وتكەن اپتادا قر پروكۋراتۋراسى بۇرىنعى ءىىم ەرلان تۇرعىمباەۆتىڭ رەسمي تۇردە ۇستالعانىن راستادى. ينسايد دەرەكتەر ونىڭ قانداي باپ بويىنششا تەرگەلەتىنىن دە انىقتاپ ۇلگەردى: ە.تۇرعىمباەۆقا تاعىلعان ايىپ «قىزمەتتىك وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانۋ» بولىپ وتىر. سونىمەن، قوعام 2022 ج. قاڭتار وقيعاسىن تەرگەۋ ءالى دە اياقتالماعانىن، تەرگەۋ پروتسەستەرى ۇزبەي ءجۇرىپ جاتقانىن وسى فاكتىدەن ءبىلدى. ەندەشە، بولاشاقتا قاڭتار وقيعاسىنا بايلانىستى ءالى دە تالاي بەلگىلى ادامدار جاۋاپقا تارتىلادى دەپ كۇتۋگە بولادى.

ەرلان زامانبەكۇلى تۇرعىمباەۆ 1962 جىلى الماتىدا دۇنيەگە كەلگەن. 1984 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىن «قۇقىقتانۋ» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، كوپ جىلدار وسى سالادا قىزمەت اتقاردى. رەسپۋبليكالىق تەرگەۋ كوميتەتىندە باسشىلىق جاسادى. ال، 2012 جىلدان باستاپ قر ءىىم ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. 2019 جىلى ول قر ءىىمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى.

ونىڭ وسى جىلى مينيستر بولىپ تاعايىندالۋىندا دا ءبىر جۇمباق بار سياقتى. ويتكەنى، ءدال وسى جىلى بۇرىنعى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ تا ءوز ەركىمەن دەمالىسقا كەتكەن بولاتىن. الايدا، ول «دەمالىسقا» كەتسە دە، ونىڭ الدىندا «تۇڭعىش پرەزيدەنت تۋرالى» زاڭ شىعارىپ، ءوزىنىڭ بيلىكتەگى بار ىقپالىن ساقتادى. ءوزى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن باسقارا وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ بارلىق كۇشتىك قۇرىلىمدارىنا باسشىلىق جاساۋدى ءوز قۇزىرىندا قالدىردى. ال، «سامرۇق‑قازىنا» كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمى ارقىلى  (توراعا ‑ كۇيەۋ بالا تيمۋر قۇلىباەۆ) ەكونوميكالىق تەتىكتەرىنە باسشىلىق جاسادى. ولاي بولسا، بۇرىنعى ەلباسى ءوزى دوعارىسقا كەتەر الدىندا رەسپۋبليكالىق  كۇشتىك قۇرىلىمدارعا «سەنىمدى ادامدارىن» باسشىلىققا قالدىردى دەۋگە نەگىز بار. ە.تۇرعىمباەۆ ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن قىزمەتتىك جولى جاعىنان، تىپتەن، ەلباسى نازار اۋداراتىن «تۋمالىق» جاعىنان دا وسى تاڭداۋعا تولىق ساي كەلدى.

سول جىلى ەلىمىزدە پرەزيدەنت الماستى. بيلىككە دەموكراتيالىق كوزقاراستاعى، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ديپلومات قاسىمجومارت توقاەۆ كەلدى. ونىڭ كەلۋى بۇرىنعى ءبىراز اۆتوريتارلىق زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋمەن باستالدى. ول «سايلاۋ تۋرالى زاڭعا»، «ميتينگىلىر وتكىزۋ تۋرالى زاڭعا» ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. ەندى حالىق اكىمشىلىك رۇقساتىنسىز، تەك «ەسكەرتۋ» ارقىلى ميتينگىلەر وتكىزۋ قۇقىنا يە بولدى. باتىس ەلدەرى بۇل وزگەرىستەردى وڭ باعالادى. الايدا، زاڭ قابىلدانعانىمەن، ميتينگىلەر الاڭىندا تىپتەن قاراما قارسى كورىنىستەر ورىن الا باستادى. نازارباەۆتىق اۆتوريتاريزم كەزىندە حالىقتى اياۋسىز جازالاۋشى كۇشتىك قۇرىلىم، ەندى ق.توقاەۆ كەزىندە ودان ءارى جازالاۋدى قاتاڭداتتى. ول كوپتەگەن بەنەروليكتەر ارقىلى جانگ جاققا كورسەتىلىپ جاتتى. ناتيجەسىندە، كوپ ۇزاماي‑اق باتىس ەلدەرى دەموكراتتارى «توقاەۆتىق اتوريتاريزم» تۋرالى استارلى تۇردە، سوڭىنان، اشىق ايتا باستادى. حالىق تا ءبىرشاما دەموكراتيالىق جىلىمىققا سەنىپ قالىپ، ارتىنان كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ورەسكەل ارەكەتتەرىنە قاراپ – جاڭا پرەزيدەنتكە دەگەن كوزقاراستارىن وزگەرتە باستادى... توقاەۆقا ەۋروپاعا  ارنايى بارىپ كەلۋگە دە تۋرا كەلدى...

مىنە، ەندى قاراساق، مۇنىڭ استارىندا بەلگىلى ءبىر ساياسي ويىن جاتقانىن بايقايمىز. ول قازىردەگى «ەسكى قازاقستان مەن جاڭا قازاقستان» اراسىنداعى ءوتىپ جاتقان «استىرتىن مايداننىڭ» ءبىر كورىنىسى بولىپ شىقتى. ال،  ە.تۇرعىمباەۆ وسىنىڭ ناق قايناعان ورتاسىندا تۇرعان بەلدى تۇلعا ەدى. ەندەشە، توقاەۆتىڭ كەلۋىمەن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ دا ميتينگىگە شىققان حالىقتى جازالاۋدى شامادان تىس قاتاڭداتىپ، ونى قازىرگى وركەنيەت زامانىندا «جابايىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى» رەتىندە كورسەتۋى – الدىن الا مۇقيات ويلاستىرىلعان «جوسپاردىڭ» ءبىر بولىگى بولسا كەرەك دەپ بولجاۋعا بولادى. ويتكەن، ءوزى كەتىپ، بيلىك جاۋاپكەرشىلىگىنەن قۇتىلعان ەلباسى «وزىنەن كەيىنگى بيلىكتىڭ» حالىق اراسىنداعى جاعىمدى وبرازى بولۋىن قالامادى. ولاي بولسا، «ميتينگىلەر تۋرالى» جاڭا زاڭعا قاراماستان، ونى جازالاۋدىڭ وتە دورەكى جولى تاڭدالدى. ول ە.تۇرعىنباەۆتىڭ «قاتىسۋىنسىز» ەش مۇمكىن ەمەس ەدى!

ولاي بولسا، ە.تۇرعىنباەۆ ءوزىن بيلىككە اكەلگەن ەسكى جۇيەگە مەيلىنشە ادال قىزمەت ەتكەن تۇلعا دەۋگە بولادى. ول وتكەن قاڭتار وقيعاسندا انىق كورىندى. قاڭتار وقيعاسى، نەگىزى، ەكى باعىتتان تۇرادى دەسە بولادى: ءبىرى – وليگارحيالىق توپتىڭ «الدەكىمدەردىڭ» نۇسقاۋىمەن گاز باعاسىن كۇرت ەكى ەسەگە كوتەرۋىنە بايلانىستى ءورىس العان بەيبىت تۇرعىنداردىڭ شەرۋى بولسا، ەكىنشىسى – حالىقتى «جاپپاي شەرۋگە شىعۋعا» شاقىرعان مۇددەلى توپتىڭ ارنايى ارەكەتى. بەيبىت شەرۋشىلەر (حالىق) باعا كوتەرىلۋى ارتىندا بۇرىنعى پرەزيدەنت ادامدارى تۇرعانىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان، بەيبىت شەرۋدىڭ دە باستى ۇرانى «شال، كەت» دەگەن تالاپ بولدى. ال، «جالپىحالىقتىق شەرۋگە شاقىرۋشى» جاسىرىن توپ وسى كەزدە تولقۋدى پايدالانىپ «توقاەۆ بيلىگىن توڭكەرۋ» وپەراتسياسىنا كىرىسىپ كەتتتى دەپ شامالاۋعا بولادى. ويتكەنى ، وقيعانىڭ ءوربۋ لوگيكاسى دا وسى قيسىندى كورسەتەدى... ەندەشە، بۇل «ستسەناريدىڭ» دە ە. تۇرعىمباەۆتى «اينالىپ ءوتۋى» ەش مۇمكىن ەمەس ەدى...

مىنە، وسىعان دەيىن قوعامدا جوعارىدا ايتىلعان «كۇدىك ەلەسى» كەزىپ ءجۇردى. بىراق، ە.تۇرعىمباەۆ قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن دە ءبىراز ۋاقىت ساياسي ۇڭعىدان شىعا قويمادى. تەك سوڭعى كەزدەرى عانا ەل نازارىنان تىسقارى قالىپ قويعان ەدى... ولاي بولسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن قاڭتار وقيعاسىن تەرگەۋ باعىتىندا ۇزدىكسىز جۇمىس ءجۇرىپ جاتقانى، ول اۋەل باستان  ە.تۇرعىمباەۆتى «كۇدىكتىلەر قاتارىنا» العانىمەن، جوعارى بيلىك وكىلىنە قاتىستى «بۇلتارتپاس دالەلدەردىڭ» جەتكىلىكتى بازاسى جينالۋىن كۇتكەن سىڭايلى. مىنە، سودان بەرى «ادامدى قورلاۋ‑زورلاۋ» باپتارى بويىنشا سوتتالعان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ءوز وبەكتىلەرىن تاستاي قاشقان پوليتسيانىڭ بەرگەن جاۋاپتارى مەن ايعاقتارى، اقىر‑سوڭىندا ە.تۇرعىمباەۆقا كەلىپ تىرەلگەن  بولۋى كەرەك دەپ شامالاۋعا تولىق نەگىز بار.

ال، ەندى، «وسىنىڭ شيەلەنىسكەن ءتۇيىنى، شاتاسقان ءجول‑جىبى ودان ارمەن تەرگەۋدى قايدا اپارۋى مۇمكىن؟» دەنەن سۇراق تۋىنداۋى زاڭدى. ونى ارينە تەرگەۋ كورسەتەدى، ارتىق‑اۋىس ايتا المايمىز. الايدا، قانشاما ادامنىڭ قانى جازىقسىز توگىلگەن قاڭتار وقيعاسى بۇگىن‑ەرتەڭ ۇمىتىلا سالاتىن وقيعا ەمەس. ول، ءبارىبىر، ءوزىنىڭ وبەكتيۆتى باعاسىن قوعام الدىندا، زاڭ الدىندا، مورالدىك تۇرعىدا الادى، الۋى ءتيىس دەپ ويلامىز.

Abai.kz