەلى مارقۇمعا بەرىلەتىن كەڭ اۋقىمدى ەتنوگرافيالىق توي-ساداقا;

2) داستارقانداعى باستى دا ماڭىزدى تاماق، قورەك،اۋقات;

3) تاماق، ەت ءپىسىر.

اسا: 1) ەڭ; 2) اساپ جە;

اساۋ:  تاماقتى اساپ جەۋ; اۋىزدى تولتىرا جەۋ;

اسابا – اس بەرۋ شاراسىندا تاماق تارتۋ جۇمىسىن باسقارۋشى كىسى، كازىرگىدەي توي باسقارۋشى ەمەس;

اسادال – تاماق پەن ىدىس-اياق ساقتالاتىن كەبەجە;

اسام ەت –  الاقان تولى ەت;

اساتۋ – قازاق داستۇرىمەن مارتەبەلى كىسىنىڭ الاقانعا ەت تولتىرا جەگىزۋى;

استاباق – ەت سالىناتىن ارنايى اعاش تاباق;

استاۋ – اس تاعامى سالىناتىن سوپاق اعاش ىدىس;

اسىم ەت – 3-4 ادامعا ارنالعان ەت كولەمى;

اس بەرۋ – قادىرلى ادام قايتقاننان كەيىنگى بىرنەشە جىلدان سوڭ بەرىلەتىن توي;

اس قايىرۋ – تاماقتان سوڭ قول جايىپ بەرىلەتىن باتا، العىس.

بۇل سوزدىك قوردىڭ بارلىعى دا جوعارىدا ايتىلعان قازاقتىڭ تانىمى مەن بولمىسىنا ءتان اس بەرۋ داستۇرىنەن تۋىنداعان ۇعىمداردى اشاتىن لەكسيكالىق قور ەكەنى كورىنىپ تۇر. الايدا، بۇگىندە اسامىق تەك قانا ەتتەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قۇس ەتى مەن بالىقتان دا،ءتىپتى كوكونىس پەن باسقا تاماق ارالاسقان ۆەگەتەريان نۇسقاسى دا اسىلاتىنى قۇپيا ەمەس. سول سەبەپتى «اسامىق» ءسوزى بۇعان دا لايىق،ءتىپتى «بەش» دەگەن جارگوندى ونىڭ ءتۇبىرى بولىپ تۇرعان «اس» ءسوزى دە ىعىستىرادى.

باس تاعامعا نەولوگيزم قاراستىرۋدا  تومەندەگى كريتەريلەردى قاناعاتتاندىرۋ شارت بولدى:

• قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسام قابىلەتىنە سايكەس بولۋى;
• باس تاعامنىڭ باستاپقى سيپاتىن بىلدىرەتىن «اس» ءسوزىنىڭ تۇبىرگە قاتىسۋى;
• تاعامنىڭ ەرەكشەلىگىن اشاتىن مازمۇن بولۋى – «اساپ جەۋ»;
• ايتىلۋى جەڭىل ءارى قابىلداۋعا ءسىڭىمدى بولۋى;
• باسقا قوسالقى ۇعىممەن قاباتتاسپايتىن، سەمانتيكالىق جاعىنان ايقىن بولۋى;
• وزگە تىلگە كوشكەندە ترانسكريپتسياسى مەيلىنشە جەڭىل ءارى بۇزىلمايتىن نۇسقا بولۋى: اسامىق – اسامح – asamkh. ارينە جاڭا ءسوزدى سىڭىرۋگە بەلگىلى ءبىر مەرزىم كەرەك. بىراق ول ناسيحاتتىڭ شارۋاسى.

قۇرمەتتى اعايىن! 

«بيشپارماكتىڭ» ءورىستىلدى قاۋىم ارقىلى تارالا باستاعانىنا سوڭعى 20 جىل عانا.

«اسامىقتى» قولداپ داۋىس بەرۋدى، مويىنداۋدى سۇرايمىز. بۇل - نەولوگيزم. بىراق تاعامدى قورلايتىن «بيشپارماكتى» ىعىستىرۋعا جارايتىن، ءتىلىمىزدىڭ ءسوزجاسام قابىلەتىنە باعىنعان جاڭا ءسوز.  تۇتىنۋشى ءارى قۇندىلىعىمىزدى دارىپتەۋشى رەتىندە وسى ءسوزدى العا تارتا وتىرىپ، كەلەسى ساتىدا اسپازدار مەن رەستوراتورلاردى مويىنداتۋىمىز كەرەك. ودان ءارى جالپىادامزاتتىق گاسترونيم رەتىندە وزىنەن ءوزى قالىپتاسادى، مويىندالادى.

قۇندىلىقتى قولدا، داۋىسىڭدى قوس، اعايىن!

سەرىك ەرعالي،

90-جىلدارداعى ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، 1992 جىلى ازىرلەنگەن «كوسەگە قايتسە كوگەرەر؟» ساياسي تۇجىرىمدامانىڭ اۆتورى.

Abai.kz