امەريكانى پرەزيدەنت ءتورت جىل باسقارسا، ال جۋرناليستەر – مەرزىمسىز مەرەزىمدە باسقارادى. (توماس دجەففەرسون)

جۋرناليست بولۋ دەگەنىمىز نە؟ جۇرتتىڭ ءبارى ايتىپ جۇرگەندەي، ەرەكشە قارجىنى، كۇش-جىگەردى، جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتپەيتىن ماماندىقتاردىڭ ءبىرى مە؟ تاياز ويلاتىن جانداردىڭ ءبارى ءسوز ەتەتىن ومىردەگى ەڭ جەڭىل-جەلپى جۇمىستاردىڭ ءبىرى مە؟

ءدال وسىنداي تانىم-تۇسىنىكتىڭ كەيبىرەۋلەردىڭ ساناسىنا مىقتاپ سىڭگەنىنىڭ سەبەبى دە الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. بىزدىڭشە، وسى سەبەپتەردىڭ ءبىرى اتالعان ماماندىق يەلەرىنىڭ قاشاندا ەل-جۇرتتىڭ كوز الدىندا وقيعانىڭ قايناعان ورتاسىندا جاسىنداي جارقىراپ جۇرۋىمەن بايلانىستى. جۋرناليستەر كوپشىلىك الدىندا تەلەديدار ارقىلى ءجيى ءسوز سويلەيدى نە بولماسا ارنايى سايتتارعا ارنالعان ماقالالار جازادى. وسىنىڭ ءبارى جيىلىپ كەلگەندە ءوي بۇلاردىڭ جۇمىسى وڭاي جانە بارشاعا قولجەتىمدى دەگەن جالعان اسەر قالدىرادى.

بۇلا ارادا ءبىز اتاپ وتەتىن، ەكىنشى سەبەپ ولاردىڭ جاساعان جۇمىستارىنىڭ كوزگە كورىنبەۋىندە جاتىر. جۋرناليستيكانىڭ اقپارات جيناۋ، تالداۋ، فاكتىلەردى تەكسەرۋ جانە ماتەريالداردى دايىنداۋ سياقتى كوپتەگەن اسپەكتىلەرى ول جىرتىسىن جىرتىپ جۇرگەن قوعامنىڭ نازارىنان تىس قالۋىنان تۋىندايدى.

ءۇشىنشى، ياعني، ەڭ باستى سەبەپ – ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارمايتىنداردىڭ تاراپىنان تۋىندايتىن وسى ماماندىقتىڭ باستى بايگەگە تىگەتىن بارلىق تاۋەكەلشىلدىگىن تۇسىنبەۋشىلىك بولىپ تابىلاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. سونىمەن اتالعان ماماندىق نەلىكتەن قاۋىپتى؟ بۇل سۇراققا ءوز دالەلدەرىمىزدى ناقتى فاكتىلەرمەن جانە كاسىبي باقىلاۋلارىمىزبەن بەكەمدەپ، جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ كورەيىكشى!؟

جۋرناليست ماماندىعىنىڭ اسقان قاۋىپتىلىگىن ەكى اسپەكتىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ونىڭ بىرىنشىسىنە - ءجۋرناليستىڭ كاسىبي قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋى بارىسىندا ونىڭ دەنساۋلىعىنان نە ومىرىنە تونەتىن تىكەلەي قاۋىپ-قاتەردى جاتقىزامىز. مۇنداي قاۋىپتىڭ بار ەكەنىن اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك. ءارى تاپ وسىنداي قاۋىپ-قاتەرگە كوبىنە زورلىق-زومبىلىق، سىبايلاس جەمقورلىق جانە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ دەڭگەيى اسا جوعارى ەلدەردە ءوز كاسىبي قىزمەتىن ادالدىقپەن جۇزەگە اسىراتىن اسكەري تىلشىلەر، سونداي-اق جۋرناليستەر ۇشىرايدى.

جۋرناليستەردىڭ قوعامنان اقيقات شىندىقتى جاسىرعىسى كەلەتىن ىقپالدى تۇلعالار نەمەسە ۇيىمدار تاراپىنان قاۋىپ-قاتەرگە جانە قىسىمعا ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگى جاسىرىپ جابۋعا بولمايتىن شىندىق. ساندىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى ناتيجەسىندە جۋرناليستەرگە كيبەرشابۋىل، حاكەرلىك سوققى جانە ونلاين باقىلاۋ جاسالا باستادى. وسىعان بايلانىستى ولاردىڭ جەكە ارحيۆىندەگى بىرەۋلەردى اشەكەرلەپ، ايكاپىر اتاندىراتىن ماتەريالدارى دەرەكتەر تانالىپ، ۇرلانا باستادى.

وزدەرىنىڭ كاسىبي قىزمەتى بارىسىندا ۇرىس قيمىلدارى ايماعىندا نە بولىپ نە قويعانىنان جۇرتتى حابار ەتىپ قانا قويمايدى. سونىمەن بىرگە ۇرىس قيمىلدارى ايماعىنداعى تاعدىردىڭ تالكەگىندە قالعان بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىندا قالام ۇشىنا ىلىكتىرىپ، الەمدىك قوعامداستىققا اسكەري قيمىلداردىڭ جۇرتقا تيگىزگەن سالدارىن تۇپتەي قازىپ جەتكىزەتىن اسكەري تىلشىلەر كوبىنەسە جەكە باسىنا شابۋىل جاساۋعا، تۇتقىندالىپ پەندە بولۋ ءتىپتى كوزىن جىمىن بىلدىرمەي جويا سالۋ قاۋپىنە ۇشىرايدى.

«جۋرناليستەردى قورعاۋ كوميتەتى» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ ستاتيستيكالىق دەرەكتەرى بويىنشا 2023 جىلى بۇكىل الەم بويىنشا 99 ءجۋرناليستىڭ قازا تاپقانى ءمالىم بولدى. بۇل كورسەتكىش 2015 جىلدان بەرگى ەڭ جوعارى كورسەتكىش جانە 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 44% -عا ارتىق بولىپ وتىرعان جايى بار. سونداي-اق، لاتىن امەريكاسى، ازيا جانە افريكا سياقتى كەيبىر وڭىرلەر زورلىق-زومبىلىقتىڭ، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە جانە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى جۋرناليستەر ءۇشىن اسا قاۋىپتى ايماقتار بولىپ تابىلادى.

ءتىپتى ءبىزدىڭ قازاقستاندا دا ادام قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ جوقتىعى وقيعالار جۋرناليستەرگە قاتىستى دا بايقالىپ قالادى. تاپ وسىنداي وقيعانىڭ ساناتىنا «31 ارنا» ترك ءجۋرناليسى جۇلدىز تولەۋوۆا مەن وپەراتور باۋىرجان سماعۇلوۆتىڭ باسىنان وتكەن تاعدىر تالكەگىن جاتقىزۋعا بولادى.
تۇيىندەي ايتاتىن بولساق، جۋرناليست ماماندىعىن قاۋىپتى دەپ ساناۋعا بولا ما؟ دەگەن ساۋالعا بەرەر جاۋابىمىز: «ءيا!». ءارى بۇل سوزىمىزگە ءوزىمىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن جاعدايلار مەن فاكتىلەر دالەل بولا الادى.

ءوز باسىم: «جۋرناليست ماماندىعىنىڭ قاۋىپتىلىگىن ەكى اسپەكتىگە بولۋگە بولادى»،-دەپ جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ماقالامدا جۋرناليستىك قىزمەتتىڭ قاۋىپتىلىگىنىڭ ەكىنشى اسپەكتىسىنە قاتىستى وي تولعاعىم كەلەدى.
جۋرناليست كاسىبىنىڭ قاۋىپتىلىگىنىڭ ەكىنشى اسپەكتىسى ءجۋرناليستىڭ جەكە باسىنا تۇك قاتىسى جوق، تەك قالاپ العان ماماندىعىنا بايلانىستى ول ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامداعى بەلگىلى ءبىر قۇقىقتىق قاتىناستارعا وراي وعان قاۋىپ توندىرەدى.

قازىرگى ومىردە باق بيلىكتىڭ ءتورتىنشى تارماعى بولىپ تابىلاتىنى امبەگە ايان. باق ارقىلى قوعامنىڭ اقىل-ويى مەن كوڭىل-كۇيىنە اسەر ەتىپ، قارانى اعارتىپ، كەرىسىنشە اقتى قارايتىن ءومىر شىندىعى تۋىندادى.

ياعني، جاسىرىپ جاباتىنى جوق كەيبىر ارىپتەستەرىمىز باق بەتپەردە قىلىپ، ءتۇرلى ايلا-شارعىلار جاساپ، ناقتى فاكتىلەردى جاسىرىپ، نە بولماسا، ورىنسىز بۇرمالاپ، سونىڭ ناتيجەسىندە قوعامدا جانە مەملەكەتتە قانداي دا ءبىر شەشىمدەر قابىلداۋعا ىقپال ەتەدى. وسى ارقىلى بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ نەمەسە بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مۇددەسىنە لوببي جاساپ، تۇتاس قوعام مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرۋى دە ابدەن مۇمكىن.

جۋرناليستەر اراسىندا تاپ وسىنداي «الا قويدى بولە قىرقاتىندار» بار جانە ولار وزدەرىنىڭ لاڭدى اقپاراتتىق شابۋىلدار ارقىلى ەلدىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ، قوعامدى حاوس پەن تارتىپسىزدىككە ۇشىراتادى. مىنە، وسىنداي مىسىق تىلەۋ ارىپتەستەرىمىز باق جانە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى اقپاراتتىق شابۋىلداردى دۇركىندەتىپ، قوعامدى حاوس پەن تارتىپسىزدىككە ۇندەپ، سونىڭ سالدارىنان تۇتاس مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ تونەتىن جاعدايلار كوپ ورىن الاتىندىعىن دا جوققا شىعارا المايمىز.

وسىنداي قاۋىپتىڭ پايدا بولۋى سالدارىنان 2022 جىلى ءبىزدىڭ ەلدى حاوس پەن جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇشىرادى. بەيبىت حالىقتىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرگەن، ولاردىڭ مەنشىگىنەن ايىرىلدىرعان «قاڭتار وقيعالارىن» وسى ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى دەپ سانايمىز.

شىنىندا دا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى رەتىندە ءبىز ەلىمىزدىڭ بيلىك قۇرىلىمدارىندا پروبلەمالار بار ەكەنىن، مەملەكەتتىڭ نەگىزىنە نۇقسان كەلتىرەتىن سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرى بار ەكەنىنە بەي-جاي قاراماۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار، ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتى رەتىندە ءبىزدىڭ دە ءوز ۇستانىمىز، ءوز تۇسىنىك-پايىمىمىز بار. مەملەكەتتىڭ مويىنا ءمىنىپ الىپ، الەۋمەتتىك تولەمدەر ەسەبىنەن ءومىر سۇرۋگە ءۇمىت ارتپاي ادال ەڭبەگىمەن تىرشىلىك ەتەتىن ءاربىر ادام مەملەكەتتەن تۇراقتى كومەك كۇتپەيتىنى ابدەن تۇسىنىكتى. سول سەبەپتى ولار لايىقتى ومىرگە قاشاندا ءۇمىت ارتا الادى. وسى ارادا مەنىڭ قاداپ ايتارىم، ءوز وتباسىم ەلىمىزدىڭ بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ وكىلى ەمەس، اتا-انام قاراپايىم قىزمەتشىلەر بولىپ تابىلادى. ولار كۇندەلىكتى ادال ەڭبەگىمەن ءبىزدىڭ لايىقتى ءومىر ءسۇرۋىمىزدى قامتاماسىز ەتىپ، لايىقتى ءبىلىم الۋ قۇقىعىمىزدى ىسكە اسىرۋعا قول ۇشتارىن بەرە الدى.
وسىلايشا، قازاقستان قوعامىنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە ءوز باسىم ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شەشىلمەگەن كەيبىر پروبلەمالار بار دەگەن ناقتى ازاماتتىق ۇستانىمدامىن. وسى ورايدا اتالعان پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن بەيبىت حالىقتى تارتىپسىزدىك پەن تارتىپسىزدىككە ۇشىراتۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن قيسىندى ويىمدى العا تارتقىم كەلەدى.

«قاڭتار وقيعالارى» بارىسىندا تەرروريستىك توپتار ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدەگى پروبلەمالاردى پايدالانا وتىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى اقپاراتتىق شابۋىلدار جاساپ، بۇل پروبلەمالاردى حالىقتى توڭكەرىسكە شاقىرعان دەيىن كوتەرە ءبىلدى.

وسىدان قوعامنىڭ جاڭالىقتارى مەن پروبلەمالارىن جاريالاۋ فۋنكتسياسىن ءوز موينىنا العاندار اراسىندا الدىڭعى شەپتە ءبىرىنشى كەزەكتە جۋرناليستەر جۇرەدى. مىنە وسىعان وراي قوعامنىڭ جاڭالىقتارى مەن پروبلەمالارىن جاريالاۋ فۋنكتسياسىن ءوز موينىنا العان تاراپتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوزىن تىڭداتا ءبىلۋى، ناقتى قالىپتاسقان جاعدايدان جان-جاقتى حاباردار بولۋى، بولىپ وتكەن وقيعاعا وبەكتيۆتى باعا بەرە ءبىلۋى، ءبىلىمى مەن جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى ءتيىس دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. سوندا عانا ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى جامانشىلىققا ەمەس، قوعامنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەدى.
مەنىڭ پايىمداۋىمشا، جۋرناليستيكا - ءدال اقپارات الۋ جانە ونى ءادىل جانە ءادىل تۇردە حالىققا ۇسىنۋ ونەرى بولىپ تابىلادى. تەك ءبىلىمنىڭ كۇشى مەن جالپى ادامي پارىز جانە ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك قانا ءبىزدى قۇيتىرقى ساياسي ويىندار مەن ماڭگۇرتتەندىرۋدەن قورعاي الادى. ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدا قوعامدا نىشان بەرگەن ەل-جۇرتتىق الاڭداۋشىلىق بەلگىلەرىن تاني بىلۋشىلىكتىڭ اقىر اياعى بولاشاقتا بۇكىل ەلدى ەرتەڭگى حاوستان ساقتاۋدىڭ ىرگەتاسىن قالايدى.

مەنىڭ ويىمشا، قولىنداعى بار قارۋى تەك قويىن داپتەرى مەن قالامساپ بولسا دا، اق جۇرەكتى قاۋىم ءۇشىن ناعىز ءادىل جان، قولىنىڭ قاراۋلىعى بارلار ءۇشىن ازىرەيىلدەي قورقىنىشتى جان، تاماشا اقپاراتتىق جانە تالدامالىق داعدىلارعا يە جۋرناليستەر ناعىز قاھارماندار بولىپ سانالادى.

سوندىقتان، وسى ءبىر اسقان قيىن، بىراق قوعام دامۋى ءۇشىن يگىلىكتى ماماندىقتىڭ يەلەرى قانداي قۇرمەتكە بولسىن لايىق. ءدال وسى باعالى قاسيەتتەر مەنى جۋرناليست ماماندىعىنىڭ سيقىرىمەن اربادى دەسەم، شىندىقتىڭ اۋلىنان ەش الىس كەتپەگەندىگىم. ەگەر قاجەت بولسا، بارلىق قيىندىقتارعا قاراماستان، ادىلدىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، قوعامدىق ءتارتىپتىڭ كۇزەتىندە تۇرعان جۋرناليستەردى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ قاس باتىرلارى دەپ سانايمىن. ءدال وسى ماماندىق يەلەرى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋدا ءوز ۇلەستەرىن مولىنان قوسىپ جۇرگەن جايى بار. قوعام كەلبەتىن ءجۋرناليستىڭ قالاي قيىستىرىپ بەرۋى ونىڭ ارى مەن ازااماتتىق بورىشىنىڭ بورومەترى بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە مەن ءاربىر جۋرناليست ءوزى جۇرتقا جاريا ەتكەن اقپاراتقا تولىق جاۋاپكەرشىلىكپەن جانە ادال كوڭىلمەن قاراۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، نە ءبىلىپ، نە بىلمەي جازعان، شىندىقتى جالپاعىنان باسىپ، جالعاندىقتى اقيقاتقا بالاپ، ساۋساقتان سورعاندىقتىڭ اقىرى مۇقىم مەملەكەت پەن قوعامنىڭ تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە جاقسىلىق تا، زيان دا اكەلۋى مۇمكىن.

پەردەكوجينا تاسنيم دىنمۇحاممەدقىزى،

الماتى قالاسى، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى №12 مامانداندىرىلعان گيمنازيانىڭ 11«ءا» سىنىبى

Abai.kz